مذاکره و مقاومت در برابر تعرفه‌ها/بررسی تحولات این روزهای برزیل «از مواجهه لولا با اپوزیسیون راستگرا تا فشار تعرفه‌ای ترامپ» در گفت‌وگوی هممیهن با حسین قریبی سفیر پیشین ایران در برزیل
برزیل در چند ماه گذشته از سال ۲۰۲۵ میلادی روزهای پر خبر و نسبتاً پرتنشی را در حوزه سیاست داخلی و خارجی تجربه کرده است؛ از محاکمه «ژائیر بولسونارو» رئیس‌جمهور سابق تا وضع تعرفه‌های تجاری جدید توسط دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده.
برزیل در چند ماه گذشته از سال 2025 میلادی روزهای پر خبر و نسبتاً پرتنشی را در حوزه سیاست داخلی و خارجی تجربه کرده است؛ از محاکمه «ژائیر بولسونارو» رئیس‌جمهور سابق تا وضع تعرفه‌های تجاری جدید توسط دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده. محاکمه ژائیر بولسونارو که به اتهام توطئه برای کودتا پس از شکست انتخابات ۲۰۲۲ محکوم شد، جامعه برزیل را عملاً دچار شکاف و به اصطلاح دوپاره کرده است.
دادگاه عالی فدرال (STF) در ۱۱ سپتامبر، با رای چهار قاضی از پنج نفر، بولسونارو را به ۲۷ سال و سه ماه زندان محکوم کرد. اتهامات او شامل تلاش برای سرنگونی دموکراسی، توطئه مسلحانه و حتی برنامه‌ریزی برای ترور «لولا داسیلوا» رئیس‌جمهور فعلی، بود. این محاکمه از اوایل ۲۰۲۵ آغاز شد؛ زمانی که تحقیقات پلیس فدرال اسنادی از جلسات بولسونارو با فرماندهان نظامی فاش کرد.
بولسونارو۷۰ ساله از ماه آگوست تحت حبس خانگی قرار گرفت. واکنش‌ها به این بازداشت شدید و البته متناقض بود، هواداران راست‌گرای او در اعتراض به این روند به خیابان آمدند و همزمان چپ‌گرایان برزیلی از این محاکمه با عنوان پیروزی دموکراسی یاد کردند. این بحران داخلی به روابط خارجی برزیل نیز کشیده شد. دونالد ترامپ، متحد نزدیک بولسونارو، محاکمه او را ننگ بین‌المللی خواند و از ژوئیه ۲۰۲۵، تعرفه‌های ۵۰ درصدی بر واردات برزیلی (مانند قهوه، گوشت و فولاد) وضع کرد. ترامپ در نامه‌ای به لولا، اتهامات وارده به رئیس‌جمهور سابق را سیاسی خواند و حتی یکی از قضات دادگاه او را تحریم کرد.
جنگ تعرفه‌ای ترامپ علیه برزیل که بسیاری انگیزه آن را نه تجاری بلکه سیاسی می‌دانند از ابتدای ماه آگوست جنبه اجرایی به خود گرفته اما برزیل تسلیم خواسته‌های ترامپ که آن را مصداق دخالت در حاکمیت کشور دیگری خوانده، نشده است. برزیل نیز در پاسخ به اقدام تعرفه‌ای ترامپ دست به واکنش مشابه زده و تعرفه‌های متقابل بر کالاهای آمریکایی (مانند سویا و ذرت) وضع کرد.
در شرایطی که صادرات برزیل به آمریکا ۳۱ درصد افت کرد اما صادرات به چین شاهد رشد ۴ درصدی بود. همزمان تحرکات برزیل در بریکس نیز جنبه جدی‌تری به خود گرفته است. این روزها واقعاً در برزیل چه می‌گذرد؟ مردم نسبت به محاکمه ژائیر بولسونارو چه نظری دارند؟ واکنش این کشور به جنگ تعرفه‌ای که رئیس‌جمهور آمریکا راه انداخته چیست؟ مذاکره میان برزیل و آمریکا برای لغو این تعرفه‌ها به چه شکل پیش رفته و ادامه دارد؟ مسیری که برزیل در تقویت بریکس در پیش گرفته چه مختصاتی دارد؟ این پرسش‌ها را با حسین قریبی، دیپلمات و سفیر پیشین ایران در برزیل در میان گذاشتیم.
