گزارشی درباره وضعیت خانه‌های تاریخی تهران که در تملک شهرداری تهرانند
سرنوشت نامشخص ۸۳ بنای تاریخی
یک‌هفته از خبر ورود کتاب‌های کتابخانه آیت‌الله طالقانی به بازار کتاب‌های دست دوم می‌گذرد؛ هنوز خبری از علت آن نیست و فعلاً مقصر آن فرهنگسرای منطقه و امین اموال آن معرفی شده است. کتابخانه‌ای که قرار بود به موزه تبدیل شود و با وجود تصویب دو دوره اعتبار برای مرمت آن در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱، هنوز به نتیجه نرسیده است؛ خانه‌ای که حالا در دست سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران است و شورای شهر می‌گوید در حال بازسازی آن است.
بررسی‌های «هم‌میهن» و گفته‌های فعالان میراث فرهنگی نشان می‌دهد، سرنوشت بسیاری از خانه‌های تاریخی تهران مشابه کتابخانه آیت‌الله طالقانی است و با وجود تملک توسط شهرداری، تغییری در وضعیت آنها به وجود نیامده است. با این حال اعضای شورای شهر تهران می‌گویند که ردیف اعتباری برای خانه‌هایی مانند وثوق‌الدوله، خانه فروغ فرخزاد و مواردی دیگر در نظر گرفته شده است.
بعد از توئیت رسول جعفریان، پژوهشگر تاریخ اسلام، درباره ورود کتاب‌های کتابخانه آیت‌الله طالقانی به بازار کتاب‌های دست دوم، کم‌کم خبرهای دیگری درباره وضعیت این خانه تاریخی و تعطیلی طولانی‌مدت آن منتشر شد. روند تبدیل شدن کتابخانه آیت‌الله طالقانی به موزه به حدود پنج‌سال قبل برمی‌گردد؛ زمانی که شورای شهر وقت تهران به شهرداری تذکر داد که این خانه تاریخی به موزه تبدیل شود و درنهایت پیگیری‌ها به تصویب اعتبار برای مرمت و احیای آن در بودجه سال‌های 1400 تا 1401 شهرداری رسید.
این خانه 70ساله از سوی فرزندان آیت‌الله طالقانی برای ایجاد خانه موزه به شهرداری تهران داده شده و حالا سه دهه است که تحت مالکیت آن قرار دارد؛ بعد از فوت آیت‌الله طالقانی و تعطیلی همه دفاتر، کتاب‌ها و مدارک دفتر آیت‌الله به منزلی در امجدیه منتقل شدند و خانواده به منزل خودشان بازگشتند. خانه اواخر 70 براساس توافق انجام‌شده، در ازای مبلغی در اختیار شهرداری قرار گرفت، با این شرط که به‌عنوان کتابخانه و موزه در اختیار مردم قرار گیرد.
پس از خریداری خانه در زمان شهرداری وقت در دهه 70 شمسی و مرمت آن، کتاب‌های کتابخانه آیت‌الله طالقانی هم به‌عنوان امانت به این مجموعه سپرده شد. از طرف دیگر باتوجه به درخواست خانواده برای تبدیل این ساختمان به موزه و پس از پیگیری‌های مختلف در سال‌های گذشته، در سال‌های اخیر به خانواده اعلام شده بود که قرار است این بنا به خانه موزه تبدیل شود.
مرمت خانه‌موزه‌ها به کجا رسید؟
خبر وضعیت خانه آیت‌الله طالقانی، پای پرونده خانه‌های تاریخی دیگر تهران را هم به میان می‌کشد. طبق گفته احمدعلوی، رئیس کمیته گردشگری شورای شهر تهران، قرار است تکلیف ۱۱ ملک تاریخی پایتخت از سوی شهرداری روشن و تا دو هفته آینده گزارش مکتوبی از آخرین وضعیت و نحوه استفاده از املاک یادشده ارائه شود.
