کریدور زنگزور و خط قرمزی که ایران درباره مرزهایش ترسیم کرده است
نقـشه روسی
حمایت مسکو از ایجاد کریدور زنگزور میان آذربایجان و نخجوان که از خاک ارمنستان می‌گذرد، به‌عنوان پا گذاشتن روی خطر قرمز ایران ارزیابی می‌شود.
فاصله چهل‌کیلومتری میان قلمرو جمهوری آذربایجان با جمهوری خودمختار نخجوان که جنوبی‌ترین نقطه خاک ارمنستان را تشکیل می‌دهد، مرز ایران و ارمنستان و مسیر دسترسی ایران به منطقه قفقاز است. با ایجاد کریدور میان این دو نقطه، منافع ایران با خطر مواجه می‌شود.
به دنبال این اظهارنظر مقام وزارت خارجه روسیه، مجتبی دمیرچی‌لو، دستیار وزیر امور خارجه و مدیر کل اوراسیا ضمن احضار سفیر روسیه در تهران (الکسی ددوف) به وزارت خارجه مراتب اعتراض جمهوری اسلامی ایران را به وی ابلاغ کرد و احترام به حاکمیت ملی، تمامیت ارضی و منافع متقابل کشورها را، ضامن صلح پایدار و زمینه‌ساز همکاری‌های منطقه‌ای در قفقاز ذکر کرد.
گفته می‌شود که سفیر ایران در روسیه نیز مراتب اعتراض ایران را به مسکو ابلاغ کرده است. به گزارش تسنیم، به دنبال سفر ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه به باکو، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه این کشور در مصاحبه با کانال یک روسیه گفت: ما طرفدار انعقاد سریع یک معاهده صلح میان باکو و ایروان و رفع انسداد ارتباطات هستیم.
وی دولت ارمنستان را مانع این مهم توصیف کرد و افزود: متأسفانه این رهبری ارمنستان است که در توافقنامه امضاشده توسط نخست‌وزیر پاشینیان، در مورد ارتباطات از منطقه سیونیک ارمنستان، کارشکنی می‌کند. این موضع وزیر امورخارجه روسیه، موجب تفاسیر مختلف از سوی رسانه‌ها و گمانه‌زنی درمورد تمایل مسکو برای بازشدن کریدور موسوم به «زنگزور» شد که مسیر شرق به غرب از جمهوری آذربایجان تا منطقه نخجوان از طریق خاک ارمنستان خواهد بود.
مقامات ارشد ایران بارها در دیدارهای مختلف با مقامات روسیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ترکیه بر مخالفت صریح تهران با این کریدور که تغییر ژئوپلیتیکی در مرزها و منطقه را به همراه خواهد داشت، اعلام کرده‌اند. حساسیت به این موضع روسیه پس از اظهارات اخیر «ماریا زاخارووا»، سخنگوی وزارت خارجه روسیه تشدید شد. وی در اظهاراتی گفت که زنگزور مسیری است که می‌تواند قلمرو اصلی آذربایجان را به نخجوان از طریق سیونیک ارمنستان متصل کند.
حتماً در چارچوب گفت‌وگو‌های صلح سه‌جانبه با ارمنستان رفع انسداد زنگزور مورد بحث قرار می‌گیرد. وقتی که از وی درباره موضع ایران سوال شد، زاخارووا خطاب به خبرنگاران گفت: «ما نگرانی طرف ایرانی را در مورد کریدور زنگزور دیده‌ایم که باید برای شفاف‌سازی با تهران تماس بگیرید. اما موضع مسکو در این مورد کاملاً قطعی است. ما براساس این واقعیت پیش می‌رویم که راه‌حل باید برای ارمنستان، آذربایجان و همسایگان منطقه قابل قبول باشد.» ایران در بالاترین سطح یعنی مقام رهبری با ایجاد این کریدور مخالفت کرده است.
