تکلیف جدید برای اسرائیل
حکم دیوان دادگستری لاهه که با شکایت آفریقای جنوبی علیه اسرائیل مبنی بر نسل‌کشی مردم فلسطین در غزه مطرح شده بود، روز جمعه صادر شد و به «اقدامات اضطراری و موقت» برای تعلیق فعالیت‌های نظامی اسرائیل در غزه رای داد. آفریقای جنوبی با این اتهام که اسرائیل در جریان عملیات نظامی‌خود در نوار غزه، کنوانسیون منع نسل‌کشی ۱۹۴۸ را نقض کرده است، در روز ۲۹ دسامبر شکایتی را علیه اسرائیل در دیوان‌بین‌المللی دادگستری مطرح کرد. در سال ۱۹۴۸ میلادی که اسرائیل اعلام موجودیت کرد و سه سال از پایان جنگ جهانی دوم سپری شده بود، پیمان نسل‌کشی در سازمان ملل در ارتباط با کشتار یهودیان در اروپا در حکومت نازی‌ها در آلمان تصویب شد. پیمان با عنوان کامل «کنوانسیون پیشگیری و مجازات جنایت نسل کشی» از سال ۱۹۵۱ لازم‌الاجرا شد. دو انتظار عمده در مورد رای این دادگاه وجود داشت تا در مورد وقوع نسل‌کشی در غزه و درخواست آتش‌بس فوری نظر بدهد و با انتشار رای هم دو تفسیر متفاوت درباره آن ارائه شد.
این دادگاه در حکم روز جمعه صلاحیت خود را برای رسیدگی به این پرونده تایید کرد و از اسرائیل خواست برای جلوگیری از نسل‌کشی اقدام کند. دیوان بین‌المللی دادگستری مستقر در لاهه طی دو روز به بررسی شواهد ارائه‌شده و نیز دفاعیات نماینده تل‌آویو پرداخت. حکم دادگاه در دو موضوع لزوم توقف اقداماتی که منجر به نسل‌کشی می‌شود و تحریک به نسل‌کشی در گفتار رسمی مسئولین با 15 و 16 رای موافق از 17 رای مبنی بر محکومیت اسرائیل صادر شد.
«جوآن داناهیو»، رئیس دیوان بین‌المللی دادگستری با قرائت حکم اولیه این دادگاه گفت: این دادگاه از فاجعه کنونی در غزه اطلاع دارد و قتل مستمر در آنجا را محکوم می‌کند. دامنه اختیارات دادگاه در این زمینه به دلیل درخواست ارائه‌شده از سوی آفریقای جنوبی محدود است. اگر شرایط با ماده هفت و ۹ منشور دادگاه مطابقت داشته باشد، دادگاه می‌تواند تدابیر موقت را اتخاذ کند. آفریقای جنوبی طی جلسات آنچه را که در غزه رخ می‌دهد نقض توافقنامه درباره منع نسل‌کشی دانست. اما دادگاه در حال حاضر حکم نخواهد کرد که آیا اسرائیل تعهدات مربوط به این توافقنامه را نقض کرده است یا خیر. با این حال دادگاه درخواست اسرائیل برای کنار گذاشتن پرونده را رد می‌کند. تمام طرف‌های عضو می‌توانند در صورتی که طرف دیگری مرتکب نقض‌هایی شود، آن را به دادگاه بکشانند. آفریقای جنوبی گزارش‌هایی را درباره نقض توافق منع کشتار جمعی و نسل‌کشی در غزه توسط اسرائیل ارائه کرد. اما دادگاه در حال حاضر تصمیمی را درخصوص اینکه آیا کشتار جمعی اتفاق افتاده یا خیر نخواهد گرفت اما درباره امکان وقوع کشتار جمعی حکم خواهد داد. ما پرونده کشتار جمعی علیه اسرائیل را رد نمی‌کنیم و درباره حکم دادن به اقدامات اضطراری اختیار داریم. اطلاعات نشان می‌دهد که بیش از ۲۵ هزار فلسطینی کشته و بیش از ۲ میلیون نفر طی جنگ آواره شده‌اند. ملت فلسطین براساس توافقنامه منع کشتار جمعی تحت حمایت هستند. گزارش‌های اولیه نشان می‌دهد غزه به مکان ناامیدی و مرگ تبدیل شده است.
