جدال داخلی بر سر پیوستن به اتحادیه اروپا بالا گرفت
روزهای حساس برای آینده گرجستان
ماه‌هاست که گرجستان شاهد راهپیمایی‌های مختلفی است که از قبل از انتخابات پارلمانی آغاز شد و پس از انتخابات هم ادامه یافت. مه ۲۰۲۴، ده‌ها هزار نفر شب‌های طولانی به خیابان‌های تفلیس می‌آمدند تا اعتراض خود را به «قانون عوامل خارجی» اعلام کنند. «قانون عوامل خارجی» قانونی است که بر اساس آن رسانه‌ها و سازمان‌های غیردولتی که بیش از ۲۰ درصد بودجه خود را از خارج دریافت می‌کنند، باید به عنوان «سازمان‌هایی که به نفع یک قدرت خارجی عمل می‌کنند» ثبت شوند و خود را تحت بازرسی‌های سخت‌گیرانه قرار دهند یا با جریمه مواجه شوند.
گرجستان پیچ تاریخی مهمی را تجربه می‌کند؛ گروهی از سیاستمداران از جمله نخست‌وزیر و حزب حاکم در این کشور معتقدند نزدیکی به غرب در شرایط کنونی جهان می‌تواند به جنگ با روسیه منجر شود و گروهی دیگر باور دارند فاصله گرفتن از غرب، گرجستان را به بازیگری بی‌دفاع در برابر روسیه تبدیل می‌کند.
نارضایتی شدید بخشی از شهروندان گرجستانی از تصمیمات دولت باعث شده است طی روزهای اخیر ده‌ها هزار نفر از معترضان در خیابان‌های تفلیس تظاهرات بر پا کنند و خواستار برگزاری انتخابات جدید با رعایت الزامات یک انتخابات آزاد شوند.
ایراکلی کوباخیدزه، نخست‌وزیر گرجستان روز پنجشنبه ۲۸ نوامبر اعلام کرد که این کشور روند پیوستن به اتحادیه اروپا را تعلیق می‌کند و کمک‌های مالی اتحادیه اروپا به گرجستان را رد خواهد کرد.
گروه‌های اپوزیسیون این تصمیم را نشانه‌ای دیگر از تمایل حزب حاکم برای نزدیک شدن به روسیه و فاصله گرفتن از اتحادیه اروپا می‌دانند و معتقدند تداوم این روند می‌تواند گرجستان را برای سال‌ها از اتحادیه اروپا دور نگه دارد.
ویدئوها و عکس‌های منتشرشده از اعتراضات در گرجستان نشان می‌دهد پلیس این کشور با خشونت زیاد تلاش می‌کند تا معترضان را متفرق کند و به اعتراضات پایان دهد. با این حال، گزارش رسانه‌های محلی نشان می‌دهد به‌رغم استفاده از ماشین‌های آب‌پاش و شلیک گاز اشک‌آور و حمله به معترضان، نزدیک به یک هفته است که اعتراضات ادامه دارد. وزارت امور داخله گرجستان معتقد است که معترضان تظاهرات را به خشونت کشیده‌اند و «به‌طور گسترده‌ای نظم عمومی را به چالش کشیده‌اند» اما اپوزیسیون و برخی از کشورهای خارجی تأکید دارند آنچه در گرجستان در حال وقوع است، سرکوب گسترده معترضان از سوی دولت است.
ایالات متحده و کشورهای اروپایی از معترضان و خواسته‌های آنها حمایت کرده‌اند. متیو میلر، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا روز شنبه ۳۰ نوامبر گفت که «حزب حاکم گرجستان این کشور را در برابر کرملین آسیب‌پذیرتر کرده» و افزود: «آمریکا استفاده غیرقابل قبول از زور توسط پلیس را علیه گرجستانی‌هایی که به دنبال احقاق حقوق‌شان هستند، محکوم می‌کند.»