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان نیز در اظهاراتی گفت: «هر تهدیدی علیه تمامیت ارضی همسایگان ما، یا ترسیم دوباره مرزها، چه در شمال باشد، چه در جنوب، چه در شرق و چه در غرب، کاملاً غیرقابل‌قبول است و برای ایران خط قرمز به شمار می‌رود.» عراقچی پیش از این نیز برخی مسیرهای اطراف ایران را نه‌تنها متعارض با منافع ملی، بلکه متعارض با امنیت ملی ایران خوانده بود.
در چنین شرایطی، اعلام حمایت روس‌ها از ایجاد این دالان باعث اعتراض ایران شده است. درحالی‌که آن‌ها می‌دانند ایران خط قرمز خود در ورودی منطقه قفقاز را ترسیم کرده. پیش از این، روس‌ها درباره حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه نیز اظهارنظرهایی خلاف منافع ایران داشتند. به گزارش خبرگزاری ریانووستی، سرگئی کوپیرکین، سفیر روسیه در ارمنستان اعلام کرد که مسکو آماده است تا به میزبانی مذاکرات بین ارمنستان و آذربایجان در زمینه آماده‌سازی معاهده صلح بین دو کشور ادامه دهد. مهدی سبحانی، سفیر ایران در ارمنستان نیز گفت که خواب‌ها درباره زنگزور تعبیر نخواهد شد.
مرز ارمنستان خط قرمز ایران است
حسن بهشتی‌پور، تحلیلگر مسائل بین‌الملل معتقد است که مسئله زنگزور، یک مسئله ملی است و باید به آن توجه خاصی داشت. او در گفت‌وگو با هم‌میهن اظهار داشت: «ایران از طریق آذربایجان و ارمنستان به قفقاز جنوبی و از آن طریق به اروپا دسترسی دارد. مرز ۴۰ کیلومتری میان ایران و ارمنستان از این نظر بسیار مهم است. اول به دلیل اینکه پیوستگی سرزمینی میان کشورهای ترک‌زبان از طریق ترکیه، نخجوان و آذربایجان را می‌گیرد که سیاست‌های پان‌ترکیستی آنکارا را به دنبال داشت. دوم به این دلیل که مسیر دسترسی به گرجستان و از آنجا به دریای سیاه است و سوم اینکه به ایران تنوع دسترسی در قفقاز جنوبی را ارائه می‌کند.»
او درباره منافع باکو در این کریدور گفت: «آذربایجان بعد از اینکه ارمنی‌های قره‌باغ را کوچاند، به این وهم دچار شد که می‌تواند ادعای تاریخی زنگزور را احیا کند. در توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ مسکو، این بند قید شد که آذربایجان بتواند از طریق ارمنستان به نخجوان دسترسی پیدا کند. این کلمه دسترسی از طرف جمهوری آذربایجان مورد سوءاستفاده قرار گرفته و ریشه ادعایش درباره زنگزور و کریدور آن است. چون آذربایجان در جایگاه پیروز جنگ قرار دارد، سعی می‌کند این خواسته خود را به ارمنستان تحمیل کند.
درحالی‌که ادعایش از هیچ لحاظ پذیرفته نیست. خواست آنان که پیوستگی میان آذربایجان، نخجوان، ترکیه و اروپاست، به معنای نقض حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ارمنستان است. مرز ایران و ارمنستان را هم از بین می‌برد که ایران با آن کاملاً مخالف است.» بهشتی‌پور اضافه کرد: «ارمنستان می‌گوید آذربایجان اگر دسترسی بیشتر می‌خواهد، از جاده‌های این کشور استفاده کند و حق ترانزیت پرداخت کند. طی سی سال گذشته آذربایجان از طریق ایران به نخجوان دسترسی کامل داشته است. دسترسی‌اش قطع نیست. ولی اینکه خطی به عرض ۵ و طول چهل کیلومتر در این کشور بکشد، پذیرفته نیست؛ دالانی که مرز ایران و ارمنستان را از بین می‌برد. دسترسی به گرجستان و دریای سیاه برای ایران اهمیت زیادی دارد. آذربایجان به صورت رندانه سعی می‌کند با حمایت ترکیه، پذیرش این مسئله را به ارمنستان تحمیل کند. طبیعی است که هیچ عقل سلیمی این مسئله را نمی‌پذیرد.»