مهدی عباسی، رئیس کمیسیون شهرسازی شورای شهر تهران هم بهمن‌ماه سال گذشته اعلام کرده بود که با سیاست‌گذاری‌ها در شورای سوم و چهارم، املاک ارزشمندی خریداری شد و در اختیار شهرداری تهران قرار گرفت و حتی نمونه‌هایی از این املاک به مرحله مرمت‌سازی هم رسید. او گفت که به همین دلیل شاید در حال حاضر شهرداری تهران حدود 83 بنای تاریخی را تملک کرده و بازسازی شده، اما همچنان در بهره‌برداری چالش‌هایی وجود دارد.
در لایحه بودجه سال 1403 شهرداری، برای کمک به موزه‌ها و اماکن تاریخی مناطق تهران درج شده است: کمک به موزه‌ها و اماکن تاریخی منطقه‌یک رقم دومیلیارد تومان، بهسازی و تجهیز موزه‌ها و اماکن تاریخی سطح منطقه‌هفت رقم دومیلیارد تومان، کمک به موزه‌ها و اماکن تاریخی منطقه 10 رقم سه‌میلیارد تومان، کمک به موزه‌ها و اماکن تاریخی منطقه 11 رقم سه‌میلیارد تومان، بهسازی و مقاوم‌سازی اماکن تاریخی و میراثی منطقه 12، 20 میلیارد تومان، مرمت عمارت معیرالممالک رقم چهارمیلیارد تومان، بهسازی و تجهیز موزه‌ها و اماکن تاریخی سطح منطقه 12، دومیلیارد تومان و بهسازی و تجهیز موزه‌ها و اماکن تاریخی منطقه 14 رقم دومیلیارد تومان تعیین شده است.
فعالان میراث فرهنگی می‌گویند، در شورای شهر چهارم و پنجم اقداماتی برای خرید خانه‌های تاریخی انجام شد اما مرمت و احیای آنها در دوره‌های بعدی پیگیری نشد. آنها از وضعیت فاز دوم خانه اتحادیه و تئاتر نصر می‌گویند که با وجود تملک از سوی شهرداری، ادامه پیدا نکرده است. عمارت اتحادیه از خانه‌های قدیمی محله لاله‌زار است که مرمت آن از اواسط آبان‌ماه سال ۹۴ شروع شد و باتوجه به وسعت آن ـ به گفته شهرداری تهران ـ تصمیم گرفته شد که پروژه در چند فاز انجام شود که فاز اول آن اواخر سال ۹۹ به اتمام رسید. شهرداری سال گذشته اعلام کرد که با رفع مشکل حقوقی تصمیم دارد مرمت فاز دیگر آن را عملیاتی کند. هم خانه اتحادیه و هم تئاتر نصر، در دوره شورای شهر چهارم خریداری شده بود و تئاتر نصر در خیابان لاله‌زار هم در سال 96 به تملک شهرداری درآمد اما هنوز مرمت نشده است.
نمونه دیگر، خانه تاریخی علاءالدوله است که درراستای تملک باغات خریداری شد و با وجود این، خبری از مرمت آن نیست. غیر از آن، خانه‌های تاریخی دیگر تهران مانند خانه هوشنگ مرادی هم در میان همین آثار قرار داشت که به‌تازگی قرار است پس از احیا به‌عنوان خانه قصه فعالیتش را ادامه دهد؛ خانه‌ای که آبان‌ماه سال ۹۹ توسط منطقه ۱۲ خریداری و پس از برگزاری مزایده به معمار و مدیر خانه اردیبهشت عودلاجان ـ یعنی بهروز مرباغی ـ واگذار شد تا احیا شود.
در میان همین خانه‌های تاریخی، خانه «امین لشگر» هم هست که چند سال پیش توسط شهرداری منطقه ۱۲ تملک شد که سه دانگ آن به‌نام یک شخص و سه دانگ دیگر به‌نام شهرداری است اما وضعیت بودجه مرمتی آن مشخص نیست؛ تاج این عمارت قاجاری به همراه بخش‌های دیگری از این خانه فروردین‌ماه امسال فروریخت و در شرایط نامناسبی است.