این روزها برزیل در دو حوزه سیاست داخلی و خارجی مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته است. حوزه سیاست داخلی به شدت تحت تاثیر محاکمه و محکومیت «ژائیر بولسونارو» رئیس‌جمهور سابق، قرار دارد. همزمان در حوزه سیاست خارجی نیز بحث وضع تعرفه‌های جدید از سوی دونالد ترامپ مطرح است. به عنوان سوال نخست می‌فرمائید که اوضاع در این دو حوزه در برزیل چگونه پیش رفته است؟
برزیل در سال جاری، شرایط ویژه‌ای را تجربه کرده و می‌کند. در سطح داخلی، دوقطبی احزاب حاکم و بخشی از جریان اپوزیسیون راست که طرفداران رئیس‌جمهور سابق شناخته می‌شوند، موسوم به بولسوناریست‌ها تشدید شده است.
به‌ویژه در هفته گذشته رای دیوان عالی صادر و آقای بولسونارو به جرم رهبری یک سازمان غیرقانونی برای انجام کودتا علیه دولت منتخب مردم پس از انتخابات سال 2022 به 27 سال و سه ماه زندان محکوم شده است. همچنین حلقه نزدیکان وی هر کدام احکام سنگینی دریافت کرده‌اند. این مسئله موجب بالا گرفتن اختلافات سیاسی میان مردم و همچنین احزاب با گرایش‌های مختلف در کنگره شده است. همچنین شکاف‌ها بین ایالت‌ها با فرمانداران راستگرا و دولت چپ فدرال در برازیلیا بیشتر شده است.
در سطح دوجانبه، با اعلام دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده مبنی بر وضع تعرفه‌های سنگین 50 درصدی آمریکا بر واردات از برزیل، جامعه و اقتصاد برزیل دچار شوک ناشی از این وضعیت شدند. البته موضوع آقای بولسونارو در تصمیم آقای ترامپ نقش اساسی داشت. در سطح منطقه‌ای، مدیریت روابط با آرژانتین تحت ریاست خاویر میلی، روابط پرچالش با ونزوئلا، روابط با حوزه کشورهای آمازون و پرونده مرکوسور اصلی‌ترین دستورکارها بوده‌اند.
در سطح بین‌المللی، نقش‌آفرینی دولت لولا در ریاست بریکس، سال قبل از آن در مجموعه کشورهای عضو گروه 20 و در ماه نوامبر آینده کنفرانس تغییرات آب و هوایی، ظرفیت‌های برزیل در این عرصه را پررنگ‌تر کرده است. هر چهار سطح در تعامل با هم قرار دارند و در نتیجه این کنش‌ها، برزیل بیش از قبل در مرکز توجهات قرار گرفته است. در این میان البته روابط با آمریکای ترامپ بیش از بقیه خبرساز بوده است.
وضع تعرفه 50 درصدی بر برزیل مایه شگفتی شد. سوال اینجاست که چرا برزیل؟
شگفتی واژه مناسبی است. معمولاً دونالد ترامپ خیلی از عدم توازن تجاری آمریکا با برخی از کشورها انتقاد می‌کرد. آمریکا دومین شریک تجارت خارجی با برزیل و با حدود هشتاد میلیارد دلار تعامل تجاری است که این رقم برای دو طرف مساوی هر کدام چهل میلیارد دلار است.
شرکت‌های آمریکایی در بخش‌های مختلف برزیل شامل خدمات، صنعت و کشاورزی فعالیت‌های گسترده‌ای دارند و وضع محدودیت‌ها، در ابتدا چندان معقول به نظر نمی‌رسید. موضوع بولسونارو همان‌گونه که در مکاتبه دونالد ترامپ آمده بود، به اضافه روابط گسترده برزیل با چین و در وهله بعد با روسیه، کنش‌گری واگرایانه گروه بریکس از نظم اقتصادی غالب و شاید مواضع مستقل دولت فدرال در ارتباط با موضوع غزه را می‌توان به‌عنوان دلایل اصلی رویکرد تنبیهی ترامپ دانست.
موضوع فرعی برخورد برزیل با غول‌های دیجیتال آمریکا مانند شبکه ایکس هم مطرح بود. به نظر می‌رسد ترامپ در پی بازگرداندن برزیل و کل حوزه آمریکای جنوبی به سنت حفظ منافع ویژه آمریکا در سراسر این قاره است که قبلاً به عنوان دکترین مونروئه شناخته می‌شد. این مسئله را باید در مجموعه رویکردهای تهاجمی ترامپ دید.