تحلیلگر مسائل بین‌الملل تاکید کرد: «از سال ۲۰۱۸ که نیکول پاشینیان در ارمنستان به قدرت رسید، فاصله بین روسیه و ارمنستان بیشتر شد. چون پاشینیان گرایش‌های غربی دارد و به اتحادیه اروپا و آمریکا نزدیک است. وقتی آذربایجان مناطقش را آزاد کرد، ارمنستان از روسیه انتظار داشت که طبق پیمان جمعی میان هفت کشور از جمله روسیه و ارمنستان، مسکو برای حمایت از آنان وارد عمل شود.
اما روس‌ها این کار را در جنگ اخیر قره‌باغ نکردند. چون با پاشینیان مشکل داشتند و یک قرارداد ۵ میلیارد دلاری هم با علی‌اف بسته بودند. می‌توانیم به اصطلاح بگوییم که می‌خواستند فشاری بر پاشینیان بیاورند که در سیاست‌هایش تجدیدنظر کند. الان روسیه مدعی زنگزور شده، چون طبق همان توافق آتش‌بس مسکو که مورد استفاده آذربایجان قرار گرفته، امنیت مناطق مورد اختلاف دو طرف از سوی روس‌ها برقرار می‌شود. دنبال فرصتی هستند که بتوانند جایگاه خود را در جنوب ارمنستان محکم کنند و حضور مؤثری در قفقاز جنوبی داشته باشند. ارمنستان وابستگی زیادی به روسیه دارد. همین الان ۷۵ درصد انرژی این کشور از سوی روسیه تامین می‌شود. می‌خواهند با استفاده از این حضور، سیاست غرب‌گرایی پاشینیان را تغییر دهند.»
او اضافه کرد: «ترکیه برای اتصال از طریق نخجوان، زنگزور، آذربایجان، دریای خزر، آسیای مرکزی و استان سین‌کیانگ در شمال چین دنبال این دالان است. اینکه چقدر این سیاست قابلیت اجرا دارد، یک بحث جداگانه است. اما در حال حاضر آن‌ها از سیاست آذربایجان حمایت می‌کنند.»
بهشتی‌پور بر منافع کشورهای غربی در این پروژه تاکید کرد و گفت: «کشورهای غربی و به‌طور مشخص آمریکا و فرانسه از کشیده شدن این کریدور ناراضی نیستند اما با حضور روسیه در ارمنستان مخالفند. چون دنبال حضور خود در این منطقه هستند. با گسترش روابط ایران و ارمنستان نیز موافقت ندارند. آن‌ها با ایجاد کریدور یعنی خط ترانزیت موافق هستند اما با استفاده از ظرفیت ارمنستان؛ نه آن‌طور که حاکمیت این کشور را نقض کند و باعث استقرار روس‌ها در منطقه شود.»
تحلیلگر مسائل بین‌الملل اظهار داشت: «نکته مهم این است که در این شرایط ایران برای همه طرفین ماجرا روشن کرده که اگر توافقی انجام شود، نباید مخل نظم مرز مشترک بین ایران و ارمنستان باشد. ایران در این موضوع بسیار جدی است. حدود دو سال پیش با هماهنگی ارمنستان یک پل شناور روی ارس زدند و تانک‌های ایرانی داخل خاک ارمنستان شدند و در آن کشور مانور مشترک برگزار کردند. پیام این بود که مخالفت ایران صرفاً یک موضع‌گیری سیاسی نیست و هیچ‌کس حق ندارد مرز تاریخی میان دو کشور را از بین ببرد. ایران طی ۳۰ سال گذشته همه جور خدماتی به آذربایجان داده است تا دسترسی‌اش به نخجوان قطع نشود. بنابراین آذربایجان بهانه‌ای ندارد که بخواهد مسئله زنگزور را زنده کند.»
