بلوک معترضان

بسیاری امیدوارند که با شروع کاهش تسلط دلار آمریکا، نفوذ آن بر جهان از جمله جهان عرب نیز کاهش یابد. نشست سالانه بریکس از اول تا ۳ آبان - ۲۲ تا ۲۴ اکتبر در کازان روسیه برگزار ‌شد. پیش از این، اجلاس بلوک ژئوپلیتیک به رهبری روسیه و چین گزارشی تاریخی منتشر کرد که در آن پیشنهاد ایجاد زیرساخت‌های جدید برای تجارت و انتقال پول با استفاده از پول ملی خود به جای دلار آمریکا را ارائه کرد.

این می‌تواند یک تحول قابل توجه باشد، زیرا برخی از کارشناسان معتقدند «تسلیحاتی شدن» که دلار علیه کشورهایی که آمریکا مخالف سیاست‌های آنها از طریق تحریم‌ها، مسدود کردن دارایی‌ها و سایر اقدامات مخالف می‌باشد، اعتماد بین‌المللی به دلار را تضعیف کرده و باعث فشار جهانی برای کاهش ارزش دلار در جهت رفتن به سوی دلارزدایی شده است.

از سال ۱۹۴۴ هژمونی دلار آمریکا بر سایر ارزهای جهانی به ایالات متحده این امکان را داد تا بر سیاست‌های اکثر کشورهای در حال توسعه، از جمله در خاورمیانه، تأثیر بگذارد و از بسیاری جهات آنها را کنترل کند. برای دهه‌ها ایالات متحده از نظر قدرت نظامی، توسعه فناوری و کنترل بر منابع طبیعی یک برتری جهانی را حفظ کرده است. با این حال اقتصاددانان بر این باورند که دلار - که به عنوان تنها ارز ذخیره جهانی در نظر گرفته می‌شود – یکی از مهمترین عناصر هژمونی ایالات متحده به ویژه در کشورهای دارای اقتصادهای بازار بوده است.

این واقعیت در ۱۲ ماه گذشته به شدت احساس شده است زیرا جامعه جهانی قادر نبوده یا نمی‌خواهد سیاست‌های ایالات متحده را به چالش بکشد و نسل‌کشی اسرائیل در غزه را متوقف کند. ایالات متحده از طریق کمک‌های خارجی به کشورهایی مانند مصر، اردن، عراق و دیگر کشورهای فقیر منطقه، سیاست‌های خود را بر بسیاری از کشورهای عربی تحمیل کرده است.

کشورهای ثروتمندتر مانند عربستان سعودی و امارات، منافع خود را با آمریکا در اولویت قرار داده‌اند و از این رو هیچ اقدام معناداری برای پایان دادن به تجاوزات جاری در فلسطین و لبنان انجام نداده‌اند. اگر بریکس یک ارز واحد را اتخاذ کند این یک حرکت محوری و استراتژیک خواهد بود که موقعیت دلار آمریکا را تضعیف خواهد کرد. با این حال در سال‌های اخیر کشورهای بریکس سهام طلای خود را افزایش داده‌اند و رهبران آن به دنبال کاهش اتکای کشورهای خود به دلار آمریکا هستند.

حتی اتحادیه اروپا، از جمله وزیر خارجه آلمان اخیراً تمایل خود را برای سیستم پرداخت مبتنی بر اتحادیه اروپا، بدون دلار و مستقل از ایالات متحده ابراز کرده‌اند. در حالی که دلار همچنان با ۹۰ درصد تسلط بر مبادلات ارزی ادامه می‌دهد، اما همچنان توانسته در سال ۲۰۲۲ ذخایر ارزی را به پایین‌ترین حد در ۲۰ سال گذشته کاهش دهد. از زمان تاسیس در سال ۲۰۰۰ بریکس از نظم بین‌المللی چندقطبی و یک تجارت و مالی منصفانه جهانی دفاع دفاع کرده است؛ سیستمی که همچنان یک جاه‌طلبی کلیدی جنوب جهانی است. کشورهای بریکس اکنون در حال مذاکره برای ایجاد یک ارز ذخیره جدید هستند تا به کشورهایشان امکان استقلال اقتصادی بیشتر را بدهد.

با توجه به جنگ‌های مورد حمایت ایالات متحده در سراسر خاورمیانه بسیاری امیدوارند که کاهش قابل توجه تسلط دلار آمریکا به عنوان یک ذخیره جهانی و ارز تجاری بین‌المللی مانع از نفوذ مخرب آن بر جهان شود.

اما چه کسی می‌تواند دلار آمریکا را به همان اندازه‌ای که جنوب جهانی امیدوار است از قدرت خلع کند؟ دلارزدایی بلوک بریکس می‌تواند نقش مهمی در به چالش کشیدن سلطه دلار آمریکا ایفا کند. این امر با افزایش ذخایر طلا و ارزهای کلیدی کشورهایشان مانند یوان چین به جای دلار آمریکا و ایجاد توافقات تجاری غیردلاری رخ خواهد داد.

