استراتژی دفاعی خاص ایران

شاید حالا بیش از هر زمان دیگری مناسب است تا به توانایی‌های دفاعی ایران پرداخته شود. منطقه در دیگی از تنش می‌جوشد و خطر درگیری نظامی بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. واقعیت این است که جغرافیای محیطی ایران مملو از چالش‌های جدی امنیتی است. این چالش‌ها به شکلی واقعی ایران را احاطه کرده‌‌اند. در این جغرافیای امنیتی، ایران نه‌تنها شرکا و متحدان اندکی دارد بلکه توسط تعداد زیادی از دشمنان و رقبای منطقه‌ای و جهانی، از اسرائیل و آمریکا گرفته تا ترکیه احاطه شده است. اوضاع زمانی خطرناک‌تر می‌شود که بدانیم توانمندی‌های نظامی ایران در برخی از زمینه‌ها دچار کمبود است و اقتصاد کشور نیز به واسطه سال‌ها تحریم‌های سفت و سخت، به شدت تحت فشار قرار گرفته و در رکود طولانی‌مدت غوطه‌ور است. این مسئله باعث شده که ایران نتواند به شکلی واقع‌بینانه، امکان افزایش هزینه‌های دفاعی و نظامی داشته باشد. با این وجود، ایران در چارچوب یک رویکرد متفاوت استراتژیک، قابلیت‌های قابل‌توجهی در زمینه‌های نظامی برای خود ایجاد کرده و این قابلیت‌ها به ایران اجازه داده تا به‌رغم همه نقصان‌ها و محدودیت‌هایی که با آن مواجه است، به‌عنوان یک نیروی نظامی، وزنه سنگینی در منطقه باشد.

به‌طور کلی، استراتژی دفاعی ایران بر توانایی کشور در به‌کارگیری ضربات متقابل و سهمگین با هدف جلوگیری از حملات دشمن و حفظ نیروی نظامی کافی استوار شده تا بتواند به شکل قابل اعتمادی در برابر تهاجم به خاک ایران از خود دفاع کند. درحالی‌که این استراتژی در ظاهر یک استراتژی سنتی و مألوف به نظر می‌رسد، اما عناصر تشکیل‌دهنده آن نواندیشانه است.  ایران در مواجهه با فهرست طولانی دشمنان و رقبایش و همچنین محدودیت‌های قابل‌توجهی که با آنها روبه‌روست، مدت‌هاست که مجبور شده برای دفاع از خود به رویکرد نامتقارن اتکا کند؛ این رویکرد چیزی نیست جز ایجاد روابط مفید با بازیگران غیردولتی در منطقه، تمرکز بر توسعه تاکتیک‌های مقرون‌به‌صرفه نظامی و استفاده از اهرم‌های مرتبط با ویژگی‌های خاص جغرافیایی خود. ایران سعی کرده از این رویکرد نامتقارن در دو حوزه پاتک زدن به حملات و همچنین دفاع فعال در حوزه استراتژی کلان خود حداکثر استفاده را بکند.

اما سوال اصلی این است که نقاط قوت و ضعف نیروهای مسلح ایران چیست و نحوه استفاده از قابلیت‌های آنها در چارچوب استراتژی نامتقارن گسترده‌تر ایران چگونه است؟ شاید امروز بیش از هر زمان دیگری چنین موضوعاتی از اهمیت زیادی برخوردار باشد چراکه درگیری در منطقه رو به افزایش است و ایران مجبور است در حوزه نظامی به سمت قابلیت‌های جدید برود.

نقاط قوت نیرو‌های مسلح ایران

ایران به‌عنوان یکی از پرجمعیت‌ترین کشورهای خاورمیانه، بیش از یک میلیون پرسنل فعال و ذخیره در نیروهای مسلح خود دارد و یکی از بزرگترین نیروهای مسلح منطقه را شکل داده است. این بزرگی به‌طور قابل‌توجهی همه ارتش‌های دیگر منطقه را به جز ارتش ترکیه و ارتش مصر ذیل خود قرار می‌دهد. البته به‌طور قطع توجه به این نکته حائز اهمیت است که تمامی نیروهای مسلح ایران، پرسنل حرفه‌ای نیستند که به‌طور حرفه‌ای آموزش دیده باشند و در نتیجه وزن و کارآیی واقعی آنها در میادین واقعی نبرد، در مقایسه با ارتش‌های حرفه‌ای کمتر است. با این حال، در کمیت زیاد نیز کیفیت خاصی نهفته است؛ خصوصاً اینکه اگر کار به دفاع از خاک کشور در مقابل نیروی متجاوز برسد، مسلماً کمیت حرف زیادی برای گفتن دارد.