پلیس گرجستان روز ۳۰ نوامبر در نشست توجیهی با رسانه‌ها اعلام کرد که دست‌کم ۲۰۰ نفر در اعتراضات اخیر بازداشت شده‌اند: «پس از آغاز اعتراضات، به روال همیشه در خیابان مستقر شدند اما رفتارهای تحریک‌آمیز و خشن برخی معترضان فضا را به سوی خشونت برد و باعث شد فضا ملتهب شود.»
در گرجستان چه می‌گذرد؟
آخرین موج از اعتراضات ضددولتی در گرجستان پس از آن آغاز شد که حزب «رویای گرجی» حزب حاکم در گرجستان اعلام کرد گفت‌وگوها برای پیوستن به اتحادیه اروپا را تا سال ۲۰۲۸ تعلیق می‌کند. گرجستان یکی از جمهوری‌های استقلال‌یافته از اتحاد جماهیر شوروی است که در همسایگی روسیه، آذربایجان، ترکیه و ارمنستان قرار دارد و از مدت‌ها پیش رویای پیوستن به اتحادیه اروپا را در سر می‌پروراند.
در فاصله کوتاهی پس از آغاز حمله تمام‌عیار روسیه به اوکراین، گرجستان در مارس ۲۰۲۲ رسماً درخواست کرد که عضو اتحادیه اروپا شود. براساس نظرسنجی انستیتو دموکراتیک ملی در گرجستان که در دسامبر سال گذشته برگزار شد، نزدیک به ۸۰ درصد از مردم این کشور از ایده پیوستن به اتحادیه اروپا استقبال می‌کنند.
روز شنبه ۳۰ نوامبر، ۲ روز بعد از اعلام تعلیق گفت‌وگوها برای پیوستن به اتحادیه اروپا از سوی نخست‌وزیر این کشور، سالومه زورابیشویلی، رئیس‌جمهور گرجستان گفت که «تعداد معترضان به صدها هزار نفر رسیده» و حزب رویای گرجی را به تبدیل کردن گرجستان به کشوری زیر سایه روسیه متهم کرد: «اینجا ما با جمعیت معترضی روبه‌رو هستیم که با قدرت به تحولات واکنش نشان می‌دهند، به طور صلح‌آمیز راهپیمایی می‌کنند و آنها زمانی به خیابان آمده‌اند که بحث سرنوشت کشور و آینده استقلال آن مطرح شده است.»
ماجرا در گرجستان صرفاً به تصمیم اخیر دولت محدود نمی‌شود. ماه‌هاست که گرجستان شاهد راهپیمایی‌های مختلفی است که از قبل از انتخابات پارلمانی آغاز شد و پس از انتخابات هم ادامه یافت. مه ۲۰۲۴، ده‌ها هزار نفر شب‌های طولانی به خیابان‌های تفلیس می‌آمدند تا اعتراض خود را به «قانون عوامل خارجی» اعلام کنند.
«قانون عوامل خارجی» قانونی است که بر اساس آن رسانه‌ها و سازمان‌های غیردولتی که بیش از ۲۰ درصد بودجه خود را از خارج دریافت می‌کنند، باید به عنوان «سازمان‌هایی که به نفع یک قدرت خارجی عمل می‌کنند» ثبت شوند و خود را تحت بازرسی‌های سخت‌گیرانه قرار دهند یا با جریمه مواجه شوند. پس از تصویب قانون «عوامل خارجی» سالومه زورابیشویلی، رئیس‌جمهور گرجستان این قانون را وتو کرد اما در ماه مه امسال، نمایندگان پارلمان گرجستان در مصوبه‌ای، وتوی رئیس‌جمهور این کشور در مورد لایحه بحث‌برانگیز «شفافیت در مورد نفوذ خارجی» که اغلب «قانون عوامل خارجی» نامیده می‌شود را بی‌اثر کردند. حزب حاکم در گرجستان استدلال می‌کند که شفافیت جریان پول را برای حمایت از سازمان‌های غیردولتی و
محافظت از گرجستان در برابر مداخلات خارجی تضمین خواهد کرد اما مخالفان می‌گویند این قانون مشابه قانونی در روسیه است که هدف آن تحت فشار قرار دادن منتقدان است. دقیقاً پس از این ماجراها بود که زورابیشویلی با علم به اینکه دیگر اختیاری برای جلوگیری از تصویب و اجرای این قانون ندارد منشور جدیدی ارائه کرد و از احزاب اپوزیسیون خواست تا در انتخابات پیش رو ذیل این منشور ائتلاف کنند و به صورت متحد در انتخابات حضور بیابند تا آینده اروپایی گرجستان از دست نرود. با این حال مجموعه‌ای از عوامل سبب شد تا اپوزیسیون دولت گرجستان در دستیابی به این هدف شکست بخورند.