این دخالت آشکار آمریکا در سیاست داخلی برزیل چه واکنش‌هایی را برانگیخته است؟
از دهم ژوئیه که خبر وضع تعرفه‌ها و درخواست ترامپ برای متوقف کردن روند محاکمه بولسونارو اعلام شد، از یک سو جریانات چپ و بخشی از میانه‌روها نسبت به این رفتار آمریکا موضع مقابله‌جویانه گرفتند و مفاهیم حاکمیت ملی و استقلال در شبکه‌های اجتماعی ترند شدند. از سوی دیگر جریانات راستگرا و بولسوناریست‌ها با سازماندهی تجمع‌های بزرگ در شهرهای بزرگ از جمله به‌صورت شاخص در سان‌پائولو و ریودوژانیرو، همچنین تحصن برخی نمایندگان کنگره در صحن پارلمان و مصاحبه‌ها با ادبیات چپ‌ستیزی و برچسب کار سیاسی از سوی قوه قضائیه واکنش‌های تندی نشان دادند.
ولی بر اساس نظرسنجی‌ها، محبوبیت آقای لولا افزایش قابل توجهی یافت و فقط در این دو ماه چهار درصد رشد داشته است. بر اساس شبیه‌سازی‌های انتخاباتی، چنان‌که انتخابات در این روزها برگزار شود در اکثر سناریوها لولا قادر به کسب رای اکثریت خواهد بود.
آیا اتهام اصلی بولسونارو و نزدیکان وی همان توطئه برای کودتا بوده یا موارد دیگری هم مطرح شده است؟
برزیل و به‌طور کلی آمریکای لاتین تجربه تاریخی خاص خود را در آشوب‌های سیاسی و کودتاها دارد. کودتای سال 1964 و حاکمیت نظامیان تا سال 1985، آخرین تجربه برزیل بود و پس از آن دوره‌ای از تثبیت دموکراسی و حاکمیت قانون در برزیل آغاز شده است. این توسعه سیاسی در قرن جدید همراه با شتاب کم‌نظیر در حوزه اقتصادی هم بوده و برزیل را در زمره 10 اقتصاد برتر جهان و اقتصادهای نوظهور قرار داده است.
آقای بولسونارو در زمره تمجیدکنندگان از حکومت نظامیان قرار داشته و رویکردی برای تقویت ارزش‌های محافظه‌کاری مذهبی و مقابله حداکثری در مقابل جریانات چپ داشت و به همین جهت به عنوان ترامپ آمریکای لاتین شناخته می‌شد. او و طرفدارانش نتیجه انتخابات سال 2022 را نپذیرفتند و معتقد به دستکاری در نتایج از سوی دیوان عالی انتخابات بودند. فاصله آرا بسیار نزدیک بود و به شبهات حامیان بولسونارو دامن زد.
ظاهراً آقای بولسونارو از نیروهای نظامی درخواست مداخله برای متوقف کردن انتقال قدرت شده بود که مورد قبول قاطبه نظامیان قرار نگرفت و در نهایت روز 8 ژانویه 2023 طرفداران تندرو بولسونارو به ساختمان‌های سه قوه مجریه، مقننه و قضائیه حمله‌ور شدند و روز تلخی در تاریخ سیاسی معاصر برزیل رقم زدند. پس از آن اسناد و اعترافاتی از بازداشتی‌ها جمع‌آوری شد که در محاکمه بولسونارو و نزدیکانش مورد استناد قرار گرفت.
وضعیت جناح راست پس از صدور احکام دادگاه چگونه است؟
می‌توان گفت یک وضعیت پارادوکسیکال است. از یک سو طرفداران بولسونارو شعارهای ناسیونالیستی و «اول برزیل» سر می‌دادند ولی از سوی دیگر اینکه بخشی از این جناح و به صورت مشخص ادواردو بولسونارو، فرزند رئیس‌جمهور قبلی و نماینده مجلس از شهر مهم سان‌پائولو برای تحریم تعرفه‌ای برزیل نزد دولت ترامپ لابی کند، برای آنها قابل دفاع نیست و طرف مقابل از همین استفاده می‌کند و بیشترین حملات تحت عنوان «منافع برزیل برتر از منافع سایرین» را دنبال می‌کند.