سازمان نوسازی شهرداری تهران، خانه تاریخی پیرنیا را هم در دوره شورای قبلی خرید، اما وضعیت مرمت آن هنوز نامشخص است. خانه تاریخی شیخ فضل‌الله نوری را هم می‌توان در میان همین موارد قرار داد که سه سال بعد از خریداری توسط شهرداری تهران، هنوز به‌صورت کامل تملک نشده است. سال 1401 یک فوریت طرح الزام شهرداری تهران به تملک خانه «عباس شیبانی» با رأی اعضای شورای شهر تهران تصویب شده بود، اما وضعیت آن هم روشن نیست.
خانه تاریخی صانعی هم از سوی شهرداری تملک شده، اما هنوز مرمت نشده است. مرمت خانه شهید تندگویان هم نهایی شده و به گفته شهرداری قرار است در چارچوب توافقی با وزارت نفت به خانه موزه شهید تندگویان تبدیل شود. غیر از خانه‌های تملک‌شده و نیازمند به مرمت، موارد دیگری مانند خرید خانه حاج‌حسین ملک در شهرری هم هنوز پیگیری نشده است.
احمد علوی، رئیس کمیته گردشگری شورای شهر تهران، درباره آخرین وضعیت تعیین اعتبار برای مرمت خانه‌های تاریخی تهران که توسط شهرداری خریده شده‌اند، به «هم‌میهن» می‌گوید که موزه‌ها و خانه‌موزه‌ها بین سازمان‌ها، شرکت‌ها و مناطق تقسیم شده‌اند، مدیریت یکپارچه‌ای ندارند و هر سازمانی براساس مصوبات خود درباره وضعیت این خانه‌ها تصمیم می‌گیرد: «به همین دلیل 20 اسفندماه سال گذشته مصوبه‌ای در صحن شورا تصویب شد به‌نام احیای بافت تاریخی تهران که به همین موضوع می‌پردازد و طبق ماده اول آن، تمام فعالیت‌هایی که در خانه‌های تاریخی و میراثی ذیل مدیریت شهری قرار دارند، باید در یک کمیته مشخص تایید شوند و بعد از گرفتن تاییدیه این کمیته تخصصی، اجرا شوند. در حال حاضر هم پیگیر تشکیل این کمیته هستیم.»
به گفته او در سال‌های اخیر بودجه مرمت و احیای خانه‌های تاریخی در اختیار شهرداری افزایش یافته است: «برای برخی از این خانه‌ها به‌صورت مستقیم اعتبار در نظر گرفته شده و برای گروهی دیگر به‌صورت یکجا اعتباری حدود 400 میلیارد تومان اختصاص داده شده است که باید برای مرمت‌شان تصمیم‌گیری شود. از سال 1400 تا امروز همه اعتبارات این حوزه افزایشی بوده است و برای همه خانه‌هایی که گزارش رسیده نیازمند اعتبارند، بودجه‌ای در نظر گرفته شده است.»
علوی از ردیف اعتباری کمک به موزه‌ها و خانه‌موزه‌هایی می‌گوید که در مناطق وجود دارند و اگر به آنها کمک نشود، آسیب می‌بینند اما علاوه بر آن به‌صورت اختصاصی هم هر خانه‌ای که در شورا مطرح شده، اعتباری دریافت کرده است؛ خانه‌هایی مانند وثوق‌الدوله و خانه فروغ فرخزاد. همچنین این امکان وجود دارد که این خانه‌ها با کمک خود بخش خصوصی احیا شوند که تا امروز شش خانه در منطقه 12 احصا شد که نمونه آن خانه هوشنگ مرادی‌کرمانی است.
شهرداری تهران خردادماه امسال اعلام کرده بود که در کنار ایجاد خانه‌موزه فروغ فرخزاد قرار است خانه‌موزه پروین اعتصامی هم به‌عنوان یکی از موزه‌های جدید معرفی شود. البته این خانه، یکی از املاک شهرداری است که قرار است دوباره در اختیار شهرداری قرار گیرد. خانه استاد سعید نفیسی نیز قرار است تملک شود. رضوی، مدیرعامل شرکت توسعه فضاهای فرهنگی تهران هم گفته است، باتوجه به اینکه در شورای شهر تهران تصویب شده که خانه عباس شیبانی به خانه‌موزه انقلاب تبدیل شود، مالکیت این خانه که در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد است، پیگیری شده و قرار است در چارچوب توافق‌نامه‌ای با این وزارتخانه، خانه در اختیار شهرداری تهران قرار گیرد.
