سفره سوریه/از گروه‌های شبه‌نظامی در سوریه چه میدانیم؟
۸ دسامبر ۲۰۲۴، پس از ۱۳ سال جنگ داخلی سرانجام نیروهای شورشی موفق شدند به حکومت ۵ دهه‌ای خاندان اسد در سوریه پایان دهند. در ادامه نگاهی خواهیم داشت به بازیگران اصلی سوریه، ایدئولوژی آنها و کشورهایی که از این گروه حمایت می‌کنند.
۸ دسامبر ۲۰۲۴، پس از ۱۳ سال جنگ داخلی سرانجام نیروهای شورشی موفق شدند به حکومت ۵ دهه‌ای خاندان اسد در سوریه پایان دهند. حالا در شرایطی که دمشق به تصرف نیروهای هیئت تحریرالشام به رهبری محمدالجولانی درآمده، هر کدام از گروه‌های شبه‌نظامی بخشی از خاک سوریه را در اختیار خود گرفته‌اند و مشخص نیست در شرایطی که این گروه‌ها که ایدئولوژی، نگاه سیاسی و حامیان بین‌المللی متفاوتی دارند چگونه می‌توانند در خصوص آینده سوریه به تفاهم برسند. در ادامه نگاهی خواهیم داشت به بازیگران اصلی سوریه، ایدئولوژی آنها و کشورهایی که از این گروه حمایت می‌کنند:
هیئت تحریرالشام (HTS)
هیئت تحریرالشام که برآوردها نشان می‌دهد بین ۲۰ تا ۳۰ هزار نفر نیروی رزمی آماده در اختیار دارد، اصلی‌ترین نقش را در حملات اخیر به شهرهای سوریه و در نهایت تصرف دمشق ایفا کرد. پیدایش هیئت تحریرالشام که نام آن به معنای سازمان آزادی‌بخش شام است، به شروع جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱ بازمی‌گردد؛ زمانی که سربازان تحت امر بشار اسد، رئیس‌جمهور وقت سوریه با شدت تمام اعتراضات ضددولتی را سرکوب کردند.
با شدت گرفتن جنگ داخلی در سوریه، گروه‌های جهادی و جنگجویان باتجربه‌ای که با بنیانگذاران گروه داعش در ارتباط بودند، از عراق به مناطق شرقی سوریه آمدند و ائتلافی به نام جبهه النصره را برای مبارزه با ارتش سوریه تشکیل دادند. این گروه افراط‌گرا یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین گروه‌های نظامی در سوریه بود و صدها حمله موفق و ناموفق علیه نیروهای دولتی سوریه ترتیب داد.
در دو سال ابتدایی جنگ، ایدئولوژی آنها تفاوت چندانی با ایدئولوژی گروه مادر (داعش) نداشت و جبهه النصره وعده تشکیل یک خلافت اسلامی در سوریه را می‌داد اما در سال ۲۰۱۳ که داعش پس از موفقیت‌های اولیه در عراق خواستار ادغام رسمی جبهه‌النصره به عنوان شاخه سوریه داعش شد، اختلافات میان سران داعش و سران جبهه‌النصره افزایش یافت و در پایان سران جبهه‌النصره ترجیح دادند از طریق بیعت با القاعده، خود را از زیر بیرق داعش خارج کنند.
پس از پیوستن به القاعده، هرچند جبهه‌النصره بخشی از این شبکه جهانی ترور به شمار می‌رفت اما تمرکز این گروه بر سوریه و ساقط کردن حکومت اسد معطوف بود. البته رویکرد جبهه‌النصره در آن زمان به این معنا نبود که آنها از افکار افراط‌گرایانه مشابه القاعده یا داعش دست کشیده‌اند بلکه صرفاً به این معنا بود که آنها ترجیح می‌دادند نیروهایشان را به جای حملات شبیه به القاعده یا داعش به غرب، صرف تصرف مناطق بیشتر در سوریه و تثبیت حاکمیت‌شان بر مناطق تصرف‌شده، کنند.
ابومحمدالجولانی، رهبر جبهه النصره این گروه را به سازمانی قدرتمند تبدیل کرد که نیروی نظامی قدرتمند و قلمرو قابل‌توجهی در شمال سوریه داشت. این گروه در اراضی تحت کنترل خود مانند یک دولت کوچک عمل می‌کرد، مالیات جمع‌آوری می‌کرد و برخی خدمات عمومی ارائه می‌داد، اما همچنان رفتارها و سیاست‌های آن دقیقاً مانند یک گروه اسلام‌گرای افراطی بود.