با توجه به تحریم‌های سخت که موجب شده ایران در زمینه خریداری و مدرن‌سازی تسلیحات با محدودیت‌های زیادی مواجه باشد و با توجه به اینکه بسیاری از تجهیزات نظامی ایران یا منسوخ شده‌اند و یا اینکه در مرز منسوخ شدن قرار دارند، ایران در چند دهه گذشته تلاش قابل‌توجهی را برای توسعه صنعت دفاعی بومی خود صورت داده است. این تلاش‌ها در نهایت موجب شده که ایران یک مزیت حیاتی در عرصه نظامی به‌دست آورد. صنعت دفاعی ایران قطعاً به اندازه اسرائیل یا ترکیه پیشرفته نیست و همچنین تولیدات آن ممکن است نتواند با کیفیت تسلیحاتی که بسیاری از دشمنان منطقه‌ای‌اش از آمریکا و اروپا خریداری می‌کنند، رقابت کند. با این وجود، ایران موفقیت قابل‌توجهی در حفظ تجهیزات قدیمی خود، مدرن‌سازی بسیاری از تسلیحات خود و حتی تولید برخی از تسلیحات مفید بومی برای برآورده کردن نیازهای خاص خود به دست آورده است. به‌عنوان مثال، ایران به پیشرفت قابل‌توجهی در توسعه سامانه‌های موشکی و پهپادی دست یافته است. ایده حرکت به سمت برخورداری از صنعت تسلیحات موشکی و پهپادی از زمان جنگ ایران و عراق در ذهن سیاست‌گذاران نظامی ایران شکل گرفت. در آن زمان ایران درگیر بمباران موشکی عراق در شهرهای ایران بود و در مقابل، ابزاری برای دفاع از خود نداشت. بنابراین بعد از پایان جنگ، توسعه صنعت تولید موشک‌های بالستیک در اولویت سیاست‌های نظامی ایران قرار گرفت. ایران با عبور از مرحله ساخت مدل‌های ناکارآمد مانند برخی مدل‌های نه‌چندان دقیق موشک‌های اسکاد، در حال حاضر این توانایی را دارد که مدل‌های بسیار دقیق‌تر را در تعداد بسیار زیاد تولید کند؛ موشک‌هایی نظیر  فاتح-313 که در حمله زمستان سال 1398 به پایگاه آمریکایی عین‌الاسد استفاده شد، از جمله موشک‌های دقیق ایران هستند. ایران همچنین با موفقیت توانسته قابلیت‌های تهاجمی خود را با توسعه موشک‌های کروز و پهپادهای تهاجمی توسعه دهد. امروز همه جهان معترفند که ایران در زمینه تولید پهپادهای تهاجمی یکی از پنج کشور نخست دنیا است.

اما مهمترین بخش قدرت ایران لزوماً با قدرت نظامی و نیروهای مسلح ارتباط ندارد. مهمترین ویژگی قدرت ایران در دفاع از جغرافیای کشور در مقابل نیروی متجاوز ارتباط پیدا می‌کند. جغرافیای ایران هم موانعی سخت در مقابل نیروی متجاوز قرار می‌دهد و هم اینکه فرصت‌های قابل‌توجهی برای تهاجم به نیروی متجاوز به دست می‌دهد. وسعت زیاد ایران – تقریباً چهاربرابر عراق- موجب می‌شود که کشور عمق استراتژیک قابل‌توجهی داشته باشد. تقریباً تمام مرزهای ایران توسط رشته‌کوه‌های بزرگ به‌ویژه رشته‌کوه‌های زاگرس در غرب محافظت می‌شوند. اکثریت مراکز مهم جمعیتی ایران در میانه کوه‌ها قرار گرفته‌اند و اینکه به‌خوبی توسط کوه‌ها محافظت شده‌‌اند. همچنین مناطق کوهستانی ایران گزینه‌های زیادی را برای استقرار تجهیزات دفاعی از جمله شبکه‌های تونلی گسترده به‌دست می‌دهد. این مسئله می‌تواند تا حدودی ضعف‌های ایران را در دفاع هوایی و نیروی هوایی جبران کند. نکته بعدی موقعیت جغرافیایی ایران در منطقه است که ایران را قادر می‌سازد به‌راحتی در مقابل هر حمله‌ای دست به پاسخ تلافی‌جویانه بزند. این ویژگی باعث می‌شود که استراتژی بازدارندگی ایران تا حدود بسیار زیادی تقویت شود. علاوه بر همه آنچه که ذکر شد، نمی‌توان به این نکته مهم توجه نداشت که ایران درست در مسیر یک خط ارتباط دریایی حیاتی در خلیج‌فارس قرار گرفته است و کنترل کاملی بر تنگه هرمز دارد. این توانایی به ایران اجازه می‌دهد تا در صورت نیاز و در صورتی که مورد تهاجمی جدید قرار بگیرد، این خط دریایی را مختل کرده و صادرات انرژی و روند تجارت جهانی را با مشکل مواجه کرده و در نتیجه به اقتصاد جهانی آسیب وارد کند.