ماجرای خانه طالقانی چه بود؟
در سال‌های 1398 و 1399 شورای شهر پنجم بابت اقدام برای بهبود کاربری و آماده‌سازی خانه آیت‌الله طالقانی، همچنین علت تبدیل نشدن آن به موزه، در صحن شورا به شهرداری تذکر داد و به دنبال این پیگیری، در سال 99 شهرداری وقت اعلام کرد که با تبدیل خانه به موزه موافق است، اما بودجه‌ای برای تبدیل کاربری آن در اختیار ندارد.
در پاسخی دیگر هم دوباره نداشتن ردیف بودجه و و استقبال مردم از کتابخانه را دلیلی برای تبدیل نشدن آن به موزه اعلام کرد. درنهایت در سال 1400 در لایحه بودجه شهرداری، اعتبار ابلاغی 900 میلیون تومان برای این خانه در نظر گرفته شد. در بودجه سال 1401 برای مرمت و احیای خانه آیت‌الله طالقانی، اعتبار ابلاغی یک‌میلیارد تومان و اعتبار تخصیص‌یافته یک‌میلیارد و 500 میلیون تومان در نظر گرفته شد. برای سه فاز مقاوم‌سازی، بازسازی فضاهای داخلی و خرید تجهیزات، بودجه موردنیاز دو میلیارد و 600 میلیون تومان برآورد شده بود، با این حال سه‌سال پس از تصویب این ردیف اعتباری، هنوز خبری از مرمت کتابخانه آیت‌الله طالقانی نیست و درهای آن مدت‌هاست بسته شده است.
از سال قبل، اهالی خانواده آیت‌الله طالقانی متوجه شدند که کتابخانه تعطیل و پلمب شده و وضعیت ظاهری آن به شکلی بود که به‌نظر تخریب‌شده می‌رسید؛ درحالی‌که شورای شهر تهران تاکید می‌کند این خانه در حال بازسازی و مرمت است و ماجرای کُند بودن روند آن به مشکل قرارداد آن برمی‌گردد.
به‌دنبال تاسیس یک مجتمع فرهنگی و کتابخانه‌ای آنلاین از سوی خانواده آیت‌الله طالقانی، آنها برای جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز به کتاب‌هایی که به شهرداری امانت داده شده بود، نیاز داشتند، اما در مراجعاتی که به شهرداری صورت گرفت موفق به دریافت این کتاب‌ها و اسناد نشدند. از طرف دیگر گفته می‌شود کتاب‌های خطی هم به این کتابخانه اهدا شده و شنیده‌های تاییدنشده‌ای وجود دارد که طبق آن کار مرمت خانه از سوی پیمانکار نیمه‌کاره رها شده و اثاث و تجهیزات داخل خانه، داخل حیاط خانه ریخته شده و وضعیت کتاب‌ها هم نامعلوم است. این اتفاقات در طول دوهفته گذشته رخ داده است.
ابوالحسن طالقانی، فرزند آیت‌الله طالقانی پیش از این به «هم‌میهن» گفته است که تا سال‌ها این کتابخانه فعال بود و جوانان محل از این مکان استفاده می‌کردند: «حتی سال‌ها مراسم سالگرد درگذشت پدرم را هم در این خانه برگزار می‌کردند اما بیش از یک‌سال است که ما مطلع شده‌ایم خانه تعطیل است. اوایل فکر می‌کردیم بحث مرمت و تعمیرات است اما با گذشت زمان و اینکه درِ آهنی خانه را جوش فلزی زده‌اند و شیشه‌های خانه شکسته است، هرروز نگرانی تخریب این بنای قدیمی را برای ما بیشتر می‌کند.