ناگفته نماند که کشورهای موسس بلوک بریکس چندان علاقه‌ای به آمریکا و سیاست‌های آن به‌ویژه علیه روسیه و چین ندارند. پس از آنکه دولت آمریکا ذخایر ۳۰۰ میلیارد دلاری ارز روسیه را به دنبال تهاجم اینکه با هدف متوقف نمودن پیشروی ناتو به کشور اوکراین در سال ۲۰۲۲ به سوی شرق صورت گرفته بود – مترجم - با نیت پرداخت بخشی از آنها به کی‌یف مسدود کرد، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، سرمایه‌گذاری در دارایی‌های سخت مانند طلا یا نفت را پیشنهاد کرد.

ذخایر طلای بانک مرکزی کشورها بر اساس گزارش‌ها، تا سال ۲۰۲۴ بریکس به اضافه مصر «بیش از ۲۰ درصد کل طلای موجود در بانک‌های مرکزی جهان را به خود اختصاص داده است. روسیه، هند و چین در رتبه ۱۰ هلدینگ‌های بانک مرکزی جهان از حیث ذخایر طلا قرار دارند.»

علی‌رغم تسلط دلار آمریکا برای بیش از ۸۰ سال سهم آن از ذخایر پولی جهانی از اوایل دهه ۲۰۰۰ از حدود ۷۳ به ۵۸ درصد به نفع طلا و ارزهای غیرسنتی کاهش یافته است. چندین کشور دارایی اوراق قرضه خزانه‌داری آمریکا را کاهش داده‌اند که برخی از آنها مانند روسیه و ترکیه آن را به صفر رسانده‌اند. هفت کشور که جزو صاحبان اصلی و سنتی اوراق قرضه خزانه‌داری ایالات متحده از جمله ژاپن، روسیه، چین و حتی عربستان سعودی و امارات بودند، در یک دهه گذشته دارایی خود را در مجموع ۲ تریلیون دلار کاهش داده‌اند.

در نتیجه خاطرنشان می‌شود درحالی‌که بدهی عمومی ایالات متحده طی دهه گذشته دو برابر شده است و از 17/8 تریلیون دلار به بیش از ۳۵ تریلیون دلار امروز رسیده است، ارزش اوراق بهادار خزانه‌داری که توسط غیرآمریکایی‌ها نگهداری می‌شود بدون تغییر در ۸ تریلیون دلار باقی مانده است که نشان‌دهنده کاهش ۴۵ درصدی به ۲۳ درصد اوراق قرضه ایالات متحده توسط خارجی‌ها از میان تعداد کل دارندگان اوراق قرضه می‌باشد.

سیاست هویج و چوب

ایالات متحده از رویکرد چماق و هویج برای تحمیل سیاست خود بر جهان عرب استفاده کرده است. رشوه در قالب کمک‌های ایالات متحده مدت‌هاست که با رژیم‌ها و دولت‌های سازگار استفاده می‌شود. مصر نمونه خوبی در این زمینه است، زیرا ارتش مصر از سال ۱۹۷۹ معاهده صلح مصر و اسرائیل از کمک سالانه 1/3 میلیارد دلاری برخوردار بوده و همچنان از سیاست‌های ایالات متحده در منطقه پیروی می‌کند.

‌ایالات متحده به طور غیرمستقیم کشورها را با حذف آنها از سیستم پرداخت سوئیفت و ممانعت از انتقال هرگونه وجه بین بانک‌ها تنبیه کرده است که این خود «ضربه شدید ملی» به کشورهایی مانند ایران است.

ایالات متحده همچنین تحریم‌های مستقیمی را علیه رژیم‌هایی اعمال کرده است که با سیاست‌های آن مطابقت ندارند و بر سرمایه‌گذاری‌های آن کشورها چه در بازارهای ایالات متحده و چه در بازارهای متحدانش، اعمال شده است. کشورهایی مانند ایران، سوریه و عراق از اهداف قابل توجه این اقدامات بدنام بوده‌اند. در واقع چنین اقداماتی که توسط واشنگتن تحمیل شده بود بدون وجهه دلار آمریکا موفق نبودند.

انتظار می‌رود نشست جاری بریکس با حضور ۳۲ کشور، از جمله ۹ عضو اتحادیه به درخواست‌های بیش از ۳۰ کشور برای پیوستن یا همکاری با این بلوک رسیدگی شود. همچنین در مورد ترویج استفاده از ارزهای محلی در تجارت داخلی و حتی با کشورهای غیر عضو بحث خواهد شد. این بلوک همچنین ایجاد یک طرح پرداخت برون‌مرزی بریکس پی بریکس پرداخت را پیشنهاد کرده است که هدف آن به حداقل رساندن اتکا به تنها سیستم پرداخت فرامرزی حاکم در حال حاضر و تشویق کشورها به استفاده از ارزهای ملی خود در تجارت بین‌المللی است.