اواسط سال ۲۰۱۶ جبهه النصره نام جدیدی برای خود انتخاب کرد و کوشید از طریق قطع ارتباط با القاعده تصویری را که طی سال‌ها از خود ارائه کرده بود، تغییر دهد. کارشناسان علت قطع رابطه جبهه فتح شام (نام انتخاب‌شده برای جبهه النصره) با القاعده را تلاشی در راستای کسب مشروعیت بین‌المللی بیشتر و تبدیل شدن به یک بازیگر مشروع در تحولات سوریه می‌دانند.
این گروه، که نام خود را تغییر داده بود، به منظور تسلط بر منابع اقتصادی ادلب با سایر جناح‌های اسلام‌گرا وارد درگیری شد و آنها را از صحنه خارج کرد. همچنین، بر اساس گزارش‌های سازمان ملل متحد و تحلیلگران، این گروه به طور منظم افراد مرتبط با گروه داعش را شناسایی، دستگیر و اعدام می‌کرد. اوایل سال ۲۰۱۷، این گروه با چند جناح دیگر، از جمله گروه‌های عمدتاً اسلام‌گرا و حداقل یک گروه پیش‌تر میانه‌رو، متحد شد و هیئت تحریرالشام را تشکیل داد. این اقدام با مخالفت علنی رهبری القاعده مواجه شد.
رابرت فورد، سفیر سابق ایالات متحده در سوریه و تحلیلگر ارشد موسسه خاورمیانه در این باره می‌نویسد: «پایگاه‌های نظامی ترکیه در مرز به‌ویژه توپخانه ترک‌ها نقش مهمی در ایجاد یک منطقه امن برای تحریرالشام داشتند و مانع از آن می‌شدند که نیروهای دولتی سوریه بتوانند به این منطقه حمله کنند.»
در مناطق تحت تسلط این گروه، حجاب اجباری بود و قوانین سختگیرانه اجتماعی به اجرا گذاشته می‌شد. یک پژوهشگر که در آن دوره به مناطق تحت تسلط این گروه سفر کرده بود، نوشته است: «درحالی‌که پوشیدن نقاب و برقع برای زنان اجباری نیست، از زنان خواسته می‌شود حجاب داشته باشند. جداسازی جنسیتی در مدارس جریان دارد و سیاست‌های محافظه‌کارانه با قدرت اجرایی می‌شود.»
از زمان به دست گرفتن قدرت در دمشق، نیروهای تحریرالشام تلاش کرده‌اند تا چهره جدیدی از خود نمایش دهند. آنها سختگیری زیادی در اجرای قوانین اجتماعی نظیر آنچه در «دولت نجات ملی» وجود داشت به کار نمی‌برند و وعده داده‌اند به حقوق اقلیت‌ها احترام خواهند گذاشت. آنها همچنین روابط بسیار نزدیکی با ترکیه برقرار کرده‌اند و دیدارهای زیادی با مقام‌های ارشد ترکیه از جمله هاکان فیدان، وزیر امور خارجه و ابراهیم کالین، رئیس سرویس اطلاعاتی این کشور داشته‌اند.
میدل ایست‌ای درباره وضعیت سیاسی در ادلب نوشته است: آزادی بیان تحت حاکمیت هیئت تحریرالشام به شدت محدود شده و برای سرکوب صداهای مخالف از خشونت و بازداشت‌های خودسرانه استفاده می‌شود. ایمن جوادالتمیمی می‌گوید: «هیئت تحریرالشام به دموکراسی اعتقادی ندارد. این رویکردی است که در آن یک جناح مسلط است و سایر جناح‌ها آنها را به‌عنوان رهبران می‌پذیرند.»
او افزود که بعید است هیئت تحریرالشام تمایلی به تقسیم قدرت داشته باشد. او سیستم حکومتی اقتدارگرای آن را به نهادهای تحت مدیریت کُردها در شمال شرق سوریه تشبیه کرد. التمیمی گفت: «فکر نمی‌کنم این نوع حکمرانی تغییری کند. هیئت تحریرالشام به این نتیجه رسیده است که این نوع حکومت به حفظ قانون و نظم و ایجاد حس ثبات کمک می‌کند.»
نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF)
کردهای سوریه که چیزی نزدیک به ۱۰ درصد از جمعیت کل این کشور را تشکیل می‌دهند زیر پرچم «نیروهای دموکراتیک سوریه» جمع شده‌اند و مهم‌ترین شریک آمریکا در سوریه به شمار می‌روند. طی یک دهه گذشته آمریکا حجم زیادی کمک‌های مالی و نظامی را در اختیار این گروه قرار داده تا به ادعای آنها با نیروهای داعش مبارزه کنند.
پس از شکست نسبی داعش در سال ۲۰۱۹ که به از بین رفتن بخش زیادی از توان انسانی و تجهیزاتی این گروه انجامید، نیروهای کرد بر بخش‌هایی از شمال شرق سوریه مسلط شدند و نوعی حکومت خودمختار را در این منطقه تشکیل دادند. براساس برآوردها حدود ۲۵ درصد از خاک سوریه در حال حاضر در اختیار این گروه قرار دارد. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها برای این گروه که از حمایت آمریکا هم برخوردار هستند، دشمنی دیرینه با ترکیه است که گروه‌های کرد را تهدیدی برای امنیت ملی خود می‌داند.
در هفته‌های اخیر به‌رغم سقوط حکومت بشار اسد در دمشق، درگیری‌هایی میان نیروهای دموکراتیک سوریه و ارتش ملی سوریه (SNA) که گروهی تحت حمایت ترکیه است، اتفاق افتاد. مرکز این درگیری‌ها شهر منبج در شمال شرق سوریه و در نزدیکی مرز ترکیه بود. این در حالی است که با مداخله آمریکا و ترکیه میان این گروه‌ها توافق آتش‌بس به امضا رسیده بود.
ائتلاف نیروهای دموکراتیک سوریه شامل یک گروه مسلح کُرد به نام یگان‌های مدافع خلق یا ی‌پ‌گ است که ترکیه آن را مرتبط با پ‌ک‌ک می‌داند. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، روز جمعه پیشنهاد کرد که اگر ی‌پ‌گ منحل شود، کشورش کمک بیشتری ارائه خواهد کرد. وی گفت: «پس از پاکسازی منطقه از گروه‌های تروریستی، گام‌ها برای بازگرداندن سوریه به وضعیت عادی تسریع خواهد شد.» پ‌ک‌ک دهه‌ها با دولت ترکیه جنگیده و از سوی ترکیه و ایالات متحده به عنوان یک گروه تروریستی شناخته می‌شود.
ارتش ملی سوریه (SNA)
ارتش ملی سوریه از مجموعه‌ای از گروه‌های عمدتاً بی‌ربط به هم و بدون ایدئولوژی واحد تشکیل شده و در شمال سوریه نفوذ زیادی دارد. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه این گروه را در سال ۲۰۱۷ با گرد هم آوردن شبکه‌ای از شبه‌نظامیان ضداسلام‌گرا که مخالف حکومت بشار اسد بودند، تأسیس کرد. بسیاری از جنگجویان ارتش ملی سوریه زمانی عضو ارتش آزاد سوریه، مجموعه‌ای از گروه‌های مخالف متشکل از جداشدگان از نیروهای مسلح سوریه بودند. ترکیه که این گروه را تأمین مالی، آموزش و تسلیح می‌کند، از ارتش ملی سوریه به عنوان نیروی نیابتی برای مبارزه با نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) استفاده می‌کند.
ارتش ملی سوریه هم با ایجاد «مناطق امن» در امتداد مرز ترکیه تلاش کرده تا منافع ترکیه را تأمین کند و بخشی از سه میلیون پناهنده سوری مستقر در ترکیه را به این «مناطق امن» منتقل کرده است. این گروه همچنین سابقه دشمنی با هیئت تحریرالشام را دارد، اما برای برکناری بشار اسد و شکست دادن نیروهای دولتی با این گروه متحد شد.
بسیاری از سوری‌ها از ارتش ملی سوریه (SNA) به دلیل خدمت به اهداف ترکیه به قیمت از بین رفتن صلح داخلی انتقاد می‌کنند. این گروه از مدت‌ها قبل بیشتر توجه خود را به مناطق تحت کنترل کُردها معطوف کرده بود و در هفته‌های اخیر توانست بخشی از مناطق تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه را به تصرف خود دربیاورد.