زنگزور، مسیر انزوای ایران است
احسان موحدیان، کارشناس مسائل قفقاز به هم‌میهن گفت: «توجه به این نکته بسیار مهم است که طمع به منطقه‌ای که امروز زنگزور نامیده می‌شود، ریشه‌ای ۱۰۰ تا ۱۲۰ ساله دارد و ما نیز همواره نسبت به آن غفلت کرده‌ایم. از زمانی که نفت در آن منطقه کشف شد، همه به دنبال این بودند که منابع انرژی را از قفقاز جنوبی به اروپا منتقل کنند.
عثمانیِ دیروز و ترکیهِ امروز، انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها همواره دنبال این بودند که مسیر مذکور را به دست بیاورند. بعد از تشکیل شوروی و قرار گرفتن این منطقه تحت حاکمیت مسکو، مسئله کریدور مدتی فراموش شد اما از زمان افول و سپس فروپاشی شوروی و رخ دادن جنگ اول قره‌باغ (۱۹۸۸ - ۱۹۹۴) بار دیگر ایجاد کریدور زنگزور مطرح شد.
طرح زنگزور در اصل برای آمریکایی‌هاست. آن زمان پل گوبل افسر سازمان سیا که اکنون هم زنده است این طرح را در مذاکرات با ارمنی‌ها در سال ۹۲ میلادی مطرح کرد که ما – آمریکایی‌ها – حاکمیت شما بر منطقه ارمنی‌نشین قره‌باغ را تثبیت می‌کنیم و شما در مقابل منطقه زنگزور(سیونیک) را در اختیار آذربایجان قرار بدهید. ارمنی‌ها هوشیار بودند چون اگر این درخواست را قبول می‌کردند، در محاصره کشورهای ترک‌زبان قرار می‌گرفتند و نابود می‌شدند.
قصه منطقه سیونیک در جنوب ارمنستان و درگیری بر سر زنگزور طولانی و مسئله‌ای ریشه‌دار است که تشریح کامل آن از ظرفیت این مصاحبه خارج است. این منطقه مورد مناقشه در مرز ایران و ارمنستان واقع شده و برای کشورمان بسیار مهم است.»
او با تاکید بر اینکه اصل این طرح برای کشورهای غربی است، ادامه داد: «ترکیه، کشورهای غربی و اسرائیل بارها برای ایجاد این دالان علاقه نشان دادند. چون مرز ایران و ارمنستان از بین می‌رود و کریدور شمال-جنوب ایران را از کار می‌اندازد. ایجاد کریدور زنگزور میزان نفوذ آمریکا و اروپا در منطقه قفقاز را افزایش می‌دهد و این مسئله خوشایند روس‌ها نیست.
اما از سوی دیگر، روس‌ها به خاطر جنگ اوکراین تحت فشار هستند. روسیه با تحریم‌های غرب روبه‌رو و مسیرهای صادرات - واردات کالا و انرژی این کشور بسته شده است. به همین دلیل به مسیرهای جایگزین نیاز دارد. چراکه از نظر در اختیار داشتن بنادری که به صورت چهارفصل امکان فعالیت داشته باشد، با محدودیت روبه‌روست. از شرق، با کره و ژاپن مواجه است که عملاً مقابل بندر ولادی وستوک هستند و مشکل ایجاد می‌کنند. شمال روسیه همیشه یخبندان است. دریای سیاه در اختیار ناتوست و ایران که در جنوب قرار دارد هم زیرساخت‌های تکمیل شده و مناسب برای استفاده روسیه ندارد.
بنابراین آن‌ها دنبال مسیر جایگزین می‌گردند و فکر می‌کنند که می‌توانند این مسیر را کنترل کنند که بتوانند از طریق آذربایجان صادرات و واردات کالاهای خود را انجام بدهند. از طرف دیگر روسیه دنبال احیای نفوذ خود در قفقاز مرکزی است چراکه به مرور زمان، آمریکا و کشورهای غربی، حوزه‌های نفوذ این کشور در حوزه بالتیک، بالکان، اروپای شرقی و قفقاز را به طرق مختلف از آن گرفتند.» موحدیان تاکید کرد: «روس‌ها درباره اینکه می‌توانند این دالان را کنترل کنند، در اشتباه هستند.