رئیس دادگاه بین‌المللی دادگستری تصریح کرد: ما گزارش آنروا (آژانس امداد و کار سازمان ملل برای فلسطین) در ۱۳ ژانویه را در دست‌مان داریم که در آن تأکید شده از این جنگ ویرانگر بیش از ۱۰۰ روز گذشته و بمباران غزه همچنان ادامه دارد و موجب آوارگی تعداد زیادی از ساکنان شده است. بیش از ۲ میلیون نفر آسیب دیده‌اند. از نظر جسمی و روانی آسیب دیده‌اند و کودکان در رعب و وحشت به سر می‌برند. سازمان جهانی بهداشت ۲۱ دسامبر اعلام کرد ۹۳ درصد ساکنان غزه با سطح بی‌سابقه‌ای از گرسنگی و سوءتغذیه مواجه هستند. یوآو گالانت، وزیر جنگ اسرائیل، غزه را تحت محاصره کامل قرار داد و آب و برق و سوخت غزه را قطع کرد. وی مردم غزه را حیوانات انسانی توصیف کرد. حقوقی که آفریقای جنوبی خواهان آن شده قابل اجرا است و آن حمایت از فلسطینی‌ها در برابر کشتار جمعی است. گزارش‌ها و اسناد ارائه‌شده توسط آفریقای جنوبی معقول و منطقی است و در نتیجه دادگاه باید آن را بررسی کند. فلسطینی‌های غزه حق دارند در برابر کشتار جمعی حمایت شوند.
رئیس دیوان بین‌المللی دادگستری تأکید کرد: شروط برای اتخاذ تدابیر موقت فراهم است. اسرائیل باید اقدامات لازم را برای ممانعت از قتل یک مجموعه از انسان‌ها یا آسیب رساندن شدید به آن‌ها اتخاذ کند. اسرائیل باید تمام اقدامات لازم را برای ممانعت از کشتار جمعی و نسل‌کشی در غزه اتخاذ کند. اسرائیل باید فوراً تدابیری را برای ممانعت از ویرانی و تخریب در غزه اتخاذ کرده و گزارشی را به دادگاه درباره تمام تدابیر موقت ظرف یک ماه ارائه کند.
در این حکم آمده است: اسرائیل باید تضمین کند که نیروهایش مرتکب کشتارجمعی نشوند. همچنین باید اقداماتی را برای بهبود وضعیت انسانی در غزه اتخاذ کند. غیرنظامیان در غزه با وضعیت بسیار دشواری مواجه هستند. اقدامات اسرائیل برای از بین بردن خطرات ناشی از اجحاف در حق فلسطینی‌ها کافی نیست. ما اقدامات اضطراری را درباره پرونده نسل‌کشی در غزه توسط اسرائیل اتخاذ می‌کنیم. اسرائیل باید فراهم کردن فوری کمک‌های لازم برای مردم غزه را تضمین کند. باید تمام طرف‌های درگیر در غزه به قوانین بین‌المللی پایبند باشند و گروگان‌ها را فوراً و بدون شرط آزاد کنند. ۱۵ قاضی در دادگاه رأی موافق دادند که باید اسرائیل تدابیری را برای ممانعت از کشتار جمعی اتخاذ کند.
واکنش‌ها به رای دادگاه
به دنبال رد شدن درخواست اسرائیل برای رد دادخواست «نسل‌کشی» این کشور در دیوان بین‌المللی دادگستری، نخست‌وزیر اسرائیل این تصمیم را «لکه ننگ» خواند و آفریقای جنوبی که دادخواست علیه اسرائیل را به دیوان داده بود، از حکم دادگاه لاهه به‌عنوان «پیروزی قاطع» برای حاکمیت قانون بین‌المللی استقبال کرد. اداره روابط بین‌الملل و همکاری آفریقای جنوبی (معادل وزارت خارجه) در بیانیه‌ای گفت که امروز «نقطه عطف مهمی در جست‌وجوی عدالت برای مردم فلسطین است». آفریقای جنوبی ابراز امیدواری کرد که اسرائیل برخلاف تهدیدش، «علیه این احکام اقدام نکند» و به‌طور کامل از آن پیروی کند. دولت پرتوریا افزود به اقدامات خود در نهادهای بین‌المللی برای حمایت از حقوق فلسطینیان در غزه ادامه خواهد داد.
از سوی دیگر نخست‌وزیر اسرائیل در یک حضور رسانه‌ای در اورشلیم گفت، دادگاه «به درستی درخواست ظالمانه برای انکار حق اساسی اسرائیل در دفاع از خود به‌عنوان یک کشور را که مستحق آن است، رد کرد. این ادعا که اسرائیل در حال نسل‌کشی علیه فلسطینیان است، نه‌تنها نادرست است بلکه ادعایی ظالمانه است.» به گفته او، «تمایل دادگاه به بحث در مورد اتهام نسل‌کشی لکه ننگی (برای دادگاه سازمان ملل) است که در طول نسل‌ها پاک نخواهد شد».