در آخرین روزهای ماه اکتبر و پس از اعلام نتایج انتخابات پارلمانی دور جدیدی از اعتراضات آغاز شد. روز ۲۷ اکتبر کمیسیون انتخابات گرجستان، اعلام کرد که ۵۸ درصد از واجدان شرایط در انتخابات پارلمانی شرکت کردند و حزب رویای گرجی، حزبی که از سال ۲۰۱۲ قدرت را در گرجستان در اختیار دارد موفق شد با کسب 54/08 درصد آرا، اکثریت کرسی‌های پارلمان را در اختیار بگیرد.
زورابیشویلی، رئیس‌جمهور گرجستان این انتخابات را «ناسالم» توصیف کرد و خواهان برگزاری انتخابات مجدد با نظارت بین‌المللی شد. او همچنین گفت که بدون برگزاری انتخابات، حتی در صورت پایان دوره ریاست‌جمهوری نیز از جایگاه خود کنار نخواهد رفت.
احزاب اپوزیسیون دولت گرجستان مدعی بودند که دولت با سوءاستفاده از منابع دولتی و با بهره‌گیری از خشونت، انتخابات را به انتخاباتی ناسالم بدل کرد. ناظران اروپایی انتخابات گرجستان نیز ادعاهای اپوزیسیون را تأیید می‌کنند. در کنفرانسی خبری که در فاصله کوتاهی پس از انتخابات در تفلیس برگزار شد، ناظران بین‌المللی از جمله پاسکال الیزار، هماهنگ‌کننده ویژه سازمان امنیت و همکاری اروپا، نگرانی‌های جدی خود را درباره روند برگزاری انتخابات در گرجستان ابراز داشتند.
الیزار گفت که مواردی همچون خرید آرا، نابرابری در منابع مالی احزاب، فضای پرتنش تبلیغاتی و تغییرات قانونی اخیر، بر روند دموکراتیک انتخابات سایه انداخته است. آنتونیو لوپز-ایستوریز وایت، رئیس هیئت پارلمانی اروپا نیز با اشاره به رویکرد ضدغربی حزب حاکم و ترویج تبلیغات دروغین، بر نقض اصول دموکراتیک در این انتخابات تاکید کرد. هر ۴ حزب اپوزیسیون که به پارلمان راه یافته‌اند، اعلام کردند که نتایج را به رسمیت نمی‌شناسند و از این میان ۲ حزب هم تأکید داشتند که نمایندگان خود را به پارلمان نخواهند فرستاد. این اعتراضات راه به جایی نبرد تا اینکه تصمیم دولت برای تعلیق مذاکرات پیوستن به اتحادیه اروپا باعث شد دور تازه‌ای از اعتراضات آغاز شود.
چرا موضوع پیوستن به اتحادیه اروپا برای اپوزیسیون مهم است؟
با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در دهه ۹۰ میلادی، گرجستان اعلام استقلال کرد و در پی آن اوستیای جنوبی نیز پس از درگیری‌هایی خونین با دولت مرکزی این کشور، جدایی و استقلال از گرجستان را اعلام کرد. این اعتقاد وجود دارد که برخی از چهره‌های قدرتمند در داخل ارتش روسیه که از فروپاشی شوروی ناخشنود بودند، اوستیای جنوبی را با هدف تضعیف گرجستان و انتقام از جدایی این کشور از شوروی، تشویق به استقلال کرده بودند.