نفوذ اسرائیلی‌ها در منطقه بیشتر شده، غرب و ناتو بیشتر در آذربایجان، ارمنستان و گرجستان حضور دارند و همکاری‌های نفتی و نظامی دارند. ارمنستان که متحد سنتی روسیه بود هم به سمت غرب گرایش پیدا کرده است. ارمنستان تامین امنیت فرودگاه بین‌المللی این کشور را از نظامیان روسیه گرفت و آن‌ها را از مرزبانی‌های این کشور با ترکیه و ایران کنار گذاشت. ارمنستان و آذربایجان در این باره مذاکره می‌کنند که اگر مسیری ایجاد شد، از طریق مجموعه‌ای از شرکت‌های بین‌المللی اداره شود. این هم برای روسیه به معنای کنترل بیشتر غرب است.
روسیه می‌خواهد منافع خود را زنده و نقش میانجی‌گری سنتی خود میان ارمنستان و آذربایجان را حفظ کند اما آن‌ها تکروی می‌کنند. می‌خواهند به تنهایی با آمریکا، اروپا و اسرائیل که در این منطقه به صورت هماهنگ عمل می‌کنند، مقابله کنند.» این تحلیلگر مسائل قفقاز اظهار داشت: «ایران باید در قبال منطقه قفقاز راهبرد مشخصی داشته باشد و منتظر دیگران نماند. همانطور که ترکیه منافع خود را در قفقاز دنبال می‌کند و منتظر کشورهای دیگر نمی‌ماند. ما در عین اینکه با روس‌ها تعامل و منافع مشترک داریم، در زمینه‌هایی هم دچار چالش هستیم. الان ارمنستان به ایران امکان بازیگری در قفقاز را می‌دهد. چون ارمنستان با تهدیدهای باکو، ترکیه، اسرائیل و ناتو مواجه است.»
موحدیان با هشدار نسبت به تلاش‌ها برای کنار گذاشتن ایران از مسیرهای بین‌المللی، تاکید کرد: «زنگزور، خیلی از کریدورهای ما را خنثی خواهد کرد. رقبا و دشمنان، در حال دور زدن ایران هستند. آن‌ها شبکه‌ای از کریدورهای ترانزیتی را دور ایران می‌کشند تا کشور ما دیگر جایی در مسیرهای بین‌المللی انتقال کالا و انرژی نداشته باشد. یک کریدور از کشورهای آسیای مرکزی و از طریق افغانستان و پاکستان به اقیانوس هند می‌رسد.
قطر، امارات، عراق و ترکیه هم در حال ایجاد یک مسیر از بندر فاو به سمت اروپا هستند. کریدوری هم از هند، خلیج فارس و اسرائیل می‌گذرد. عملاً برنامه این است که نفت و گاز ایران مشتری نداشته باشد و ایران از بازار حذف شود. با توجه به اینکه رویکرد به انرژی‌های سبز و تجدیدپذیر بیشتر شده، ما فرصت کمی در اختیار داریم که خودمان را از این شرایط بیرون بیاوریم و به توسعه کشور بپردازیم.
اگر این اتفاق بیفتد، ایران اهمیت خود را از دست می‌دهد. کشوری که بندر، جاده و راه‌آهن بین‌المللی نداشته و ظرفیت‌هایش مورد نیاز کشورهای دیگر نباشد، اهمیتش را از دست می‌دهد و خیلی راحت امنیتش به خطر می‌افتد. برنامه این است که این اتفاق طی ۴ تا ۵ سال آینده رخ دهد و ایران به یک کشور کاملاً منزوی تبدیل شود. در کنار این انزوا، با کریدور زنگزور امکان نفوذ رقبای ایران هم بالا می‌رود و شرایط برای تهدیدهای امنیتی، انتقال نیروهای ناتو، تکفیری، تجزیه‌طلب پان‌ترک و ضدایرانی به مناطق شمالی کشور فراهم می‌شود.»