روزنامه نیویورک‌تایمز در توصیف ارتش ملی سوریه نوشته است: این گروه عمدتاً از بازمانده‌های جنگ داخلی سوریه تشکیل شده است، از جمله بسیاری از جنگجویانی که ایالات متحده آنها را به عنوان جنایتکار و اوباش رد کرده بود. برخی از آنها در اوایل جنگ از ایالات متحده آموزش دیده بودند، اما بیشتر آنها به دلیل افراطی بودن یا جنایتکار بودن بیش از حد، کنار گذاشته شدند.
اکثر آنها ایدئولوژی مشخصی ندارند و زمانی که این گروه تشکیل شد، برای دریافت حقوق ماهیانه حدود ۱۰۰ دلار به ترکیه روی آوردند. احمدالشرع (ابومحمدالجولانی) که به عنوان رهبر دوفاکتو در سوریه ایفای نقش می‌کند، گفته است که همه گروه‌های مسلح در کشور منحل خواهند شد. هنوز مشخص نیست که این امر چگونه و چه زمانی محقق خواهد شد یا اینکه آیا جناح‌های مسلح رقیب در کشور با آن موافقت خواهند کرد یا خیر.
با توجه به روابط نزدیک تحریرالشام با ترکیه، به نظر می‌رسد دست‌کم در مورد ارتش ملی سوریه (SNA) این خلع سلاح به سرعت اتفاق نیفتد. یاشار گولر، وزیر دفاع ترکیه روز یکشنبه در بازدید از نیروهای نظامی ترکیه در مرز با سوریه گفت: «رهبری جدید سوریه مسلحین کُرد را از این کشور بیرون خواهد کرد و ارتش ملی سوریه بخش مهمی از تلاش در این راستا خواهد بود.»
شبه‌نظامیان دروزی
دروزی‌ها یک گروه اقلیت مذهبی هستند. این گروه مذهبی در قرن ۱۱ میلادی ایجاد شده و المان‌هایی از مسیحیت، هندوئیسم و تعدادی دیگر از مکاتب فلسفی را در خود دارد. در حال حاضر جمعیت آنها در سوریه حدود ۷۰۰ هزار نفر است که عمدتاً در شهرهای سویدا، صلخد، شهبا، قریا در جبل‌العرب، جرمانا در نزدیکی دمشق و مجدل شمس در مناطق اشغالی سوریه در بلندی‌های جولان زندگی می‌کنند.
آنها در ماه‌های گذشته چند بار اقدام به برپایی تظاهرات علیه وضعیت اقتصادی و نحوه مدیریت دولت بشار اسد کردند و در سال‌های جنگ داخلی نیز بسیاری از خانواده‌های دروزی از اعزام فرزندان‌شان به سربازی خودداری می‌کردند. با این حال، آنها بارها مورد حمله داعش قرار گرفته بودند و از آن زمان تلاش‌هایی برای شکل دادن یک گروه شبه‌نظامی برای مقابله با حملات داعش و یا مقابله با گروه‌های نظامی و شبه‌نظامی دیگر انجام داده بودند. پیش از تصرف دمشق توسط تحریرالشام نیز گزارش‌هایی از درگیری نیروهای دروزی با نیروهای دولتی سوریه در رسانه‌ها منتشر شده بود.
شبه‌نظامیان دروزی در حال حاضر بخشی از حدود ۵۰ گروه شبه‌نظامی هستند که در قالب «اتاق فرماندهی جنوبی» گردهم آمده‌اند. اکونومیست می‌نویسد: «تا چند هفته قبل این گروه‌ها عمدتاً در مقابل هم می‌جنگیدند و از آدم‌ربایی تا قتل در میان آنها دیده می‌شد. با این حال آنها حالا یک نام مشترک دارند و می‌توان گفت که هیچ وجه اشتراک دیگری جز نام میان آنها وجود ندارد.»
دولت اسلامی عراق و شام (ISIS یا ISIL)
داعش (دولت اسلامی عراق و شام)، که در سال ۲۰۱۴ بخش‌های وسیعی از خاک سوریه و عراق را تصرف کرد و حکومتی مستقر ساخت که به باور مردم منطقه وحشیانه و بدوی بود، هنوز هم در بخش‌هایی از سوریه و عراق فعال است اما عمده فعالیت اعضای آن به صورت مخفیانه صورت می‌گیرد.
اخیراً، نشانه‌هایی از تجدید فعالیت این گروه در سوریه و در بحبوحه بی‌ثباتی گسترده‌تر در منطقه مشاهده شده است. پنتاگون در ماه ژوئیه هشدار داد که حملات داعش در سوریه و عراق در مقایسه با سال گذشته، تقریباً دو برابر خواهد شد. این گروه بارها برای آزادی اعضای خود از زندان‌ها تلاش کرده و در بخش‌هایی از شمال شرقی سوریه، حضور پنهان خود را حفظ کرده است.