نتانیاهو همچنین گفت تا زمانی که همه شهروندان ربوده‌شده اسرائیل بازگردانده نشده و غزه دیگر تهدیدی برای اسرائیل نباشد، کشورش جنگ را «تا پیروزی مطلق» ادامه خواهد داد.
ییسرائیل کاتس، وزیر خارجه اسرائیل نیز در بیانیه‌ای در واکنش به رأی دیوان لاهه نوشت: «تعهد اسرائیل به قوانین بین‌المللی استوار است و فارغ از روند جاری در دادگاه بین‌المللی لاهه، پابرجاست؛ دقیقاً مانند حق بنیادین اسرائیل در دفاع از شهروندان خود در برابر گروه تروریستی حماس، که خواهان نابودی دولت-ملت یهودی است».
ریاض المالکی، وزیر خارجه دولت خودگردان فلسطینی، با استقبال از رأی دیوان لاهه، گفت، قضات «به نفع انسانیت و حقوق بین‌الملل» حکم صادر کردند. او همچنین از همه کشورها ازجمله اسرائیل خواست اطمینان یابند همه اقدامات حکم‌شده توسط دیوان بین‌المللی دادگستری اجرا می‌شود.
پیش از ارائه رأی قضات این دیوان، بیشتر کارشناسان حقوقی پیش‌بینی کرده بودند که دادگاه در حکم مقدماتی یا دستور موقت خود، با درخواست آفریقای جنوبی برای اتخاذ تمهیدات فوری در جنگ غزه موافقت خواهد کرد.
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران موفقیت آفریقای‌جنوبی در دیوان بین‌المللی دادگستری در جریان طرح شکایت از رژیم صهیونیستی را به دولت و ملت آفریقای‌جنوبی، ملت فلسطین و خانم نالدی پاندور وزیر امور خارجه این کشور تبریک گفت. وزیر خارجه ایران گفت: «بار دیگر بر حمایت جمهوری اسلامی ایران از ابتکار عمل دولت آفریقای جنوبی تصریح می‌کنم. امروز مقامات رژیم جعلی اسرائیل منفورترین افراد نزد افکار عمومی جهان هستند که باید به دلیل ارتکاب نسل‌کشی و جنایات بی‌سابقه جنگی علیه فلسطینیان فوراً به دست عدالت سپرده شوند. از همه‌ی همتایانم در کشورهای جهان تقاضا دارم از اقدام آفریقای جنوبی در دیوان کیفری بین‌المللی حمایت کنند.»
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه از حکم دیوان بین‌المللی دادگستری مبنی بر اینکه اسرائیل باید از نسل‌کشی در غزه جلوگیری کند، استقبال کرد و گفت، امیدوار است حملات علیه غیرنظامیان متوقف شود. اردوغان حکم دیوان را باارزش توصیف و اظهار امیدواری کرد، حملات اسرائیل علیه زنان، کودکان و افراد مسن پایان یابد. اردوغان ساعتی پیش از صدور حکم دادگاه گفت انتظار دارد که اسرائیل در پرونده نسل‌کشی خطاکار معرفی شود. او پیشتر نیز گفته بود کشورش اسنادی را در مورد «اثبات» نسل‌کشی از سوی اسرائیل به دادگاه لاهه ارائه کرده است. اظهارات او با واکنش تند وزیر خارجه اسرائیل روبه‌رو شده بود.
سامی ابوزهری از رهبران جنبش حماس هم در واکنش به حکم اولیه دادگاه لاهه درباره نسل‌کشی رژیم صهیونیستی در غزه آن را تحول مهمی برای منزوی کردن رژیم صهیونیستی و افشای جنایت این رژیم در غزه دانست. وی افزود: «تصمیم دیوان بین‌المللی دادگستری تحول مهمی است که به انزوای اشغالگر و افشای جنایات آن در غزه کمک می‌کند و ما خواهان مجبور کردن اشغالگران به اجرای تصمیمات دادگاه هستیم». حماس ساعاتی پیش از صدور حکم دادگاه در بیانیه‌ای اعلام کرد اگر حکم مبنی بر توقف عملیات جنگی ارتش اسرائیل در غزه باشد، آن گروه از آن پیروی خواهد کرد.
مصطفی برغوثی، دبیرکل جنبش ابتکار ملی فلسطین نیز در این باره گفت: پذیرش پرونده نسل‌کشی رژیم صهیونیستی توسط دیوان عالی دادگستری بین‌المللی، به معنای محاکمه «اسرائیل» به‌خاطر جنایاتش برای اولین بار است.