تا اینکه خبری به دست‌مان رسید از خبرگزاری‌ها که با مصاحبه از مردم محل متوجه شده‌اند خانه به‌جای کتابخانه «رهاخانه» شده است و این واقعه قلب هر آدم دلسوزی را به درد می‌آورد. خانه‌ای که روزهای بسیاری مأمن و مأوای مردم بود، امروز اینگونه تحقیر شده و در حال تخریب، رها شده است و ما به‌عنوان اعضای خانواده پیگیریم که با خاطیان این سهل‌انگاری برخورد شود.»
حالا سجاد عسگری، دبیر کمیته پیگیری حفاظت از خانه‌های تاریخی تهران به «هم‌میهن» می‌گوید که در شورای شهر قبلی، مرمت کتابخانه آیت‌الله طالقانی تصویب و اقداماتی هم برای آن انجام شد، اما در دوره جدید اعتباری برای آن تصویب نشده و به همین دلیل به‌نظر می‌رسد کار متوقف شده و کتابخانه تعطیل مانده است.
او از عدم‌رسیدگی به این مجموعه و درخواست خانواده برای تبدیل شدن آن به موزه می‌گوید: «تبدیل شدن کتابخانه به موزه، در این دوره از شورا هم پیگیری نشد تا ردیف اعتباری سال‌های 1400 و1401 تمدید شود و سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران هم برای مرمت این ساختمان درمجموع 15 درصد پیشرفت داشته است. ردیف اعتباری مورد مرمت خانه آیت‌الله طالقانی در شورای پنجم، برای سازمان فرهنگی و هنری تصویب شده بود. تعدادی خانه در دوره‌های قبلی شورا خریداری شد، اما در دوره‌های پنجم و ششم هم برای تکمیل آن اقدامی انجام نشد.»
عسگری می‌گوید: «بنای کتابخانه آیت‌الله طالقانی ثبت‌ملی نیست و به‌عنوان میراث فرهنگی و آثار ارزشمند هم محسوب نمی‌شود. از سوی دیگر بناهای دیگری مانند خانه آیت‌الله بهشتی، مطهری و تندگویان هم هنوز ثبت‌ملی نشده‌اند. مشکلی که میراث فرهنگی برای انجام نشدن این کار مطرح می‌کند این است که می‌گوید، با ثبت بنای خصوصی مشکل داریم درحالی‌که برخی از این بناها دولتی است.»
احمد علوی، رئیس کمیته گردشگری شورای شهر تهران هم می‌گوید که کتابخانه آیت‌الله طالقانی در مرحله بازسازی قرار دارد: «این خانه به‌واسطه قدمت بالایی که دارد، دو سال پیش دچار مشکل شد. حدود یک‌میلیارد اعتبار برای این خانه در نظر گرفته شده بود و برای بازسازی آن قراردادی بسته می‌شود که بعداً این قرارداد با بازرسی به مشکل می‌خورد و کار به کندی پیش می‌رود، اما شورا پیگیر برطرف‌شدن روند بازسازی خانه است.»
پاسخ نمی‌دهیم
پیگیری «هم‌میهن» از سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران به نتیجه‌ای نرسید و این سازمان دو روز بعد از طرح پرسش ـ درباره علت تعطیلی کتابخانه آیت‌الله طالقانی از یک‌سال پیش چیست و علت ورود کتاب‌ها و اسناد آن به بازار و آخرین وضعیت ترمیم این کتابخانه ـ اعلام کرد که حاضر به پاسخگویی به این روزنامه نیست و علت آن را انتشار خبرهایی درباره گم‌شدن تابلوهای موزه امام علی(ع) در روزنامه «هم‌میهن» اعلام کرد.
رویه‌ای که تا پیش از این در سایر بخش‌های شهرداری برای پیگیری موضوعات مختلف دیده نشده بود. روابط عمومی این سازمان در پاسخ به خبرنگار «هم‌میهن» اعلام کرده است: «ما در بحث خبر، مدنظر داریم که اخلاق‌مداری رعایت شود و این کار عرفی دارد. به نظر ما در بحث موزه امام علی (ع)، روزنامه «هم‌میهن» این کار را انجام نداده است، به‌همین‌دلیل تصمیم گرفته شده تا با روزنامه «هم‌میهن» مصاحبه‌ای انجام نشود، اما به خبرگزاری‌های دیگر پاسخ داده شده است.»
