پایانی کابوسوارتر از آغاز جنگ / اوکراین و روسیه در چه شرایطی به استقبال دولت ترامپ و مذاکرات احتمالی صلح میروند؟
در شرایطی که اوکراینی‌ها تمایل خود را به «جنگ تا پیروزی نهایی» از دست داده و خواهان «پایان هرچه سریع‌تر جنگ با مذاکره» هستند، مقام‌های ارشد این کشور می‌گویند جنگ تنها زمانی پایان می‌یابد که قدرت نظامی اوکراین افزایش یابد و روسیه مجبور به پذیرش مذاکره شود؛ سناریویی که تحقق آن در سال ۲۰۲۵ بعید به نظر می‌رسد.
در شرایطی که اوکراینی‌ها تمایل خود را به «جنگ تا پیروزی نهایی» از دست داده و خواهان «پایان هرچه سریع‌تر جنگ با مذاکره» هستند، مقام‌های ارشد این کشور می‌گویند جنگ تنها زمانی پایان می‌یابد که قدرت نظامی اوکراین افزایش یابد و روسیه مجبور به پذیرش مذاکره شود؛ سناریویی که تحقق آن در سال ۲۰۲۵ بعید به نظر می‌رسد.
نزدیک به ۳ سال پس از آغاز حمله نظامی تمام‌عیار روسیه به اوکراین، ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور این کشور در سخنرانی سال جدید میلادی گفت که باور دارد ایالات متحده برای «وادار کردن روسیه به یک صلح عادلانه» در کنار اوکراین خواهد ایستاد. او تأکید کرد هیچ‌گاه از تلاش برای دستیابی به هدف متحد کردن دوباره اوکراین دست برنخواهد داشت و افزود: «یک روز، اوکراین دوباره متحد خواهد بود.»
برخلاف صحبت‌های امیدوارانه زلنسکی، اوکراین در حال حاضر نه در میدان نبرد و نه در عرصه دیپلماسی وضعیت مناسبی ندارد. از یک سو، روسیه در ماه‌های اخیر نه‌تنها توانسته تسلط خود را بر مناطق اشغال‌شده تثبیت کند بلکه بر سرعت پیشروی خود در خاک اوکراین افزوده است. از سوی دیگر، در آستانه آغاز به کار دولت جدید ایالات متحده، تردیدهای زیادی پیرامون نگاه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب آمریکا به موضوع اوکراین وجود دارد و بسیاری از رهبران اروپایی و مقام‌های ارشد کی‌یف نگرانند که با روی کار آمدن او حمایت‌های آمریکا از اوکراین پایان یابد. زلنسکی روز چهارشنبه اول ژانویه در این باره گفت: «بدون تردید رئیس‌جمهور جدید آمریکا می‌خواهد و می‌تواند صلح را محقق سازد و به تجاوز نظامی پوتین پایان دهد.»
دونالد ترامپ در ایام تبلیغات انتخاباتی وعده داده بود که ظرف تنها ۲۴ ساعت به جنگ در اوکراین پایان خواهد داد. او در مه ۲۰۲۳ در برنامه پرسش و پاسخ سی‌ان‌ان در این باره گفت: «آن‌ها دارند می‌میرند؛ روس‌ها و اوکراینی‌ها. من می‌خواهم جلوی کشته شدن آن‌ها را بگیرم و این کار را انجام خواهم داد. من این کار را ظرف ۲۴ ساعت انجام می‌دهم.»
رئیس‌جمهور منتخب آمریکا از آن زمان جزئیات زیادی از طرح خود برای پایان دادن به جنگ در اوکراین فاش نکرده اما براساس آنچه جی. دی ونس، معاون اول رئیس‌جمهور منتخب آمریکا اعلام کرده، روسیه اراضی ضمیمه‌شده را همچنان به عنوان قسمتی از خاک خود حفظ خواهد کرد، یک منطقه غیرنظامی در امتداد خطوط مقدم فعلی نبرد ایجاد خواهد شد و بخشی از اوکراین به عنوان یک کشور مستقل باقی خواهد ماند اما در عین حال به روسیه ضمانت بی‌طرفی خواهد داد. بر مبنای طرح ونس، نیروهای نظامی اروپایی به عنوان حافظان صلح در منطقه حائل مستقر خواهند شد و پیوستن اوکراین به ناتو ۲ دهه به تعویق می‌افتد.