به همین دلیل یک همدلی در بخشی از فضای خاکستری جامعه که تعلق خاطر خاصی نسبت به دو جناح ندارند، شکل گرفته است. تمایل همین بخش از مردم به لولا باعث افزایش محبوبیت او شده است. البته در درون حامیان چپ‌گرا هم شاهد افزایش محبوبیت لولا و دولت حاکم هستیم.
با توجه به حدود یک سال مانده به انتخابات، جریان بولسوناریست چه برنامه‌ای برای انتخابات 2026 دارد؟
با توجه به وضعیت فعلی، امکان نامزدی ژائیر بولسونارو ضعیف شده است. طرفداران وی به‌دنبال گزینه عفو او مطابق سازوکارهای قانونی هستند ولی سخت بتواند برای انتخابات بعدی آماده شود. فرزند کوچک او، ادواردو به جهت موضع‌گیری‌های خیلی تند و نزدیکی بیش از حد به ترامپ شانس کمی دارد. دیگر فرزند او سناتور فلاویو هم در نظرسنجی‌ها تک‌رقمی است. برخی پیشنهاد می‌دهند که فلاویو نامزد شود و کمپین خود را آغاز کند و پس از اینکه پدر عفو شد، جای خود را به پدرش بدهد. در خانواده بولسونارو، همسر جوان وی میشل بولسونارو هم می‌تواند گزینه باشد ولی تجربه اندک سیاسی وی مانع بزرگی است.
خارج از خانواده، گزینه‌های دیگری مطرح هستند که شانس بیشتری دارند. تارسیسیو، فرماندار ایالت سوپر مهم سان‌پائولو، مهمترین گزینه است. وی وزیر کابینه بولسونارو بود و عملکرد نسبتاً موفقی در قلب اقتصادی برزیل داشته است. گفته شده که رایزنی‌های خود را با احزاب راستگرا آغاز کرده و وعده استفاده از گزینه عفو بولسونارو به طرفداران وی را می‌دهد. همچنین رومئو زما، فرماندار ایالت مهم میناس جرایس و راتینیو جونیور، فرماندار دیگر ایالت صنعتی-کشاورزی پارانا در جنوب، گزینه‌های مطرح هستند. در کنگره هم عده‌ای امیدوار به اقبال جناح راست به آنها هستند. خصلت سیاست در برزیل به جهت تنوع بالای سیاسی و تعدد احزاب مختلف به شکلی است که اجماع روی یک فرد خیلی مشکل به‌دست می‌آید. اخیراً احزاب راست میانه به‌تدریج دارند نقش‌آفرینی بیشتری به‌عهده می‌گیرند ولی هنوز نشانه قوی از معرفی نامزد بینابین نداریم.
برگردیم به موضوع تعرفه‌ها؛ این موضوع چه اثراتی بر اقتصاد و صادرات برزیل در حوزه‌های مختلف داشته است؟
جالب است بدانید که ارزش پول برزیل رشد قابل توجهی در این هفته‌های اخیر داشته است. بسیاری از محصولاتی که می‌توانست اثرات مخرب بر اقتصاد داشته باشد مانند حوزه انرژی، فولاد، هوا فضا و حتی کشاورزی مستثنی شدند و فعلاً برجسته‌ترین موارد مشمول تعرفه‌های سنگین، گوشت و قهوه هستند.
برخی مدعی‌اند که تنها حدود چهار تا چهارده درصد صادرات برزیل مشمول تعرفه‌های سنگین میشود. فعلاً آمار و ارقام اقتصادی تغییر محسوسی به ضرر برزیل نشان نمی‌دهد. در حوزه کشاورزی، شاهد ادامه رشد تجارت محصولات تولیدی این حوزه هستیم.
در گفت‌وگوی مستقیم با صاحبان تجارت‌های خرد و متوسط، آنها قدری از سخت‌گیری‌های جدید بانک‌ها و موسسات اعتباری در اعطای اعتبارات گله‌مند هستند و مدعی‌اند که دوره فعلی با دوره رونق گذشته به‌ویژه در دوره پسا‌کرونا متفاوت شده است و کسب و کارها دچار مشکلاتی هستند. ولی این نمی‌تواند ملاک باشد باید منتظر باشیم و در ماه آینده آمار و ارقام ارزیابی سه‌ماهه سوم اقتصاد برزیل را تحلیل کنیم.