ضعف‌های نیروهای مسلح ایران

یکی از مهم‌ترین نقاط ضعف نیروهای مسلح ایران، محدودیت در برخورداری از تسلیحات متعارف پیشرفته، خصوصاً در مقایسه دشمنان منطقه‌ای و جهانی‌اش است. زرادخانه‌های تسلیحات متعارف ایران به واسطه تحریم‌ها کمبودهایی دارند و تحریم باعث شده که ایران از بودجه نظامی کافی برای برطرف کردن این محدودیت برخوردار نباشد. این زرادخانه‌ها عمدتاً پر از تجهیزاتی هستند که قدمت آنها به دهه 50 برمی‌گردد. بخش عمده‌ای از این تجهیزات از سوی رژیم پهلوی خریداری شده است. البته بسیاری از این تجهیزات هنوز می‌توانند در برابر دشمنان ضعیف‌تر، به‌ویژه در عملیات‌های دفاعی، مفید واقع شوند؛ با این حال، تجهیزات و تسلیحات ایران در بخش نیروی هوایی نظیر هواپیماهای جنگنده و نیروی زمینی نظیر تانک‌ها و سایر خودروهای زرهی ایران در مقایسه با فناوری پیشرفته که امروز در دسترس بسیاری از دشمنان منطقه‌ای ایران است، کافی به نظر می‌رسد.

اگر در همین چارچوب پیش برویم باید گفت که توانایی دفاع هوایی ایران نیز یک نقطه ضعف محسوب می‌شود. به‌طور قطع ایران از سامانه‌های نسبتاً مدرن دفاع هوایی به‌خصوص سامانه‌های اس-300 و سامانه تور M1 برخوردار است. با این حال، فقدان ناوگان هواپیماهای جنگنده و هشدار اولیه در ایران شامل موجودی غیراستاندارد سیستم‌های دفاع هوایی روسیه، آمریکایی، چینی و بومی که لجستیک، قابلیت به اشتراک‌گذاری و آموزش را پیچیده می‌کند و جغرافیای کوهستانی ایران، که پوشش راداری را مختل می‌کند و همچنین کمبود نسبی سامانه‌های پدافند هوایی در مقایسه با وسعت سرزمینی قابل توجه ایران، همگی مشکلات جدی‌ای برای پدافند هوایی ایران ایجاد می‌کنند. در واقع، ایران مجبور است پوشش دفاع هوایی خود را براساس اولویت‌های به‌دقت‌تعیین‌شده تنظیم کند و به‌طور قطع مکان‌هایی نظیر زیرساخت‌های هسته‌ای، مرزهای مهم و صنایع استراتژیک از جمله این اولویت‌ها خواهند بود و در نتیجه اهداف بالقوه زیادی در کشور بدون حفاظت پدافندی و راداری باقی خواهند ماند. شکی نیست که ایران از ابزارهای لازم برای وارد آوردن خسارت از طریق حمله هوایی برخوردار است اما شبکه دفاع یکپارچه هوایی ایران به اندازه کافی متراکم نیست و آنقدرها هم پیشرفته نیست که بتواند با حملات پیچیده و گسترده روبه‌رو شود. خصوصاً اینکه برخی از دشمنان ایران به‌طور قطع از قابلیت‌های رادارگریزی در تهاجم خود استفاده خواهند کرد.