هرچند طرح ونس شباهت زیادی به خواسته‌های مسکو دارد اما همزمان برخی اختلاف‌نظرها در این زمینه میان مسکو و واشنگتن و مخالفت جدی اروپایی‌ها و اوکراین با این طرح، به نظر نمی‌رسد امکان به نتیجه رسیدن مذاکرات صلح در کوتاه‌مدت وجود داشته باشد.
روسیه تاکنون بارها شروط خود را برای آغاز مذاکرات مطرح کرده است. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه هفته گذشته در گفت‌وگویی اختصاصی با خبرگزاری تاس گفت: «روسیه وارد هیچ مذاکره‌ای نخواهد شد مگر اینکه اوکراین از اهداف خود مبنی بر بازگشت به مرزهای ۱۹۹۱ میلادی (شامل کریمه و دونباس) دست بکشد.»
او همچنین با اشاره به مطالب درزکرده از درون تیم ترامپ درباره طرح آمریکا برای اوکراین اظهار کرد: «اگر بخواهیم براساس موضوعات درز کرده و همچنین مصاحبه خود ترامپ با نشریه تایم قضاوت کنیم، او به دنبال فریز کردن مخاصمه در خطوط مقدم و انتقال مسئولیت تقابل با روسیه به اروپایی‌هاست. ما قطعاً با طرحی که توسط اطرافیان رئیس‌جمهور منتخب آمریکا ارائه شده و شامل عضویت اوکراین در ناتو طی ۲۰ سال و استقرار نیروهای حافظ صلح اروپایی و بریتانیایی است موافق نیستیم.»
همچنین لاوروف اشاره کرد که مسکو تاکنون هیچ سیگنال رسمی از سوی آمریکا در خصوص حل و فصل مسئله اوکراین دریافت نکرده است: «تا ۲۰ ژانویه که مراسم تحلیف برگزار می‌شود، دونالد ترامپ با عنوان رسمی رئیس‌جمهور منتخب شناخته می‌شود و تمامی سیاست‌های رسمی از سوی رئیس‌جمهور فعلی و کابینه او تعیین می‌شود. تا این لحظه، فقط این دولت مجاز به تعامل با روسیه به نمایندگی از ایالات متحده است. تعامل میان دولت‌ها هم هرازچندگاهی وجود دارد اما در این تماس‌ها صحبتی درباره حل مسئله اوکراین مطرح نمی‌شود.»
چرخش افکار عمومی در اوکراین
پایان حمایت‌های آمریکا از اوکراین و عدم تمایل روسیه به مذاکره با شرایط مدنظر اوکراین تنها چالش‌های پیش روی کی‌یف نیست. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که می‌تواند کار را برای اوکراین بیش از گذشته سخت کند، تغییر نگاه افکار عمومی به جنگ و پررنگ‌تر شدن مطالبه پایان جنگ با مذاکره است.
براساس آخرین نظرسنجی گالوپ که اواخر نوامبر ۲۰۲۴ نتایج آن منتشر شده، بیش از نیمی از اوکراینی‌ها معتقدند که جنگ در این کشور باید هرچه سریع‌تر از طریق مذاکره پایان یابد. در مقابل تنها ۳۸ درصد از شهروندان اوکراینی باور دارند که جنگ باید تا زمان کسب پیروزی نهایی کشورشان ادامه پیدا کند.
نتایج این نظرسنجی نشانگر تغییر جدی در نگاه شهروندان اوکراینی به موضوع جنگ است. در نخستین ماه‌های شروع حمله تمام‌عیار روسیه اکثریت قاطع مردم اوکراین (۷۳ درصد) بر این باور بودند که اوکراین باید تا زمان پیروزی بر روسیه به جنگ ادامه دهد. در سال ۲۰۲۳ از تعداد حامیان این ایده کاسته شد اما همچنان تعداد کسانی که خواهان ادامه جنگ بودند (۶۳ درصد) با اختلاف از کسانی که مذاکره برای صلح را ترجیح می‌دادند (۲۷ درصد) بیشتر بود. شرایط در سال ۲۰۲۴ به کلی تغییر کرد و بنابر آخرین نظرسنجی گالوپ ۵۲ درصد اوکراینی‌ها خواهان مذاکره و ۳۸ درصد خواهان ادامه جنگ هستند.