پس از سقوط حکومت اسد، رئیس‌جمهور بایدن اعلام کرد که ارتش ایالات متحده برای جلوگیری از بازگشت داعش به خلأ قدرتی که ممکن است پس از سرنگونی اسد ایجاد شود، حملات هوایی در سوریه انجام می‌دهد.
پنتاگون روز پنجشنبه اعلام کرد که ۲۰۰۰ نیروی آمریکایی در سوریه مستقر هستند؛ این تعداد بیش از دو برابر تعدادی است که مقامات در ماه‌های گذشته اعلام کرده بودند. ایالات متحده تاریخ مشخصی برای پایان حضور خود در این کشور اعلام نکرده و گفته است که این موضوع به شرایط داخلی سوریه بستگی دارد؛ شرایطی که اکنون به شکل چشمگیری تغییر کرده است.
حدود ۱۰ هزار تن از جنگجویان داعش توسط نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) زندانی شده‌اند. اگر درگیری‌ها در مناطق کردنشین شدت یابد و به فرار یا آزاد شدن این جنگجویان منجر شود، داعش می‌تواند تهدیدی مجدد برای سوریه و غرب ایجاد کند.
دولت موقت توان نظامی ندارد
این گروه‌های شبه‌نظامی با نگاه‌ها و حامیان متفاوت در شرایطی در سوریه فعال هستند که دولت موقت تشکیل شده تحت‌نظر هیئت تحریرالشام توان نظامی قابل توجهی برای کنترل بر آنها ندارد و عمده تحولات به نقش‌آفرینی بازیگران بین‌المللی به‌ویژه ترکیه و آمریکا بستگی دارد. صدها نقطه از خاک سوریه طی هفته گذشته از سوی نیروی هوایی اسرائیل مورد حمله قرار گرفت تا به گفته کارشناسان، یکی از بزرگترین مجموعه حملات هوایی در تاریخ اسرائیل رقم بخورد و توان نظامی سوریه ظرف چند روز به‌طور موثری نابود شود.
به موازات این حملات، نیروی زمینی اسرائیل نیز اقدام به پیشروی در خاک سوریه کردند و برخی از مناطقی را که بر اساس توافق سال ۱۹۷۴ از ورود به آن منع شده بودند، به تصرف خود درآوردند. رویترز به نقل از منابع نظامی نوشته است که چندین کشتی نیروی دریایی سوریه که به موشک‌های دریایی مجهز بودند، در حملاتی که دوشنبه‌شب توسط قایق‌های موشک‌انداز نیروی دریایی اسرائیل در خلیج مینت‌البیضا و بندر لاذقیه در ساحل سوریه انجام شد، منهدم شدند.
ارتش اسرائیل تأیید کرده است که نیروی هوایی این رژیم بیش از ۳۵۰ حمله هوایی انجام داده و صدها ساعت پرواز بر فراز حریم هوایی سوریه به ثبت رسانده است. اهداف این عملیات شامل سامانه‌های ضدهوایی، پایگاه‌های نیروی هوایی سوریه و ده‌ها مرکز تولید تسلیحات در دمشق، حمص، طرطوس، لاذقیه و تدمر بوده است.
همچنین، تسلیحات استراتژیک از جمله موشک‌های بالستیک اسکاد، موشک‌های کروز، موشک‌های سطح به دریا، سطح به هوا و سطح به سطح، پهپادها، جنگنده‌ها، هلی‌کوپترهای تهاجمی، سیستم‌های راداری، تانک‌ها و آشیانه‌ها نیز از بین رفته‌اند. علاوه بر این، مرکز کنترل آتش فرماندهی شمالی ارتش اسرائیل ۱۳۰ هدف را در سوریه از جمله انبارهای تسلیحات، تأسیسات نظامی، پرتابگرها و موقعیت‌های شلیک مورد حمله هوایی قرار داد.
گزارش Ynet حاکی از آن است که «نیروی هوایی سوریه ممکن است به‌طور کامل ظرف چند روز گذشته نابود شده باشد» که این امر توان نظامی سوریه را به طور کامل از بین می‌برد. در چنین شرایطی خطر تداوم آشوب یا رشد دوباره گروه‌هایی مثل داعش بیش از گذشته آینده سوریه را تهدید می‌کند.