پس از اعلام استقلال، این منطقه برای سه سال دچار درگیری‌های خونین شد تا اینکه در نهایت روسیه، اوستیای جنوبی و گرجستان توافق آتش‌بسی را در سال ۱۹۹۲ میلادی امضا کردند و با این کار آرامشی نسبی بر منطقه حاکم شد. این وضعیت تا انتخابات سال ۲۰۰۴ میلادی ادامه داشت؛ یعنی زمانی که میخائیل ساکاشویلی که خواستار بازگشت دوباره اوستیای جنوبی به سرزمین اصلی گرجستان بود، به ریاست‌جمهوری رسید.
با وجود اصرار رئیس‌جمهور، این ایده دو سال بعد با برگزاری همه‌پرسی در اوستیای جنوبی رد شد. گرجستان که از روابط روسیه و اوستیای جنوبی ناراحت بود خواستار عضویت در ناتو همچنین اتحادیه اروپا شد؛ درخواستی که مسکو به‌شدت با آن مخالفت کرد. این اتفاقات باعث افزایش تنش‌ها میان دو کشور در سال ۲۰۰۸ میلادی شد و هر دو، کشور دیگری را به آماده‌سازی ارتش برای درگیری متهم کردند.
در آگوست ۲۰۰۸ میلادی جنگ میان جدایی‌طلبان و نیروهای دولت مرکزی گرجستان آغاز شد که اوج آن در نیمه شب ۷ آگوست بود؛ زمانی که دولت مرکزی گرجستان با حملات همزمان هوایی و زمینی، تسخینوالی شهر اصلی اوستیای جنوبی را هدف گرفت. در واکنش به این حملات، تانک‌های روسیه به بهانه حمایت از شهروندان روس، وارد اوستیای جنوبی شدند؛ بسیاری از ساکنان اوستیای جنوبی گذرنامه روسی داشتند. روس‌ها در مدت کوتاهی کنترل این منطقه را در دست گرفتند و ارتش گرجستان را از اوستیای جنوبی بیرون راندند. آنها حتی به حومه شهر تفلیس پایتخت گرجستان نیز حمله کردند. روابط میان گرجستان و روسیه از آن زمان نوسان‌های زیادی را تجربه کرده است.
در سال‌های اخیر حزب رویای گرجی تلاش کرده تا خود را به عنوان «حزب صلح» معرفی کند و این باور عمومی را در گرجستان جا بیاندازد که به قدرت رسیدن احزاب اپوزیسیون به معنای گرفتار شدن به سرنوشت اوکراین و درگیر شدن در جنگی خونین با روسیه خواهد بود. این حزب از سال ۲۰۱۲، کنترل پارلمان و دولت را در اختیار دارد.
در مقابل، کوشش سیاستمداران لیبرال و احزاب اپوزیسیون بر آن بود که به رأی‌دهندگان بگویند انتخابات اخیر بزنگاهی تاریخی برای گرجستان است و می‌تواند سرنوشت اختلاف‌نظر تاریخی میان احزاب اصلی در گرجستان پیرامون نزدیک شدن به غرب یا تقویت روابط با مسکو را مشخص کند.
برای اپوزیسیون، پیوستن به اتحادیه اروپا به معنای بهره‌مندی از مزایای اقتصادی و همچنین پیمان دفاعی اتحادیه است که بر اساس آن حمله به هر کشور عضو اتحادیه اروپا حمله به همه اعضا در نظر گرفته می‌شود.
گرجستان در دسامبر ۲۰۲۳ عنوان نامزدی عضویت از اتحادیه اروپا دریافت کرده است اما در سال ۲۰۲۴ زمانی که قانون «عوامل خارجی» به تصویب رسید، اتحادیه اروپا روند عضویت گرجستان در این اتحادیه را فریز کرد و از آن زمان پرونده گرجستان پیشرفتی در این زمینه نداشته است.