بااین‌حال در روزهای گذشته نجفی‌منش، مدیر امور کتابخانه‌های سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران، گفته است که پس از پیش‌آمدن بحث مرمت خانه و انعقاد قرارداد با پیمانکار مذکور، کتاب‌های موجود در این کتابخانه جهت نگهداری به انبار فرهنگسرای منطقه منتقل شده است و تحویل امین اموال آن مجموعه داده می‌شود: «با انتشار خبر سردرآوردن کتاب‌ها از بازار کهنه‌فروشان، بازرسی و حراست سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران با دستور ریاست، وارد موضوع می‌شود و بررسی‌های لازم صورت می‌گیرد و با شکایت سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران به شعبه آگاهی تهران، پرونده انتظامی این موضوع باز می‌گردد. در زمان نگارش این گزارش مراحل تحقیقات از مقصرین و فرد خطاکاری که بخشی از تخلف انجام‌شده را اعتراف نموده است، در حال انجام است.»
از طرف دیگر، محسن سعادتی، معاون میراث فرهنگی شهر تهران می‌گوید که این سازمان پیگیر ثبت‌ملی خانه آیت‌الله طالقانی است و پیگیری‌هایی بابت مرمت آن توسط شهرداری انجام شده است: «ما در سطح تهران خانه‌های تاریخی مختلف شناخته‌شده و حتی شناخته‌نشده‌ای داریم که از طریق استعلامات شناسایی و حفاظت می‌شوند. باتوجه به قرارگیری برخی خانه‌های ثبتی واجد ارزش در طرح تفصیلی شهر تهران، اگر مالکان بخواهند درباره تعمیرات اساسی اقدامی انجام دهند، شهرداری ملزم است از میراث فرهنگی استعلاماتی انجام دهد. برخی از مالکان بناهای ثبتی دوست دارند متراژ را بالا ببرند یا سطح اشغال بیشتری داشته باشند، اما محدودیت‌هایی برای آنها وجود دارد که به همین دلیل شهرداری ملزم به استعلام از میراث فرهنگی است.»
او می‌گوید، یگان حفاظت از بافت تاریخی و بناهای تاریخی سطح شهر تهران، ماهیانه بازدیدهایی انجام می‌دهند و به‌صورت موردی مکاتباتی با شهرداری انجام می‌شود که ارگان دولتی یا مالک شخصی آن از طریق میراث فرهنگی برای مرمت آن اقدام کنند: «میراث فرهنگی شهرداری تهران در بخش‌هایی هم برای مرمت اعتباراتی گذاشته است و تا جایی که بتوانیم برای حفظ بنای در معرض خطر اعتبار می‌گذاریم. وقتی طرحی برای مرمت می‌آید، توسط معاونت میراث بررسی و ملاحظات قانونی در نظر گرفته می‌شود و درنهایت پس از ابلاغ، ناظری برای انجام آن تعیین می‌شود. »
او می‌گوید پرونده خانه تاریخی آیت‌الله طالقانی در دو هفته گذشته پیگیری شده و در حال ارجاع به وزارت میراث فرهنگی است: «برای حفظ و نگهداری این خانه به شهرداری نامه‌ای ارسال کرده‌ایم و در آن تاکید شده که هرگونه دخل و تصرف، تخریب و ساخت‌وساز در آن ممنوع است. همچنین قرار است شهرداری اگر طرحی برای مرمت این خانه دارد، به میراث فرهنگی ارسال کند.»
معاون میراث فرهنگی استان تهران تاکید می‌کند که شهرداری ملزم به حفظ و مرمت بناهای تاریخی است و میراث فرهنگی هم در نامه‌های خود به شهرداری تاکید کرده است که بحث مرمت کتابخانه آیت‌الله طالقانی را پیگیری کند و برای آن اعتباری در نظر بگیرد: «مکاتباتی با سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران داشتیم که نسبت به مرمت آن اقدام کند و پیگیری‌های آن را هم انجام می‌دهیم که بعد از تکمیل مرمت با همان کاربری فرهنگی خانه‌موزه، به روی عموم باز شود.»
