پژوهشگران برجسته کشور از علی‌اکبر معین‌فر، اولین مهندس زلزله در ایران می‌گویند
از ساخت نازیآباد تا مقاوم‌سازی ساختمان‌ها
«فریدون سحابی، یوسف ثبوتی، مهدی زارع، محمد شکرچی‌زاده، میرعلیرضا مهنا و احمد نادرزاده» از اساتید زلزله‌شناسی، دور هم جمع شدند تا در ششمین سالگرد درگذشت علی‌اکبر معین‌فر از او بگویند و کتاب زلزله‌شناسی در ایران را که نتیجه آخرین گفت‌وگوی مهدی زارع با او بود را رونمایی کنند. مهدی زارع؛ زلزله‌شناس و استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی است و معینی‌فر، نخستین مهندس زلزله در ایران: «آمبره سیز که در امپریال کالج لندن فعالیت می‌کرد و دوست آقای معین‌فر بود، در خاطرات خود از ایران می‌نویسد که در زلزله قیر و کارزین که سال 51 رخ داد، با هلیکوپتر به منطقه زلزله‌زده پرواز کردیم. در مسیر بودیم که ناگهان خلبان گفت، هلیکوپتر دچار مشکل فنی شده. من و خلبان نگران شدیم، اما آقای معین‌فر مشغول روزنامه‌خواندن بود و به من گفت اگر قرار باشد برویم، می‌رویم. اگر هم قرار باشد بمانیم، خواهیم ماند. مرحوم آمبره سیز گفت، او فرد نستوهی است.» اینها توضیحات زارع است وقتی پشت تریبون رفت و درباره معین‌فر گفت.
زمین‌لرزه 9/6 ریشتری قیر و کارزین ساعت 5:5دقیقه بامداد ۲۱ فروردین‌ماه ۱۳۵۱ در جنوب استان فارس رخ داد که عمق آن ۵٫۶ کیلومتر بود. شمار قربانیان این زمین‌لرزه 501 نفر و مصدومان 1710 نفر برآورد شد: «تصور می‌کردم کتاب باید بسیار مفصل‌تر باشد. اما با کمک دکتر ترکمان گفت‌وگوها را گردآوری کردیم. گفت‌وگوها از زمان مسئولیت معین‌فر در شهرداری نازیآباد تا زلزله‌نگاری‌اش در طبس بود. او در این گفت‌وگو توضیح داده که مسئول ساخت نازیآباد بوده و آن زمان تهران، شهرداری به‌نام مهام داشت که علاقه زیادی به ساحت فواره داشته، تا جایی که به او می‌گفتند شهردار فواره‌ساز. ایده معین‌فر این بود که افرادی که به توسعه محلات می‌پردازند، خود شهردار این محلات باشند.» زارع در توضیح بیشتر می‌گوید که زارع معتقد بود چون اولین نفری بوده که محله نازیآباد را توسعه داده، بنابراین او اولین شهردار این محله است؛ چراکه آن‌زمان محلات هم شهردار داشتند. در کتاب رونمایی‌شده، دو گفت‌وگو با معین‌فر برای اولین‌بار منتشر شد و مابقی هم همچنان نیاز به ویرایش دارند. این استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی حرف‌های دیگری هم داشت: «معین‌فر یک استاد ژاپنی به‌اسم تاچی‌نایتو داشت که باعث شد او مهندس زلزله شود. البته در گرامیداشت تاچی‌نایتو هم مطلبی در کتاب اضافه شده است. پس از زلزله سنگچال در سال 36، گروهی ژاپنی از محلات مختلف تهران و ایران ازجمله نازیآباد تهران بازدید می‌کنند. همان‌موقع آقای نایتو تصمیم می‌گیرد دو نفر را برای تحصیل در این رشته انتخاب کند که یکی از آنها معین‌فر بود. معین‌فر تصور کرده که دانشگاه ژاپن او را بورسیه کرده اما بعدها متوجه می‌شود آقای نایتو از هزینه شخصی، او را بورسیه کرده است. افرادی مانند مهندس معین‌فر همواره زنده‌اند و با آثاری که بر جامعه برجای گذاشته‌اند، همواره به حیات خود ادامه می‌دهند.»
