بررسی وضعیت حقوق بشر ایران

پرونده اعتراضات ایران در شورای حقوق بشر سازمان ملل

شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد پنج‌شنبه هفته آینده (سوم آذرماه) نشستی ویژه با موضوع بررسی وضعیت حقوق بشر در ایران، براساس اعتراضات اخیر در ایران و دستگیری‌های صورت‌گرفته برگزار خواهد کرد؛ نشستی که برگزاری آن واکنش اعتراضی ایران را به دنبال داشت. در همین راستا اوایل هفته جاری دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضائیه در سفر به نیویورک، توضیحاتی درباره اعتراضات اخیر با هدف روشنگری درباره این حوادث به جامعه جهانی ارائه کرده است. کارشناسان در گفت‌وگو با هم‌میهن برگزاری این نشست اضطراری در شورای حقوق بشر درباره وضعیت ایران را مهم و قابل تامل توصیف کردند، زیرا منجر به کاهش قدرت تصمیم‌سازی ایران در جامعه جهانی می‌شود.

حقوق بشر برای ایران

با گذشت نزدیک به 60روز از اعتراضات در ایران و انتشار اخبار و تصاویر از این حوادث و نوع برخورد با معترضان، روز دوشنبه 23آبان‌ماه شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد اعلام کرد، 24نوامبر مصادف با سوم آذرماه نشستی ویژه با موضوع «وخامت وضعیت حقوق بشری در ایران» را برگزار خواهد کرد. ظاهرا این نشست باتوجه به اعتراضات اخیر در ایران و شرایط معترضان برگزار می‌شود. این تصمیم بعد از آن گرفته شد که کشورهای آلمان و ایسلند روز جمعه 20 آبان‌ماه برگزاری چنین نشستی را درخواست کردند. برای تشکیل یک جلسه ویژه در شورای حقوق بشر که فراتر از سه جلسه عادی این شورا باشد، به رای مثبت دست‌کم 16 کشور از 47 کشور عضو شورای حقوق بشر نیاز است. به گفته این نهاد سازمان ملل متحد، در حال حاضر، ۴۴ کشور، از جمله ۱۷ عضو شورا درخواست آلمان و ایسلند برای رسیدگی به وضعیت ایران را تایید کرده‌اند. براساس اخبار منتشرشده قرار است جاوید رحمان گزارشگر ویژه سازمان ملل در کنار شیرین عبادی برنده جایزه صلح نوبل و نازنین بنیادی از اپوزیسیون خارج‌ از کشور‌ در این نشست اضطراری حضور یابند. این نشست در شرایطی برگزار خواهد شد که نشست شورای حکام برای صدور قطعنامه علیه ایران نیز در دستور کار آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار دارد؛ ‌موضوعی که می‌تواند وضعیت ایران را در جامعه جهانی بغرنج‌تر کند.

حقوق بشر بیش از هر زمانی سیاسی شده است

تصمیم‌ برای برگزاری نشست ویژه شورای حقوق بشر سازمان ملل درحالی انجام شده است که روز 20 آبان‌ماه کاظم غریب‌آبادی معاون امور بین‌الملل قوه قضائیه و دبیر ستاد حقوق بشر ایران به همراه زهره الهیان، رئیس کمیته حقوق بشر کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس برای شرکت در نشست‌های کمیته سوم مجمع عمومی و رایزنی‌های دو و چندجانبه به نیویورک سفر کردند. غریب‌آبادی در گفت‌وگو با خبرنگاران رسانه‌های ایرانی در نیویورک گفته بود:«به نیویورک سفر کرده است تا روایتی صحیح از وضعیت حقوق بشر در جمهوری اسلامی ایران و اغتشاشات اخیر و نقش مخرب برخی کشورها ارائه کرده و اجازه ندهیم روایت غلط و عنادآمیز کشورهای غربی و آمریکا، اذهان کشورها را منحرف کند.» به گفته دبیر ستاد حقوق بشر ایران، «در این نشست‌ها، به‌طور خاص هم به نقش اینستاگرام و توئیتر و هم به نقش برخی رسانه‌های فارسی‌زبان ضدایرانی که در خارج از کشور مستقر هستند، اشاره شده است. انجام صدها مصاحبه بی‌بی‌سی‌فارسی و سعودی‌اینترنشنال با اعضای گروه‌های جدایی‌طلب و گروهک‌های تروریستی و تشویق به خشونت و جنایت، برای کشورها به صورت مستند و مستدل مطرح شد.» او اظهار کرده است:‌«اکنون ضمن روشنگری لازم و ارائه روایت صحیح از اغتشاشات، حساسیت مناسبی نیز در میان کشورها در مورد نقش مخرب برخی شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های فارسی‌زبان ضدایرانی در جریان اغتشاشات ایجاد شد.»