بریکس همچنین برنامه‌های خود را برای ایجاد جایگزینی برای سیستم سوئیفت تحت کنترل ایالات متحده اعلام کرده است. این ابتکار به اعضای بریکس که کنترل یا تأثیرگذاری بر عملیات سوئیفت را ندارند، این امکان را می‌دهد تا بدون موانع پرداخت‌ها را بین بانک‌ها کند. برای تحقق چنین اهدافی بریکس قصد دارد فناوری بلاک چین را همراه با ارزهای دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) امتحان کند.

درحالی که هنوز تایید نشده است که آیا بحث ارز یکپارچه برای کشورهای این بلوک در دستور کار است یا خیر، اما در صورت تصویب چنین طرحی اقدامی محوری و راهبردی خواهد بود که موقعیت دلار آمریکا را بیش از پیش تضعیف خواهد کرد. ناظران خوش‌بین بر این باورند که بلوک بریکس می‌تواند کمک موثری به حذف دلار از تاج و تخت خود کند.

پس کشورهای بریکس در این زمینه چه کاری می‌توانند انجام دهند؟ کشورهای متشکل از اتحاد بریکس از مزایای فوق‌العاده‌ای برخوردار هستند که می‌تواند آنها را قادر سازد به اهداف خود در یک جهان چندقطبی و همچنین یک سیستم مالی و تجاری منصفانه به نفع جنوب جهانی دست یابند. در جریان اجلاس مرداد ۱۴۰۲ اوت ۲۰۲۳ در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی، بریکس از شش کشور دعوت کرد تا به بلوک بپیوندند چهار عضو جدید به طور رسمی تایید شدند؛ مصر، ایران، اتیوپی و امارات. آرژانتین این دعوت را رد کرد و عربستان سعودی همچنان در حال بررسی پیوستن به آن است.

با این گسترش بریکس پلاس که امروزه به این نام شناخته می‌شود حدود ۴۶ درصد از جمعیت جهان و ۲۸ درصد از اقتصاد جهانی را تشکیل می‌دهد و تولید ناخالص داخلی آن بر اساس برابری قدرت خرید (PPP) ۳۵ درصد است یعنی فراتر از کشورهای عضو G7 که به سختی به ۳۰ درصد تولید ناخالص داخلی جهانی می‌رسد. در مورد منابع انرژی اعضای بریکس ۴۷ درصد از ذخایر نفت و ۵۰ درصد از ذخایر گاز طبیعی جهان را در اختیار دارند.

اعضای بریکس برای تعمیق تجارت بین‌المللی با استفاده از ارزهای محلی به جای دلار آمریکا، از جمله خرید و فروش منابع انرژی بدون استفاده از دلار تلاش می‌کنند. دلار آمریکا تنها ارز مورد استفاده در تجارت دلارهای نفتی است، در حالی که بزرگترین خریداران و همچنین بزرگترین فروشندگان، اعضای بریکس هستند که همچنان منتظر پیوستن رسمی عربستان می‌باشند بریکس همچنین بانک خود به نام بانک توسعه جدید را تأسیس کرد که هدف آن رقابت با بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول است.

پایان دادن به هژمونی آمریکا

در حالی که اعضای بریکس ممکن است بر سر ایجاد یک ارز مشترک متفرق شوند، بسیاری موافق هستند که نباید به ارز واحدی مانند دلار آمریکا وابسته باشند در زمانی که ایالات متحده به دلیل حمایت از اسرائیل با انزوای بین‌المللی بیشتری مواجه است بسیاری از ناظران امیدوار در جهان عرب، فرسایش سلطه دلار را آغازی برای پایان هژمونی جهانی ایالات متحده می‌دانند. اگر دولت‌ها و افراد در سرتاسر جهان تمایل کمتری به پذیرش دلار آمریکا تضعیف‌شده داشته باشند آنگاه ایالات متحده مجبور خواهد شد که چاپ میلیاردها دلار خود را که از جنگ‌های نسل‌کشی اسرائیل علیه فلسطین و لبنان حمایت مالی می‌کند، متوقف کند.

با این حال، در حالی که بریکس می‌تواند ابزار قدرتمندی برای دستیابی به این هدف باشد، به تنهایی نمی‌تواند ایالات متحده در خاورمیانه را تغییر دهد. کشورهای عربی نیز باید برخی گام‌های راهبردی، از جمله پایان تدریجی وابستگی اقتصادی و پولی خود به ایالات متحده، به ویژه کشورهایی مانند کویت که ارزهای خود را به جای سبدی از ارزها به دلار آمریکا متصل می‌کنند پایان دهند.

آنها همچنین باید دارایی‌های طلای خود را گسترش دهند، همانطور که اکثر کشورهای بزرگ مانند چین، هند و ترکیه انجام می‌دهند و به بلوک‌های بزرگ اقتصادی مانند بریکس پیوسته‌اند و همانطور که ایران، امارات و مصر انجام داده‌اند. همه  اینها مستلزم تغییر در ذهنیت دولت‌های عربی است که در شرایط کنونی دستیابی به آن دشوار است و ممکن است به یک بهار عربی جدید برای تغییر رویکرد آنها نیاز داشته باشد.