علی‌اکبر معین‌فر، زاده ۲۲ دی‌ماه ۱۳۰۶ تهران است و در 12 دی‌ماه سال 96 درگذشت. او دانش‌آموخته کارشناسیارشد مهندسی زلزله از دانشگاه واسدا (به‌عنوان نخستین مهندس زلزله در ایران)، نخستین وزیر نفت ایران پس از انقلاب و از اعضای نهضت آزادی بود و فعالیت‌های سیاسی و پردامنه او، بر تلاش‌های علمی و بنیادین‌اش به‌ویژه در زمینه مطالعات زلزله سایه افکنده است. ایجاد شبکه شتابنگاری کشور از اقدامات ماندگار معین‌فر در زمان فعالیت در دفتر فنی سازمان برنامه و بودجه بود. تدوین آیین‌نامه زلزله ایران در دهه ۱۳۴۰ توسط او و به راهنمایی ابوالحسن بهنیا، بخشی از کارهای ارزشمند اوست. معین‌فر را به‌عنوان یکی از تاثیرگذارترین افراد تاریخ معاصر ایران می‌شناسند. او نه‌تنها لزوم مستحکمسازی ساختمان‌ها و ساخت‌وساز نکردن روی گسل‌ها را مطرح کرد، بلکه ایجاد نهادها و انجمن‌های سازمان‌یافته و منسجم را در کشور پایه‌گذاری کرد. از معین‌فر به‌عنوان یک میهن‌دوست یاد می‌کنند. او نخستین وزیر نفت ایران، نخستین مهندس زلزله‌شناسی ایران و از اولین اساتید این حوزه در کشور بود، همچنین فردی مذهبی و مومن بود که هرگز مذهب، علم و سیاست را با هم ادغام نمی‌کرد. در ردپای تمام فعالیت‌های او ایران‌دوستی و عشق به وطن مشهود است.
در مراسم یادبود از معین‌فر، پروفسور یوسف ثبوتی، عضو پیوسته فرهنگستان علوم ایران هم حضور داشت. او می‌گوید: «آشنایی من با مهندس معین‌فر بسیار اندک است و فقط دوبار او را دیدم. منزل من و او در خیابان میرداماد بود. در آن منطقه دبیرستانی برای ارامنه وجود داشت که همواره ستاد رأی‌گیری بود. من او را در آن مدرسه دیدم.» او کتاب زلزله‌شناسی در ایران را خوانده: «در این کتاب شاهدیم که آقای زارع، بارها از آقای معین‌فر می‌خواهد تا اگر انتقاد و گلایه‌ای دارد مطرح کند، اما معین‌فر انتقاد نمی‌کند. با اینکه او سال‌ها مورد بی‌مهری قرار گرفت اما بسیار متین و متواضع بود. همزمان با سال‌هایی که معین‌فر در شبکه زلزله‌شناسی فعالیت می‌کرد، دکتر کشی‌افشار هم انجمن ژئوفیزیک را تاسیس کرد. سال 1957 سال جهانی ژئوفیزیک بود. سال جهانی ژئوفیزیک یک پروژه بین‌المللی بود و فعالیت‌های خورشید در آن دوره بسیار موردتوجه قرار گرفته بود. برای کشورهای توسعه‌یافته مهم بود که زمین چه تغییراتی بر اثر خورشید دارد.» پروژه جهانی ژئوفیزیک، نشانگر پایان یک دوره طولانی در خلال جنگ سرد بود که در آن تبادل علمی میان جهان غرب و شرق به‌طور جدی قطع شده بود.
به دور از سیاست
از دیگر سخنران‌های این نشست، فریدون سحابی، رئیس سابق سازمان انرژی اتمی ایران بود که از کودکی با معین‌فر آشنا بود: «به‌دلیل روابطی که با برادرم عزت‌الله سحابی داشت. معین‌فر و دوستانش انجمن اسلامی دانشجویان را تاسیس کردند؛ چراکه او نگران ترویج تفکر کمونیستی در دانشگاه بود. انجمن اسلامی دانشجویان، نخستین انجمن سازمان‌یافته و منظم بود. آن‌زمان اوج فعالیت و گسترش افکار کمونیستی و حزب توده بود. آقای معین‌فر هم احساس مسئولیت می‌کرد. شعبه حزب توده در دانشگاه تهران تنها یک رقیب داشت و آن‌هم انجمن اسلامی دانشجویان بود. بعد از فارغ‌التحصیل شدن هم همچنان این انجمن فعال بود و تبدیل به انجمن اسلامی مهندسین شد. این انجمن حالا هم فعال است و یکی از سازمان‌هایی است که مسائل علمی و تخصصی با بینش اسلامی در آن مطرح می‌شود. معین‌فر بسیار دقت داشت که مسائل سیاسی، عقیدتی و علمی با یکدیگر ادغام نشوند. هرزمان که تخلفی مشاهده می‌کرد، سریع اقدام می‌کرد و مانع می‌شد.» سحابی ادامه می‌دهد: «مهندس معین‌فر از بانیان و ارکان دولت موقت بود. در آن زمان مسائل بسیار مغشوش و بی‌نظم بود. بعد از دولت موقت هم عضو شورای انقلاب بود. من رئیس سازمان انرژی هسته‌ای بودم و او رئیس سازمان برنامه و بودجه بود. یکی از اقداماتی که در آن خبره بود، تدوین بودجه بود. به سازمان انرژی هسته‌ای، کمک فکری می‌کرد اما کمک مالی خیر. این افراد بسیار باارزش و ثمربخش هستند.»