واکنش ایران به برگزاری نشست شورای حقوق بشر

به هر روی برگزاری این نشست با واکنش تند ایران مواجه شد. حسین امیرعبدالهیان وزیر امور خارجه ایران که پیش از این نیز نسبت به برگزاری این نشست واکنش نشان داده بود، روز گذشته در حاشیه جلسه دولت در جمع خبرنگاران گفت:«در مورد نشست شورای حقوق بشر با جوزپ بورل، مسئول عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا صحبت کردیم. اگر اروپا این مسیر غیرسازنده را متوقف نکند با پاسخ متقابل، اما موثر ما مواجه می‌شود.» امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران پنجشنبه ۱۹ آبان‌ماه در گفت‌وگوی تلفنی با «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل ضمن مردود خواندن تلاش‌ها برای برگزاری نشست ویژه شورای حقوق بشر در مورد ایران، نسبت به تاثیرات منفی اقدام سیاسی این شورا بر همکاری‌های ایران با غرب هشدار داد.» همچنین ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه نیز پیش‌تر با بیان اینکه استفاده ابزاری از حقوق بشر برای اعمال فشار به کشورها را رد می‌کنیم، گفت: «برخی از کشورها با موضوع حقوق بشر به عنوان ابزاری برای فشار به ایران استفاده می‌کنند. شاهد استفاده ابزاری آلمان و برخی از کشورها از این موضوع هستیم. روابط ایران و آلمان روابط تاریخی است. به مقامات آلمان به‌ویژه آن دسته از مقاماتی که براساس منافع حزبی و سیاسی اقدامات تندی را علیه جمهوری اسلامی ایران رقم می‌زنند، تاکید می‌کنیم که به منافع درازمدت روابط دو کشور توجه کنند و منافع بلندمدت دو کشور را قربانی منافع حزبی، سیاسی و کوتاه‌مدت نکنند.»

با وجود اعتراضات ایران به این نشست، اما آنالنا بربوک، وزیر خارجه آلمان به‌عنوان یکی از کشورهای موافق با برگزاری این نشست روز سه‌شنبه 24 آبان‌ماه در توئیتی دراین‌باره نوشت: «هیچ‌کس در تهران، مشهد یا اصفهان نباید تصور کند که می‌تواند جنایتی را بدون عقوبت انجام دهد.» او همچنین در نشستی که با هدف غیرقانونی‌کردن مجازات اعدام در سراسر جهان در برلین برگزار شد، مدعی شد: «ایران از جمله کشورهایی است که از مجازات اعدام برای سرکوب مخالفان استفاده می‌کند.»

گفتنی است روز چهارشنبه 11 آبان نیز نشست ویژه اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد با موضوع برخورد با معترضان در ایران برگزار شد. آمریکا همراه با آلبانی میزبان این نشست در مقر سازمان ملل متحد در نیویورک بودند. برگزاری این نشست اما با واکنش ایران مواجه شد و وزارت امور خارجه با انتشار بیانیه‌ای در روز جمعه 13آبان، اقدام آمریکا در سازماندهی این نشست را مداخله در امور داخلی یک کشور مستقل عضو سازمان ملل متحد و نقض صریح منشور سازمان ملل قلمداد کرد.

صدور احکام اعدام

براساس گزارش‌های رسمی تاکنون برای سه تن از بازداشت‌شدگان در اعتراضات اخیر حکم «اعدام» صادر شده است. مسعود ستایشی، سخنگوی قوه قضائیه هفته گذشته از صدور 1024مورد کیفرخواست در تهران برای بازداشت‌شدگان اعتراضات اخیر خبر داد. او همچنین درباره تعداد بازداشت‌شدگان در مدارس و دانشگاه از جمله معلمان و اساتید دانشگاه تعداد آنها را انگشت‌شمار توصیف کرده و گفته است:«این تعداد انگشت‌شماری که بازداشت هستند به علت این است که جرایم مهمی مرتکب شدند.»