در این میان، شرکت هوایی اسرائیلی ال‌عال روز ششم بهمن اعلام کرد پروازهای خود به آفریقای جنوبی را متوقف می‌کند. این پروازها ده‌ها سال بود که برقرار بود. هم‌زمان با قرائت حکم دادگاه لاهه صدها تن از حامیان فلسطینی در مقابل دادگاه گردهم آمدند. نالدی پاندور، وزیر خارجه آفریقای جنوبی نیز شخصاً در محل دادگاه در لاهه حضور داشت.
پیروزی برای مردم فلسطین
کوروش احمدی، دیپلمات سابق و تحلیلگر مسائل بین‌الملل در مورد صدور رای دادگاه بین‌المللی دادگستری به هم‌میهن گفت: «تا اینجا و در مرور سریعی که تاکنون در رابطه با رای دیوان داشته‌ام، برداشتم این است که این رای را در مجموع می‌توان موفقیتی برای آفریقای جنوبی و مردم فلسطین به شمار آورد. مهمترین توفیق این است که دادگاه درخواست اسرائیل مبنی بر اعلام عدم صلاحیت و رد دعوا را نپذیرفت و برخلاف خواست اسرائیل تدابیر اضطراری لازم را خطاب به دولت اسرائیل اعلام کرد. این به این معنی است که دادگاه نه‌تنها مطابق خواست اسرائیل دعوای آفریقای جنوبی را رد نکرد، بلکه به عکس، ادعای اسرائیل مبنی بر رعایت حقوق بین‌الملل و «دفاع از خود» را مردود دانست که تا اینجا دستاورد بزرگی برای مردم فلسطین است.» او ادامه داد: «دیوان در حکم خود خواستار آن شده است که «اسرائیل باید کلیه تدابیر لازم در محدوده توانش را برای جلوگیری از ارتکاب کلیه اعمال مندرج در ماده 2 کنوانسیون نسل‌کشی اتخاذ کند.» این می‌تواند به این معنی تفسیر شود که دیوان اتهام نسل‌کشی را قابل توجه و قابل بررسی دانسته است. در ماده دو کنوانسیون اعمالی که با هدف نسل‌کشی انجام می‌شود، تعریف شده است. این اعمال شامل قتل عام اعضای یک گروه قومی یا مذهبی یا... ایجاد آسیب‌های جسمانی یا روانی شدید علیه گروهی از مردم... و ایجاد شرایطی با هدف نابودی گروه قومی یا مذهبی به‌طور کامل یا بخشی. دادگاه سپس از اسرائیل خواسته است تا ظرف یک ماه در مورد اقداماتی که انجام خواهد داد به دادگاه گزارش دهد. همچنین دیوان دستور داده است که اسرائیل تدابیر لازم را برای بهبود شرایط انسان‌دوستانه برای غیرنظامیان فلسطینی در غزه انجام دهد. آفریقای جنوبی علاوه بر این خواسته‌ها که مورد قبول دادگاه قرار گرفت، خواستار دستور دادگاه برای برقراری آتش‌بس هم شده بود که در حکم دادگاه به آن اشاره نشده است. دادگاه ضمن ابراز نگرانی شدید در مورد سرنوشت گروگان‌های اسرائیلی، از حماس و دیگر گروه‌های فلسطینی خواسته است تا گروگان‌ها را بدون قید و شرط آزاد کنند.»
این دیپلمات سابق در ادامه در ارزیابی حکم دادگاه گفت: «حکم دادگاه اگرچه فاقد دستور آتش‌بس است، اما همچنان باید آن را موفقیتی بزرگ برای فلسطین به‌شمار آورد چراکه به‌طور ضمنی امکان وقوع نسل‌کشی در غزه را مطرح کرده است و حق مردم غزه برای اینکه باید در برابر نسل‌کشی محافظت شوند را به رسمیت شناخته است. همچنین قابل توجه است که از 17 قاضی دادگاه 15 قاضی موافق این حکم بوده‌اند که اکثریت قابل ملاحظه‌ای است. همانطور که اشاره شد، دیوان در این مرحله اقدام به صدور رای در ارتباط با اقدامات موقت لازم یا اقدامات اضطراری کرده است. اما اصل دعوا یعنی رسیدگی به اینکه نسل‌کشی انجام شده است یا نه، باید طی رسیدگی ماهوی که طولانی خواهد بود، انجام شود. رای دادگاه نهایی است و تجدیدنظر ندارد. رای همچنین الزامی است و اسرائیل باید نسبت به انجام آن اقدام کند. البته لازم به ذکر است که این رای نیز مانند دیگر آراء دیوان اگرچه الزامی است اما ضمانت اجرایی برای آن وجود ندارد. با این حال، رای دیوان جوی را ایجاد می‌کند که اسرائیل و متحدانش بسیار مشکل می‌توانند نسبت به آن بی‌اعتنا بمانند.»