تهیه کد زلزله
زمانی‌که معین‌فر از توکیو بازگشت، سال 1960 بود. او در پی زلزله بوئین‌زهرا در سال 1341، مقدمات تهیه کد زلزله را در ایران فراهم کرد. از سال ۱۹۶۵، به‌عنوان عضو افتخاری «انجمن اروپایی مهندسین زلزله» به تحقیق و مطالعه در زمینه زلزله ادامه داد. مدتی هم به‌عنوان استاد پاره‌وقت در مقطع کارشناسیارشد مهندسی زلزله در دانشگاه امیرکبیر (پلی‌تکنیک) به تدریس مشغول بود.
شروع تدوین بسیاری از آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های فنی همچون «آیین‌نامه بتن ایران» - که ابتدا با عنوان دستورالعمل‌های ۱-۱۸ تا ۵-18 انتشار یافت ـ و نیز تدوین مجموعه مقررات ملی در وزارت مسکن و شهرسازی از خدمات ماندگار مهندس معین‌فر به‌شمار می‌آید. معین‌فر همچنین در حوزه فعالیت‌های اجتماعی «جامعه مهندسین کشور» حضور داشت؛ ایجاد «انجمن مهندسین محاسب کشور»، فعالیت موثر در شورایعالی کانون فارغ‌التحصیلان دانشکده فنی و کارشناس رسمی دادگستری در رشته راه و ساختمان ازجمله این فعالیت‌هاست. در سال‌های دهه 1380-1370، فعالیت‌های معین‌فر بیشتر جنبه علمی و تخصصی داشت. در این راستا، طی دومین یادواره بزرگداشت برگزیدگان مهندسی عمران کشور - که با معرفی منتخبان توسط مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن انجام شد- از اقدامات مهندس معین‌فر تجلیل شد.
او در مدت کوتاه وزارت خود در صنعت نفت، منشأ اقدامات بسیاری بود. مدیریت بزرگ‌ترین صنعت کشور در شرایط انقلابی به‌ویژه در آرام‌کردن اوضاع، توجه به خواسته‌ها، حمایت از کارکنان صنعت نفت، حمایت همه‌جانبه از پروژه‌های بزرگ صنعتی ـ عمرانی، جلوگیری از ارسال گاز ایران به شوروی آن‌هم به‌صورت رایگان، حمایت از طرح گازرسانی سراسری کشور - که توسط سیدحسن سادات پیگیری و اجرایی شد-، تلاش پیگیر در تامین جان و مال کارکنان و حفظ تأسیسات نفتی در آستانه وقوع جنگ تحمیلی، تنها بخشی از اقدامات بزرگ اوست. اسناد مهمی از او در آرشیو مرکز اسناد صنعت نفت وجود دارد که دلایلی متقن بر اثبات این ادعاست و برای همیشه در خاطره تاریخ ایران‌زمین باقی خواهد ماند.