آشنایی با شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد

توصیه‌های شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد اگر چه الزام‌آور نیستند و هیچ کشوری را نمی‌توان به انجام توصیه‌ها و قطعنامه‌های این شورا ملزم کرد، اما به لحاظ سیاسی برای کشورها دارای اهمیتی ‌ویژه است. درباره اهمیت شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد مهم است که بدانید این شورا یکی از ارکان فرعی و تاثیرگذار سازمان ملل است. وظیفه اصلی این شورا، هماهنگی فعالیت‌های حقوق بشری سازمان ملل و تقویت همکاری‌های بین‌المللی در حوزه مسائل حقوق بشری است. این شورا حتی امکاناتی برای دریافت شکایات افراد، گروه‌ها یا سازمان‌های غیردولتی دارد تا بر مبنای آن نقض حقوق بشر را بررسی کند. همچنین این شورا همکاری نزدیکی نیز با دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر ملل متحد دارد. تمامی ۱۹۳عضو سازمان ملل متحد باید اجازه دهند تا به‌طور منظم از سوی این شورا بررسی و ارزیابی شوند. معیارهای این بررسی هم، منشور سازمان ملل، اعلامیه جهانی حقوق بشر و سایر معاهدات سازمان ملل متحد است. در هنگام ارزیابی، هر کشور تازه‌ترین گزارش‌‌خود را در مورد اجرای تعهدات حقوق بشری ارائه می‌کند. افزون بر آن، سایر کشورهای عضو می‌توانند سوالاتی مطرح کنند.

کاهش قدرت تصمیم‌سازی در جامعه جهانی

یوسف مولایی، استاد حقوق بین‌الملل دانشگاه تهران درباره آثار برپایی این نشست بر وضعیت ایران در جامعه به هم‌میهن گفت:«اجلاس اضطراری شورای حقوق بشر می‌تواند به درخواست تعداد زیادی از کشورها تشکیل شود. برگزاری اجلاس ویژه شورای حقوق بشر برای موضوعی ویژه باعث جلب توجه سیاسی در ابعاد جهانی نسبت به آن موضوع می‌شود. به این دلیل که اتفاقی در جهان رخ داده که برگزاری چنین نشستی را به دنبال داشته است. ایران تا به حال در شورای حقوق بشر محکومیت‌های بسیاری را به واسطه نقض حقوق بشر داشته است. این محکومیت‌ها قابلیت اجرایی ندارند و مانند حقوق داخلی مجازات‌های مشخصی مانند زندان و... را به دنبال ندارند.» او ادامه داد: «وقتی در کشوری استانداردهای جهانی نقض شده و نهادهای بین‌المللی آن را محکوم می‌کنند، اعتبار سیاسی آن کشور در سطح جهانی تحت تاثیر قرار می‌گیرد. کشورها در نهادهای مختلف جهانی حضور داشته و از حضور و قدرت خود در راستای حفظ منافع‌شان در تصمیم‌سازی‌های بین‌المللی استفاده می‌کنند. محکومیت یک کشور در چنین مواردی کاهش اعتبار و کاهش قدرت تصمیم‌سازی را به دنبال داشته و بعضا همین موضوع مبنایی برای تحریم‌های حقوق بشری قرار می‌گیرد که کشورها می‌توانند به صورت فردی یا دسته‌جمعی به اجرا بگذارند.»

این حقوقدان با بیان اینکه صدور قطعنامه در چنین مواردی منجر به درخواست از ایران برای رعایت تعهدات بین‌المللی خود در حوزه حقوق بشر می‌شود، اعلام کرد:«اما ایران در نهایت به این تعهدات عمل نمی‌کند. شورای حقوق بشر نهادی اجرایی نیست و زندان و جریمه ندارد، اما در حقوق بین‌الملل راهکارهایی مانند «شرمسارسازی دولت‌ها» وجود دارد که به اعتبار سیاسی و معنوی و جایگاه یک کشور لطمه می‌زند. کشوری که تعهدات خود را در این زمینه رعایت می‌کند، شرایط متفاوت از کشورهایی دارد که به تعهدات خود عمل نمی‌کند. همه کشورها از اهمیت چنین قطعنامه‌هایی آگاه هستند. به همین دلیل ایران تلاش می‌کند که از طریق رایزنی با سایر کشورها از صدور قطعنامه‌ علیه خود جلوگیری کند.»

مولایی در پاسخ به این سوال که آیا درخواست آلمان و ایسلند و تایید سایر کشورها برای برگزاری این نشست آنچنان‌که برخی معتقدند از مصادیق دخالت در امور داخلی ایران است، گفت:«همه کشورها از جمله ایران می‌توانند در خصوص چنین مواردی اقدام کرده و چنین درخواستی نسبت به موضوع خاص در کشور دیگر بدهند. دخالت در امور داخلی زمانی انجام می‌گیرد که کشوری بدون داشتن یک چارچوب حقوقی قصد کند برای حاکمیت کشور دیگر ایجاد مشکل کرده و آن را نقض کند. دخالت‌ در امور داخلی کشورها عمدتا زمانی انجام می‌شود که حاکمیت یک کشور بدون دلیلی که مورد قبول جهان باشد، مورد تعرض قرار بگیرد.» این استاد حقوق بین‌الملل اظهار کرد: «این نوع اصلاحات بین‌المللی با توجه به عرف جاری بین‌المللی باید تعبیر شود. اگر هر کشوری دریافت خود را از اصلاحات حقوق بین‌الملل بیان کند، حقوق بین‌الملل نمی‌تواند وجود داشته باشد. بنابراین حقوق بین‌الملل نیز چنین رفتاری را دخالت در امور داخلی کشورها تلقی نمی‌کند. همه کشورها می‌توانند درباره وضعیت حقوق بشر هر کشور دیگر عضو سازمان ملل اظهارنظر کرده و به شورای حقوق بشر دراین‌باره گزارش بدهند و ابتکاراتی را برای جلوگیری از نقض حقوق بشر در کشورهای دیگر به کار بگیرند. شورای حقوق بشر برای این تشکیل شده است که از نقض حقوق بشر در کشورهای ناقض این حقوق جلوگیری شود.»