شاید برای برخی از مخاطبین ایرانی سوال باشد که واکنش برزیل نسبت به این جنگ تعرفه‌ای فارغ از شعارهای سیاسی چگونه بود؟
سوال خیلی خوبی است. رویکرد چندوجهی و چندسطحی دنبال شد که در نهایت این مسئله را خیلی کم‌اثر نمود. پس از اعلام تعرفه‌ها بلافاصله با نماینده ویژه تجاری دولت ترامپ تماس گرفتند و مذاکرات و چانه‌زنی‌ها آغاز شد. همچنین سفرای دو کشور در برازیلیا و واشنگتن، مذاکرات فشرده‌ای با مقامات ذیربط داشتند. هیئتی از چند سناتور مجرب به واشنگتن سفر کردند و مذاکراتی دنبال شد. نمایندگان انجمن‌های تجاری مانند فولاد، آب پرتقال، گوشت، قهوه و سایر حوزه‌های مربوطه شروع به لابی‌گری در دو طرف کردند. پیوندهای اقتصادی، تجاری و مالی آمریکا و برزیل خیلی عمیق و گسترده است و در این شرایط این پیوندها توانست به‌عنوان ابزار چانه‌زنی مورد بهره‌برداری قرار گیرد. دولت هم در سطوح مختلفی درگیر بود و حتی قرار بود وزیر اقتصاد به واشنگتن برود که در آخرین ساعات ممکن نشد.
مسئله‌ای که در رسانه‌ها خیلی مورد بحث قرار گرفت، این بود که لولا شخصاً با ترامپ تماس بگیرد و درخواست مساعدت کند که وی سرباز زد و به نظر می‌رسد کار عاقلانه‌ای بود چون درخواست‌های ترامپ به‌ویژه درخواست متوقف کردن محاکمه بولسونارو نمی‌توانست مورد قبول دولت قرار گیرد و این مسئله باعث خسران بیشتر برزیل و وجهه لولا می‌شد.
به هر حال برزیل از خصلت عدم تمرکز قدرت در سیاست و اقتصاد به خوبی بهره برد و مذاکرات و لابی‌گری‌های گسترده‌ای از سوی افراد ذی‌نفوذ در آمریکا و برزیل باعث وضع استثنائات زیادی بر گستره نفوذ تعرفه‌های بالا شد. اخیراً هم تعدادی از سناتورهای آمریکایی از دو حزب دموکرات و جمهوری‌خواه به سردمداری سناتور راند پل، مبتکر فشار بر ترامپ برای لغو تعرفه‌های بالای برزیل شده‌اند.
از سوی دیگر، رایزنی‌های گسترده‌ای با کشورهای جایگزین صادرات به آمریکا انجام شد. چینی‌ها که خود دچار اثرات تعرفه‌های بالای ترامپ بودند به برزیل به‌عنوان فرصت نگاه کردند و علاوه بر بخش‌های دیگر به کمک بخش قهوه برزیل آمدند. مکزیک پس از چین، دومین بازار گوشت گاو صادراتی برزیل شد. بازار ژاپن به روی گوشت برزیل باز شد. کار با اروپایی‌ها هم که مشمول تعرفه‌های بالا بودند با تمرکز بیشتری دنبال میشود و به این ترتیب عملاً جنگ تعرفه‌ای کم‌اثر شد. دولت فدرال هم نقش راهبری خود را در توان خود اعمال کرد و معاون اول لولا که وزیر صنعت و تجارت هم هست، نقش‌آفرینی گسترده‌ای در این خصوص داشت.
آیا این جنگ تعرفه‌ها می‌توانند برای تجارت ایران فرصت‌سازی کنند؟
در ابتدا تصور می‌شد که اقدامات متقابل فوری برزیل بر واردات از آمریکا شامل فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی و سایر محصولاتی که ایران در آنها مزیت نسبی دارد بتواند فرصت‌های بزرگی برای صادرکنندگان ایرانی ایجاد کند. البته همیشه ظرفیت برای کار با برزیل وجود داشته است منتهی مسئله اقتصاد ایران یافتن بازارهای جدید در فراسوی دریاها نیست و بیشتر ناشی از چالش‌های داخلی و تحریم‌های تحمیلی است.
بخش بزرگی از اقتصاد ایران دولتی یا وابسته به نهادهای عمومی است. چنین وضعیتی که معمولاً با ضرر‌دهی هم همراه هست فاقد هرگونه توان ریسک، نوآوری و ابتکار برای توسعه و گسترش تجاری است. برای مثال هفته گذشته اعلام شد که تنها 15 درصد پتروشیمی‌ها خصوصی هستند و البته همین درصد کوچک از اقتصاد هم دست باز ندارند و دولت قادر به حمایت کافی از آنها نیست. انواع موانع و ریسک‌های تجاری در مقابل آنهاست که عملاً دست آنها را برای فعالیت‌های بزرگ و بلندمدت می‌بندد.