پیشنهاددهنده طرح تاریخچه زلزله‌های مخرب
فاطمه ترکچی، دکترای تاریخ معاصر ایران زمانی که معین‌فر درگذشت، در یادداشتی از او نوشت: «او از بنیانگذاران انجمن اسلامی مهندسین در سال 1336، پدر مهندسی زلزله در ایران و نماینده مردم تهران در نخستین دوره از مجلس شورای اسلامی بود. علی‌اکبر معین‌فر سال ۱۳۲۶ به دانشکده فنی دانشگاه تهران رفت و در رشته راه و ساختمان (عمران) به تحصیل پرداخت. با آغاز مبارزات ملی‌شدن صنعت نفت در سال 1327، او نیز به این حرکت پیوست. معین‌فر در سال ۱۳۳۰، تحصیل در رشته مهندسی راه و ساختمان را به پایان رساند و در سال 1331 به خدمت نظام وظیفه رفت. از سال 1332 در صنعت نفت شروع به‌کار کرد. محل خدمت‌اش، آبادان بود. او در همان روزهای نخست، با شنیدن خبر کودتا علیه دولت دکتر مصدق برآشفت. چندی بعد در بانک «ساختمانی» به‌عنوان مهندس ناظر به کار پرداخت. در سال ۱۳۳۸ ازسوی پروفسور تاچی نایتو، استاد برجسته زلزله، برای دوره‌ای تحقیقاتی در مهندسی زلزله به دانشگاه واسدا (Waseda University) در توکیو دعوت شد و این دوره را در سال ۱۹۶۰ به پایان رساند. مهندس معین‌فر در سال‌های دهه 1350-1330 با انجمن اسلامی مهندسین همکاری داشت و به فعالیت‌های سیاسی ـ مذهبی مهندس بازرگان علاقمند بود، به‌همین‌دلیل پس از شکل‌گیری شورای انقلاب در اواخر پاییز 1357، توسط امام‌خمینی(ره)، سپس تشکیل دولت موقت انقلاب اسلامی در 16 بهمن‌ماه 1357، در زمره نخستین گروه از دولتمردان نظام جدید قرار گرفت. او ابتدا به سمت وزیر مشاور و سرپرست سازمان برنامه و بودجه، سپس به‌عنوان نخستین وزیر نفت معرفی شد.» او همچنین یادآور شد: «بی‌تردید موضوع مهندسی زلزله و به‌طور دقیق، طراحی ساختمان‌ها در برابر زلزله در کشور با نام «معین‌فر» شروع می‌شود. پیشنهاد طرح تهیه تاریخچه زلزله‌های مخرب ایران - که بعدها مبنای تهیه «پهنه‌بندی زلزله» ایران شد- و در قالب کتابی به‌نام «زلزله‌های تاریخی ایران» ثبت شد؛ ایجاد شبکه شتابنگاری کشور - که از خدمات بنیادی او در زمان خدمت در دفتر فنی سازمان برنامه و بودجه به‌شمار می‌آید ـ و آغاز تدوین آیین‌نامه زلزله ایران در دهه 1340 با راهنمایی دکتر ابوالحسن بهنیا ازجمله کارهای برجسته او در مهندسی راه و ساختمان است. او در بسیاری از کمیته‌های فنی مهندسی ساختمان حضور داشت و عضو فعال آیین‌نامه ۲۸۰۰ ایران بود.»
خرید اولین دستگاه شتابنگار
علیرضا مهنا، نویسنده و پژوهشگر هم در این مراسم پشت تریبون می‌رود و می‌گوید: «سه‌دهه در کانون مهندسین در خدمت آقای معین‌فر بودم. طی سه‌دهه از او بسیار آموختم. او در چند حوزه مختلف فعال بود اما هرگز خلط مبحث نمی‌شد. ازسویی‌دیگر به‌دلیل وجود او به کانون مهندسین بسیار حساس بودند. یکبار نزد او رفتم و گفتم، مشکلی در مراسم پیش آمده است. او گفت: اگر نیاز است که من نباشم و سخنرانی نکنم، مشکلی ندارد. مهم آن است که مراسم به خوبی برگزار شود.» محمد شکرچی‌زاده، استاد پردیس فنی دانشگاه تهران هم می‌گوید: «سال‌های بعد از بازگشایی دانشگاه‌ها، درس مهندسی زلزله را با آقای معین‌فر گذراندم. آقای دادمان پادرمیانی کرد که معین‌فر در دانشگاه تدریس کند. دیدگاه دادمان و معین‌فر متفاوت بود اما از او خواست که در دانشگاه درس مهندسی زلزله تدریس کند. سال 92 رئیس مرکز تحقیقات شدم و معین‌فر به‌عنوان شورای علمی شبکه شتابنگاری فعالیت می‌کرد. بیش از یک‌دهه بود که دستگاه شتابنگاری خریداری نشده بود. سال 92 به ما گفتند که منابع مالی برای خرید آن ندارند. معین‌فر اما نامه‌ای به رئیس‌جمهور وقت نوشت و توانست بودجه را بگیرد و به این ترتیب نسل جدید شتابنگاری مرکز، با نامه او تهیه شد. موضوع شتابنگار را نخستین‌بار معین‌فر مطرح کرد.»
احمد نادرزاده، مهندس زلزله به خصوصیات معین‌فر اشاره می‌کند و می‌گوید: «اولین روز کاری من، آشنایی با معین‌فر بود. او نماینده مجلس بود. شبکه شتابنگاری در سازمان برنامه ایجاد شده بود و قرار بود به مکان دیگری منتقل شود و شبکه به مرکز تحقیقات منتقل شد. معین‌فر هرشنبه ساعت 10 صبح می‌آمد و با ما صحبت می‌کرد. این همبستگی تا زمانی که دیگر نمی‌توانست از منزل خارج شود، ادامه داشت. بیش از 30 سال همکار بودیم. او هرگز موضوعات را با یکدیگر ادغام نمی‌کرد، همچنین وارد بحثهای حاشیه‌ای نمی‌شد.»