تفاوت ایران و عربستان

صادق زیباکلام، استاد علوم سیاسی نیز در پاسخ به این سوال که چرا باید چنین نشست ویژه‌ای درباره وضعیت ایران در شورای حقوق بشر برگزار شود و آیا این نشست تنها نوعی سوگیری سیاسی است؟ به هم‌میهن گفت: «قطعا ایران تنها کشوری نیست که حقوق بشر در آن پایمال می‌شود. عربستان، چین و بسیاری دیگر از کشورها کارنامه‌ای سیاه‌تر از ایران در این حوزه دارند. اما علت اینکه ایران در خط آتش قرار دارد، به این دلیل است که اعتراضات مدنی در ایران بسیار بیشتر از سایر کشورها است.» او با بیان اینکه مشابه ‌اعتراضات جامعه مدنی در ایران که توسط زنان، ‌دانشجویان، نویسندگان، اهالی رسانه، ‌اقلیت‌های قومی و مذهبی و... انجام شده است در عربستان وجود ندارد، ادامه داد: «درعربستان یکی دو تن از روحانیان شیعه انتقاداتی را مطرح کردند. بنابراین درعربستان خبری نیست. به همین دلیل کاری با این کشور ندارند. در طول 70، ‌80 سال گذشته که پادشاهی این کشور تشکیل شده است، حتی چند روز اعتراض مشابه اعتراضات دوماهه اخیر ایران رخ نداده است. طبیعی است که به دلیل زیاد بودن حجم اعتراضات جامعه مدنی در ایران، مسائل این کشور هم مطرح می‌شود و این موارد ناشی از حب و بغض و نفرت نسبت به حکومت ایران نیست. اگر در عربستان و سایر کشورها هم مانند ایران این میزان از اعتراضات مدنی وجود داشت، قطعا درباره این کشورها نیز اقداماتی انجام می‌شد. به‌عنوان مثال طی برگزاری نشست محیط زیستی آب‌وهوا در شرم‌الشیخ مصر یک فرد معترض اعتصاب غذا کرده بود. این عمل فرد تمام نشست شرم‌الشیخ را تحت‌الشعاع قرار داده بود. کشورهایی مانند انگلیس و آمریکا واکنش‌هایی نشان دادند. اگر این اعتراض انجام نمی‌شد، کسی هم مطلع نمی‌شد که در مصر چنین مشکلی وجود دارد که یک زندانی سیاسی دست به اعتصاب غذا زده است. بنابراین باید در یک کشور حرکاتی وجود داشته باشد تا سایر کشورها نسبت به آن واکنش نشان بدهند.»

زیباکلام همچنین در پاسخ به این سوال که آیا ایران می‌تواند همانطور که امیرعبداللهیان اعلام کرده در صورت عدم توقف این مسئله دست به اقدامات متقابل و موثر بزند؟ اظهار کرد: «اولا قطعنامه‌ها، بیانیه‌ها و... سازمان ملل متحد به‌هیچ عنوان جنبه «الزام‌آور» ندارند. یعنی به لحاظ حقوقی نمی‌تواند ایران را مکلف به اقداماتی خاص در حوزه حقوق بشر کند. این مصوبات جنبه توصیه دارند. مثلا توصیه می‌شود که یک هیئت بین‌المللی از زندان‌های ایران بازدید کند. مسئولان ایران به جای اینکه به چنین انتقاداتی پاسخ مثبت داده و قول رسیدگی بدهند، از اقدامات متقابل می‌گویند. ایران چه اقدام متقابلی می‌تواند انجام بدهد؟ مجلس به جای اینکه درخواست اعتراض معترضان را پیگیری کند، آمریکا و آلمان را محکوم می‌کند. بنابراین باید از وزیر امور خارجه پرسید که برادر نسبت به چه مسئله‌ای می‌خواهید مقابله به‌مثل کنید؟»