یکی دیگر از نقاط ضعف ایران، محدودیت احتمالی ایران برای اعزام یک نیروی نظامی متشکل و سازمان‌یافته برای تصرف سرزمین‌های دوردست است. بدیهی است که ایران از توانایی اعزام نیرو در سوریه برخوردار بود اما به‌رغم همه چالش‌هایی که ایران در سوریه با آن مواجه بود باز هم محیط سرزمینی سوریه با توجه به همراهی ارتش و دولت سوریه و زیرساخت‌ها و لجستیک در دسترس‌اش، محیطی امن‌تر و دوستانه برای نیروهای ایرانی محسوب می‌شد. اما آنچه در رویارویی‌های نظامی بزرگ حائز اهمیت است، برخورداری از توان لجستیکی و تدارکاتی برای پشتیبانی از نیروی خط مقدم است. این یک چالش بسیار بزرگ برای ارتش‌های جهان است و حتی ارتش روسیه با همه عظمتش در میدان نبرد اوکراین از همین زاویه ضربه خورد و نتوانست خط تدارکات زمینی و هوایی‌اش را برای نیروی خط مقدم فراهم کند. ناوگان هوایی ایران در زمینه تدارکات متشکل از چند ده هواپیمای ترابری نظامی و عمدتاً هواپیماهای ترابری قدیمی C-130 هستند. این هواپیماها در مقابل نیروی هوایی مدرن دشمن، بسیار آسیب‌پذیر بوده و هدفی سهل محسوب می‌شوند. در حوزه دریایی نیز ایران کمتر از بیست فروند انواع کشتی تدارکاتی دارد و این تعداد صرفاً برای رفع نیازهای موجود نیروهای مسلح ایران در خلیج‌فارس کفایت می‌کند. واقعیت این است که محدودیت یا نقصان در قابلیت‌های حمل‌ونقل هوایی و دریایی، توانایی ایران را برای نمایش قدرت نظامی متعارف، در شکلی فراتر از مرزهای نزدیک خود، به‌ویژه در برابر مواضع دشمن، محدود می‌کند.

ارزیابی

نقاط قوت و ضعف نیروهای مسلح ایران تا حد زیادی رویکردهای عملیات دفاعی ایران را در چارچوب الزامات راهبردی گسترده‌تر تعیین می‌کند. در حوزه تلاش برای جلوگیری از حملات دشمنان، محدودیت در بخش نیروی هوایی قدرتمند، ایران را به‌شدت بر توان موشکی و موقعیت جغرافیایی مناسب خود متکی کرده است. این دو عامل به ایران اجازه می‌دهد مسیرهای ارتباطی مهم منطقه را تهدید کرده و زیرساخت‌های انرژی دشمنان خود را هدف بگیرد. علاوه بر این، روابط قابل توجه ایران با بازیگران غیردولتی مسلح در سراسر منطقه و دیگر پارامترهای قدرت نامتقارن اطلاعاتی ایران نظیر عملیات‌ها و قابلیت‌های سایبری نیز روزبه‌روز تکامل بیشتر می‌یابد. بنابراین، ایران با وجود محدودیت‌هایی که در توانایی‌های خود دارد، با موفقیت توانسته توانایی حمله متقابل و وارد کردن خسارات قابل‌توجه را در پاسخ به حمله به خاک خود، ایجاد کند.

از نظر دفاع مستقیم از محدوده سرزمینی، با توجه به محدودیت ایران در برخورداری از نظر فناوری و شبکه غیریکپارچه پدافند هوایی، چاره‌ای جز تکیه بر سایر نقاط قوت نیست. به‌عنوان مثال، ایران دکترین «دفاع غیرعامل» خود را توسعه داده است و در این چارچوب با تکیه بر استتار و اختفاء تأسیسات زیرزمینی و پرهیز از متمرکز کردن نیروها، سعی می‌کند این ضعف را مرتفع کند تا در مقابل تهاجم هوایی ایمن شود. همه این عناصر به واسطه مزیت‌های ایران در برخورداری از جغرافیای کوهستانی و عمق استراتژیک تقویت شده و موجب می‌شوند که بقای نیروهای ایران در صورت عدم تجهیز افزایش یافته و از توانایی تحمیل ضربات سنگین بر هر متجاوزی برخوردار شوند.