بیشتر مردم اوکراین هم این موضوع را پذیرفته‌اند که پایان جنگ از طریق مذاکره نیاز به چشم‌پوشی از بخشی از مناطق اشغال‌شده توسط روسیه دارد. در نظرسنجی گالوپ، ۵۲ درصد از شرکت‌کنندگان اعلام کردند که با چشم‌پوشی اوکراین از بخشی از مناطق اشغال‌شده توسط روسیه در ازای پایان جنگ موافق هستند درحالی‌که ۳۸ درصد از شرکت‌کنندگان این موضوع را اشتباه خواندند.
از سوی دیگر مردم اوکراین به نقش‌آفرینی ایالات متحده در مذاکرات احتمالی با روسیه بی‌اعتماد هستند. ۴۹ درصد از کسانی که مذاکره را بر ادامه جنگ ترجیح می‌دادند معتقد بودند که ایالات متحده باید نقش مهمی در مذاکرات احتمالی با روسیه ایفا کند درحالی‌که ۷۰ درصد خواهان نقش‌آفرینی جدی اتحادیه اروپا و ۶۳ درصد خواهان نقش‌آفرینی جدی بریتانیا هستند.
اشتباه کلیدی در کورسک
کارشناسان نظامی معتقدند حمله به کورسک هم یکی از اشتباهات کلیدی اوکراین بود که وضعیت دفاعی اوکراین در دونباس را تضعیف کرد. نیویورک‌تایمز در این خصوص نوشته است: «در تابستان، بخشی از نیروهای زبده اوکراین در منطقه دونباس برای حمله به منطقه کورسک در خاک روسیه از دونباس به کورسک منتقل شدند و همین امر توان دفاعی اوکراین را کاهش داد.» اوکراین برای جایگزینی این نیروهای زبده از برخی واحدهای داوطلب استفاده کرده است که از آموزش و نظم واحدهای نظامی عادی برخوردار نیستند.
اوکراینی‌ها امید داشتند که در حمله غافلگیرانه به کورسک بتوانند با تصرف و تثبیت کنترل بر بخش‌هایی از خاک روسیه از آن اهرمی برای تقویت موضع خود در میز مذاکرات احتمالی بسازند و روسیه را وادار کنند نیروهای خود را از شرق اوکراین به منطقه کورسک منتقل کند اما به نظر می‌رسد هیچ‌کدام از دو هدف مورد اشاره محقق نشدند تا حمله به کورسک بیش از آنکه یک پیروزی تاکتیکی به نظر برسد، یک شکست استراتژیکی باشد.
حتی صدور مجوز آمریکا، فرانسه و بریتانیا برای استفاده اوکراین از موشک‌های ساخت آن‌ها به منظور حمله به عمق خاک روسیه نیز نتوانست تغییر محسوسی در شرایط جنگ ایجاد کند. این وضعیت و شکست‌های متعدد باعث شد اوکراین تصمیم بگیرد در خارج از میدان جنگ فشارها علیه روسیه را بیشتر کند تا پیشروی روس‌ها متوقف شود. حملات موشکی به تأسیسات نفتی، حملات خرابکارانه و ترور فرماندهان نظامی در شهرها از جمله اقدامات اوکراین در این راستاست.
روسیه زمان را به نفع خود می‌بیند
درست برخلاف اوکراین که تحولات میدان جنگ و تغییرات سیاسی در آمریکا و اروپا را چندان به نفع خود نمی‌بیند، مسکو معتقد است که زمان به نفع روسیه سپری می‌شود.
روسیه زمانی حمله نظامی به اوکراین را آغاز کرد که کرملین احساس کرد غرب در حال افول است. کادری لیک، پژوهشگر ارشد اندیشکده شورای اروپایی روابط خارجی در این خصوص می‌نویسد: «به احتمال زیاد، پوتین این تهاجم را با این فرض آغاز کرد که اوکراین به‌سرعت تسلیم خواهد شد و متحدان آن یا اراده یا توانایی حمایت نظامی از آن را نخواهند داشت.