هرچند مسیر پیوستن به اتحادیه اروپا توسط همین حزب «رویای گرجی» هموار شده بود اما این حزب طی سال‌های اخیر به‌ویژه یک سال گذشته مسیری متفاوت با گذشته خود را اتخاذ کرده و سعی می‌کند فاصله خود را با اروپا حفظ کند. همین فریز شدن وضعیت، عاملی بود که باعث شد نخست‌وزیر گرجستان، اروپا را به باج‌گیری متهم کند و تصمیم به تعلیق مذاکرات از سوی گرجستان بگیرد.
به‌رغم اختلافاتی که میان حزب رویای گرجی و اپوزیسیون در زمینه پیوستن به اتحادیه اروپا وجود دارد، رویای گرجی همچنان تأکید دارد که پیوستن به اتحادیه اروپا را در دستور کار دارد. یکی از شعارهای این حزب در انتخابات اخیر «آری به اتحادیه اروپا اما با عزت» بود. این حزب وعده داده است که تا سال ۲۰۳۰ گرجستان عضوی از اتحادیه اروپا خواهد شد. اپوزیسیون، حزب حاکم را متهم می‌کند که شعارهایش دروغ است و سیاست‌های اتخاذشده از سوی دولت، گرجستان را از اتحادیه اروپا دور و دورتر خواهد کرد.
اوکراین تجربه نسبتاً مشابهی در رابطه با غرب دارد. در سال ۲۰۱۳، ویکتور یانوکوویچ، رئیس‌جمهور وقت اوکراین تصمیم گرفت روابط کی‌یف با مسکو را بهبود بخشد و از غرب فاصله بگیرد. اما شکل‌گیری اعتراضات سراسری با حمایت گسترده کشورهای غربی که به برکناری یانوکوویچ و روی کارآمدن دولتی غربگرا منجر شد، شرایط را به سمت و سویی برد که به حمله نظامی روسیه به اوکراین منتهی شد.
واکنش اروپا چه بود؟
اتحادیه اروپا روز یکشنبه با انتشار بیانیه‌ای از تصمیم ایراکلی کوباخیدزه برای دور کردن گرجستان از مسیر پیوستن به این اتحادیه ابراز تأسف کرد. در این بیانیه آمده است: «ما توجه داریم که این سیاست، تغییری در سیاست‌های تمامی دولت‌های پیشین گرجستان و همچنین آرمان‌های اروپایی اکثریت مردم گرجستان، مطابق با قانون اساسی این کشور، محسوب می‌شود.» اتحادیه اروپا افزود که روند الحاق گرجستان عملاً از ماه ژوئن به دلیل نگرانی‌ها درباره قانون «عوامل خارجی» متوقف شده بود. همچنین، بیش از ۱۲۶ میلیون یورو از بودجه‌ای که برای حمایت از توسعه اقتصادی و پیوستن به اتحادیه اروپا اختصاص یافته بود، در ماه اکتبر به دلیل «عقب‌گرد دموکراتیک» لغو شد.
پاول هرسینسکی، نماینده اتحادیه اروپا در گرجستان نیز تصمیم این کشور برای نپیوستن به اتحادیه اروپا را ناامید‌کننده خواند و آن را مغایر با تصمیم دولت‌های قبلی و خواسته اکثریت جمعیت این کشور دانست.
آمریکا به دلیل تعلیق مذاکرات الحاق گرجستان به اتحادیه اروپا و همچنین با ادعای سرکوب اعتراضات مردمی توسط دولت این کشور، همکاری استراتژیک خود با تفلیس را متوقف کرد. متیو میلر، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، با ابراز تأسف از تصمیم دولت گرجستان برای تعلیق مذاکرات الحاق به اتحادیه اروپا، اعلام کرد که واشنگتن همکاری استراتژیک با تفلیس را متوقف کرده است.