در نهایت باید گفت که با توجه به نقاط قوت و ضعف نیروهای مسلح و محیط ژئوپلیتیکی ایران، این احتمال وجود دارد که ایران در آینده نزدیک به سرمایه‌گذاری و همسو کردن ارتش خود با استراتژی دفاع نامتقارن ادامه دهد. این رویکرد موجب می‌شود که ایران بتواند به‌طور نسبی آسیب‌هایی را که از جانب تحریم‌ها و قیمت پایین نفت متحمل می‌شود تا حدودی دفع کند. در همین حال، پتانسیل بازدارندگی ایران به واسطه برخورداری از توان موشکی، گروه‌های بازیگران غیردولتی، توانایی سایبری و سایر جنبه‌های نیروهای نامتقارن ایران یک واقعیت را ایجاد کرده و آن اینکه همه دشمنان ایران از حمله مستقیم به خاک ایران پرهیز کرده‌اند؛ چه اینکه حتی حمله موشکی ایران به پایگاه نظامی آمریکا در عراق نیز موجب حمله متقابل آمریکا به خاک ایران نشد.

با این وجود، توانایی دفاعی فعلی ایران هنوز به سطحی نرسیده است که حس امنیت کامل بدهد. به‌رغم اینکه ایران توانایی‌های دفاعی بالقوه‌ای دارد اما واقعیت این است که برای نشان دادن بازدارندگی به دشمنانش، فشار زیادی را متحمل می‌شود. توانایی‌های ضدحمله ایران هنوز نتوانسته است از شدت حملات هوایی اسرائیل به نیروها و تجهیزات نظامی و اطلاعاتی ایران در سوریه بکاهد.  علاوه بر این، اقدامات خرابکارانه و ترورهای مستمر در داخل ایران بعلاوه تحریم‌ها و فشار اقتصادی سنگین بر ایران همچنان ادامه دارد. همه این‌ها نشان می‌دهد که محدودیت‌هایی در خصوص توانایی ایران در بازدارندگی از اقدامات خصمانه وجود دارد و اتفاقا همین موضوع ایران را بیشتر به سمت تقویت توانایی‌های نامتقارن خود سوق می‌دهد، زیرا این رویکرد به‌رغم همه مشکلاتی که دارد، رویکردی ممکن‌تر و کارآمدتر است.

رویارویی ایران و آمریکا

محدودیت‌های اقتصادی قابل توجه ایران، تحریم‌های ثانویه از سوی ایالات متحده و ترجیح ایران برای توسعه تسلیحات بومی، همگی بر خرید تسلیحات خارجی توسط ایران تاثیرگذار خواهند بود. البته این به آن معنا نیست که ایران به دنبال خرید تسلیحات نخواهد رفت اما با توجه به رویکرد ایران در دفاع نامتقارن، احتمالاً ایران به دنبال فناوری‌هایی خواهد رفت که به تقویت استراتژی دفاع نامتقارن بیشتر کمک کند. به‌عنوان مثال، احتمالاً ایران به موشک‌های کروز پیشرفته‌تر نیاز خواهد داشت. در چنین چارچوبی و با توجه به نگرانی آمریکا در خصوص درگیر شدن احتمالی با ایران، واشنگتن به دنبال این خواهد بود که در مسیر همکاری و خرید‌های نظامی ایران از روسیه و چین، مانع ایجاد کند.

دومین متغیری که ممکن است پتانسیل خصومت‌ها را افزایش دهد برخی محدودیت‌ها در توانایی‌های ایران است. این محدودیت‌ها به این معناست که دکترین دفاع غیرعامل ایران در برابر حمله هماهنگ و گسترده آمریکا آسیب‌پذیر است. بنابراین چنانچه تنش‌های ژئوپلیتیکی در منطقه در سطحی خطرناک افزایش یابد، ایران ممکن است مجبور شود قبل از اینکه واحدهای موشکی و یا کشتی‌هایش از بین برود، دست به عمل زده و در حمله پیش‌دستی کند. در چنین شرایط فرضی و با توجه به نبود خطوط ارتباطی بین ایران و آمریکا، تنش ممکن است به شکل نردبانی و با سرعت زیاد افزایش یابد.