در نتیجه، او انتظار داشت مانعی جدی برای برقراری یک دولت دست‌نشانده طرفدار مسکو وجود نداشته باشد. به نظر نمی‌رسد پوتین واکنش قاطعانه غرب علیه روسیه را پیش‌بینی کرده باشد؛ در غیر این صورت، مسکو احتمالاً اقداماتی مانند تخلیه ذخایر بانک مرکزی خود (که اکنون مسدود شده‌اند) را پیش از آغاز تهاجم انجام می‌داد. یکی از کارشناسان روسی در مورد تفکر مسکو در فوریه ۲۰۲۲ گفته است: «تصور این بود که غرب همان‌طور واکنش نشان می‌دهد که به الحاق کریمه واکنش نشان داد؛ چند تحریم اعمال می‌کند، اما در کل اوضاع به روال سابق ادامه پیدا می‌کند. اما حتی اکنون، پس از گذشت بیش از ۱۰۰۰ روز از حمایت قاطع غرب از اوکراین (حمایتی که شاید حتی بسیاری از رهبران غربی نیز انتظار آن را نداشتند) به نظر می‌رسد روسیه بار دیگر بر اساس این فرض عمل می‌کند که تحولات جهانی گسترده‌تر به نفع آن پیش می‌رود.
در گذشته، مسکو برای حفظ روابط دوستانه با ایالات متحده و تثبیت جایگاه خود در نظم جهانی تحت رهبری غرب، گاه ناگزیر به پذیرش مصالحه‌هایی شد که مطابق میلش نبودند. برای مثال، در سال ۱۹۹۷، گسترش ناتو را پذیرفت و سند ناتو-روسیه را امضا کرد. همچنین در سال ۲۰۰۲، از مقابله با دور دیگری از گسترش ناتو خودداری کرد. اما امروز، چنین انگیزه‌ای دیگر برای مسکو وجود ندارد. روسیه نظم جهانی تحت رهبری غرب را در حال فروپاشی می‌بیند و با این نگاه، هرگونه الزام به تطابق با قدرت‌های غربی نیز از بین رفته است.»
شروط مطرح‌شده از سوی پوتین برای پایان جنگ و خواسته‌های حداکثری مدنظر او نیز نشان می‌دهد که رئیس‌جمهور روسیه خود را پیروز نهایی جنگ می‌داند. ژوئن ۲۰۲۴ زمانی که هنوز وضع روسیه به اندازه امروز در میدان نبرد خوب نبود و پیروزی ترامپ در انتخابات در مقابل کامالا هریس قطعی به نظر نمی‌رسید، پوتین در یک سخنرانی در جمع مقام‌های ارشد وزارت امور خارجه روسیه گفت: «هر توافقی با اوکراین باید شامل خروج نیروهای اوکراینی از مناطقی باشد که به روسیه ملحق شده‌اند. این کشور باید بی‌طرف، غیروابسته به قدرت‌های خارجی و غیرهسته‌ای باشد. اهداف روسیه نیز در راستای نازی‌زدایی از اوکراین باید محقق شود.»
این اظهارات یعنی از نگاه پوتین، اوکراین باید مناطق تحت تصرف روسیه را رها کند، از پیوستن به ناتو چشم بپوشد و هیچ نیروی نظامی خارجی هم نتواند در خاک اوکراین مستقر شود.
به‌رغم تلفات زیاد در میدان نبرد هم روس‌ها پیشروی قابل قبولی در ماه‌های اخیر داشته‌اند. براساس داده‌های وب‌سایت موسسه مطالعات جنگ مستقر در واشنگتن، روسیه در سال ۲۰۲۴ میلادی موفق شد حدود ۴۱۶۸ کیلومترمربع از خاک اوکراین را اشغال کند. همچنین در شرایطی که برخی از کشورهای غربی انتظار داشتند اوکراین مجدداً بتواند در فصل پاییز ضدحمله‌ای علیه نیروهای روسیه ترتیب دهد، آمارها نشان می‌دهد 56/5 درصد از تصرفات ارضی روسیه در سال ۲۰۲۴ در سه ماه سپتامبر، اکتبر و نوامبر به دست آمده است.
در ماه دسامبر نیز هرچند سرعت پیشروی روسیه به نسبت سه ماه پیش از آن کمتر شده بود اما برآورد وب‌سایت مطالعات جنگ ثابت می‌کند روسیه در این ماه روزانه به طور متوسط 18/1 کیلومترمربع از خاک اوکراین را اشغال کرده است. مایکل کافمن، پژوهشگر ارشد اندیشکده کارنگی می‌نویسد: «این دوران، سخت‌ترین دوره برای اوکراین از اوایل سال ۲۰۲۲ به این سو است.»