میلر با انتقاد از اقدامات دولت گرجستان، گفت: «این اقدامات با اصول اساسی مشارکت استراتژیک میان دو کشور مانند دموکراسی، حاکمیت قانون، جامعه مدنی، حقوق بشر و آزادی‌های اساسی و مبارزه با فساد در تضاد است.» داویت زالکالیانی، سفیر گرجستان در آمریکا، در اعتراض به تصمیم دولت این کشور برای تعلیق مذاکرات الحاق به اتحادیه اروپا، از سمت خود استعفا داد.
در دو روز گذشته نیز سفرای گرجستان در بلغارستان و هلند و همچنین سرپرست سفارت این کشور در ایتالیا در اعتراض به این تصمیم استعفا داده بودند. استعفای زالکالیانی که از دیپلمات‌های باتجربه گرجستان است و پیش از این وزیر امور خارجه این کشور نیز بوده است، می‌تواند فشارها بر دولت گرجستان را برای تغییر این تصمیم افزایش دهد.
سالومه زورابیشویلی، رئیس‌جمهور گرجستان، از اتحادیه اروپا خواسته حمایت قوی‌تری از مردم این کشور نشان دهد. او گفت: «فکر می‌کنم اتحادیه اروپا باید مشت خود را بر میز بکوبد، زیرا مردم انتظار همین را دارند. در غیر این صورت، بسیار ناامید خواهند شد، چراکه امروز آنها قوی‌تر از هر جای دیگری برای اروپا اعتراض می‌کنند.»
واکنش روسیه چه بود؟
دیمیتری پسکوف، سخنگوی رسمی کرملین، ظهر روز یکشنبه ۱ دسامبر در جمع خبرنگاران اعلام کرد که اعتراضات در گرجستان تلاشی آشکار برای بی‌ثبات کردن اوضاع در این کشور است و وقایع رخ‌داده در تفلیس، شباهت زیادی به رویدادهای «انقلاب میدان» در اوکراین دارد. او گفت: «تلاشی آشکار برای بی‌ثبات کردن اوضاع وجود دارد. ما چنین رویدادهایی را در بسیاری از کشورها دیده‌ایم. مستقیم‌ترین شباهت می‌تواند با رویدادهای میدان در اوکراین برقرار شود. در حوادث اخیر تمامی نشانه‌های تلاش برای انجام یک انقلاب نارنجی دیگر مشهود است.»
پسکوف همچنین افزود که آنچه در گرجستان در حال وقوع است، از مسائل داخلی این کشور است و روسیه در آن دخالتی ندارد. وی یادآور شد که مقامات این جمهوری در منطقه قفقاز جنوبی تمام تلاش خود را برای تثبیت اوضاع انجام می‌دهند.
در این رابطه، میخائیل گالوزین، معاون وزیر امور خارجه روسیه نیز ضمن اظهارنظر درباره تصمیم کشورهای حوزه دریای بالتیک برای اعمال تحریم‌هایی علیه دولت گرجستان، اعلام کرد که مسکو به طور کلی با هرگونه دخالت در امور داخلی کشورهای مستقل مخالف است.
این اظهارنظر در واکنش به سخنان مارگوس تساخکنا، وزیر امور خارجه استونی، صورت گرفت که در صفحه شبکه اجتماعی ایکس (توئیتر سابق) اعلام کرد جمهوری‌های استونی، لتونی و لیتوانی توافق کرده‌اند تحریم‌هایی را علیه افرادی که در سرکوب اعتراضات در گرجستان نقش دارند، اعمال کنند. این دیپلمات روس تأکید کرد: «آنچه رخ می‌دهد، یک مسئله داخلی برای گرجستان است.... مسکو به هرگونه تلاش برای دخالت در امور داخلی کشورهای مستقل نگاه منفی داشته و خود نیز چنین دخالت‌هایی را انجام نمی‌دهد.»