نگاه سنتی مسئولین ما در بخش‌های مختلف دولت نسبت به بخش خصوصی نیاز به اصلاح جدی دارد. به‌رغم تاکیدات مقامات عالیرتبه نظام، برنامه توسعه هفتم کشور و سایر قوانین بالادستی، بخش خصوصی هنوز در برنامه‌های دولت جایگاه چندانی ندارد. در برخی موارد حتی شاید رقیب در نظر گرفته شود. در همه جای دنیا توسعه کشورها با توسعه و سودآوری بخش‌های خصوصی میسر شده است.
در حوزه برزیل، بخش خصوصی ما به جهت فاصله جغرافیایی، مشکلات حمل و نقل، مشکلات انتقال بانکی و غیره نیاز به اعتبارات و تضامینی دارد که بتواند ریسک بخش خصوصی را کاهش و آنها را تشویق به حضور گسترده در این بازار کند. همین سیاست را سایرین هم دنبال می‌کنند. مقامات دولتی ما بیشتر علاقه‌مند مراودات دولت با دولت، فعالیت‌های رسمی-تشریفاتی و تولید محتوای رسانه‌ای هستند. این نحوه عملکرد بخصوص در ارتباط با برزیل که شاکله اقتصاد خصوصی است، جواب نمی‌دهد.
با این وجود شاهد هستیم که بخش خصوصی در حد توان خود فعال است و در حوزه‌های مختلفی به‌صورت محدود فعالیت‌های خوبی با ابتکار و هزینه خودشان در حال انجام است که می‌تواند برای آینده نویدبخش باشد.
با توجه به رویکرد محتاطانه برزیل و هند به بریکس، آیا وضعیت جدید بر تغییر این رویکرد اثرگذار بوده است؟
بله و این مسئله خیلی بارز بوده است. همین اتفاقی که در مورد برزیل افتاد، مدتی بعد دامن هند را هم گرفت. جالب است که این دو کشور از ابتدا رویکرد نسبتاً محافظه‌کارانه نسبت به بریکس داشتند که بخشی از آن به خاطر ملاحظات آمریکا بود. اکنون شاهد فعالیت جدی و گسترده‌تر از این دو کشور در چارچوب بریکس به‌رغم تهدیدات ترامپ هستیم. جلسه مجازی لولا با سران بریکس در هشتم سپتامبر تنها یک نمونه در این زمینه بود. تردیدی نیست که ترامپ در پایان دوره چهارساله خود موجب گسترش و تقویت جدی بریکس خواهد شد.
چقدر میشود به توان نقش‌آفرینی بریکس در شرایط جدید امیدوار بود؟
به این موضوع باید در دو سطح نگاه کرد: در اینکه بریکس چقدر در راستای اهداف خود موفق عمل می‌کند و این روند تشدید شده است تردیدی نیست. افزایش تجارت بین اعضا و حذف تدریجی دلار از معاملات دوجانبه و دور زدن تحریم‌های آمریکا به اضافه پوشش دادن حوزه‌های آسیب‌پذیر از تعرفه‌های بالای آمریکا همه نشانه‌های خوبی از آینده این تشکل هستند ولی اینکه ما چقدر بتوانیم از این ظرفیت در راستای اهداف خود استفاده کنیم، مسئله دیگری است.
مشکلات ما در حد مسائل پایه‌ای هستند که باید حل شود. تجارت بدون مراودات بانکی و وجود این حجم از تحریم‌ها بسیار مشکل و ریسکی است، حمل و نقل هم به همین شکل و البته ناکارآمدی در بخش‌های اقتصاد غیرخصوصی، موضوعات اصلی هستند که تا دولت در مورد آنها تصمیم فوری و جدی نگیرد امکان بهره‌گیری معنادار از ظرفیت‌های بریکس میسر نخواهد شد.
هر چه بیشتر درگیر مسائل مربوط به تجار و چالش‌های آنها در میانه میدان شوید، بیشتر مسائل و مشکلات ناشی از تحریم‌ها و ناکارآمدی‌ها درک میشود. البته اینها نافی تلاش برای فائق آمدن بر آنها نیست و من به شخصه خوشبین هستم.