یکی دیگر از چالش‌های اوکراین این است که این کشور برخلاف روسیه توان جایگزینی نیروی انسانی زبده را که در جنگ از دست می‌دهد ندارد. به‌رغم تصویب قانون جدیدی برای سربازگیری در ماه مه، ارتش اوکراین با اعزام نیروهای جایگزین مشکلات زیادی داشته است؛ مردان جوان تمایلی به نام‌نویسی برای خدمت سربازی ندارند زیرا مدت آن در بهترین حالت، نامحدود و در بدترین حالت، بازگشت‌ناپذیر است. رهبران شرکای غربی اوکراین از آن می‌خواهند حداقل سن سربازگیری را از ۲۵ سال نیز پایین‌تر بیاورند تا ظرفیت نیروهای ذخیره افزایش پیدا کند اما برخی حساسیت‌های سیاسی و نگرانی از بروز بحران جمعیتی، سد راه هرگونه تغییری در این زمینه شده است.
همچنین کمبود نیرو در ارتش اوکراین به قدری وخیم است که رئیس‌جمهور اوکراین لایحه‌ای را امضا کرد که به موجب آن زندانیان اوکراینی به ارتش می‌پیوندند تا در برابر روسیه جنگ کنند. جان هیلی، وزیر دفاع انگلیس در رابطه با مسئله اعزام نیروهای خارجی به اوکراین به روزنامه تایمز گفت: «بریتانیا باید در طول سفر به کی‌یف آموزش را برای آنچه اوکراینی‌ها نیاز دارند، مناسب‌تر کند.
ما باید دسترسی اوکراینی‌ها را آسان‌تر کنیم و باید با اوکراینی‌ها کار کنیم تا نیروهای بیشتری را مستقر کنند.» روسیه اما هنوز از تمام ظرفیت خود برای فراخوان نیرو استفاده نکرده و برای مدت‌زمان طولانی می‌تواند به این جنگ ادامه دهد. سرهنگ پاولنکو کریژشوسکی، یکی از فرماندهان میدانی اوکراین در دونباس در این خصوص به روزنامه نیویورک‌تایمز گفته است: «این بسیار اهمیت دارد که بدانیم روسیه نیروی ذخیره قابل توجهی دارد که هنوز از آن‌ها استفاده نکرده است.» دمیتری مدودف، رئیس‌جمهور پیشین و معاون کنونی شورای امنیت ملی روسیه روز ۲۴ دسامبر اعلام کرد که نیروهای مسلح روسیه در سال ۲۰۲۴ با ۴۴۰ هزار نیروی جدید برای حضور در ارتش قرارداد امضا کردند.
نبود چشم‌اندازی برای پایان خوش مدنظر اوکراینی‌ها
مهم‌ترین دغدغه اوکراین در هر مذاکره‌ای دریافت تضامین امنیتی برای عدم تکرار تجاوز نظامی روسیه است. آندری یرماک، رئیس دفتر رئیس‌جمهور اوکراین روز ۱۲ دسامبر در این خصوص گفت: «برای ما بسیار حیاتی است که بتوانیم تضامین قوی حقوقی و عملی برای جلوگیری از تکرار حمله روسیه دریافت کنیم.» به گفته او، تاریخ اوکراین تجارب تلخی در این زمینه دارد و هیچ‌کدام از توافقنامه‌هایی که پیشتر از سوی اوکراین امضا شده بود، نتوانست امنیت این کشور را تضمین کند.
کارشناسان اوکراینی نزدیک به غرب هم اغلب تأکید دارند که بدون وجود تعهدی مانند آنچه در ماده ۵ اساسنامه ناتو آمده، اوکراین هیچ راهی برای دفاع از خود نخواهد داشت. اوریسیا لاتسویچ، رئیس فوروم اوکراین در اندیشکده چتم‌هاوس در این باره به بی‌بی‌سی گفته است: «زلنسکی کاملاً متوجه است که نمی‌تواند تنها یک آتش‌بس خشک و خالی از روسیه بگیرد و جنگ پایان یابد. باید چیزی فراتر از یک آتش‌بس وجود داشته باشد. قبول آتش‌بسی که در آن درباره نحوه حفاظت از اوکراین صحبت نشده باشد، یک خودکشی سیاسی برای زلنسکی است.»
این هشدارها هرچند صحیح به نظر می‌رسد اما با توجه به مواضع روسیه امکان دریافت تضمین امنیتی قابل اتکا از سوی اوکراین برای پایان جنگ بعید است. بدون تضمین امنیتی قابل اتکا نیز اوکراین وارد برزخی خواهد شد که هیچ‌گاه از امنیت خود مطمئن نخواهد بود.
