آتشبس موقتی در جنگ بزرگان
تحلیل اندیشـــکده شورای روابط خــــارجی از دیدار اخیــــر جو بایدن و شـــیجینپینگ
تحلیل اندیشـــکده شورای روابط خــــارجی از دیدار اخیــــر جو بایدن و شـــیجینپینگ
دیوید ساکس
تحلیلگر ارشد مسائل آسیا
جو بایدن، رئیسجمهور آمریکا و شیجینپینگ، رئیسجمهور چین، در حاشیه مجمع همکاریهای اقتصادی آسیا و اقیانوسیه (APEC) در سانفرانسیسکو دیداری چهارساعته با هم داشتند. در این دیدار درباره طیف گستردهای از موضوعات از تایوان گرفته تا دریای چین جنوبی، خاورمیانه، روابط اقتصادی، ارتباطات نظامی، هوش مصنوعی، موارد مخدر و جنگ اوکراین با هم بحث و تبادلنظر کردند. دامنه دستور کار این جلسه منعکسکننده وضعیت خطرناک جهان و اهمیت رابطه کارآمد میان ایالات متحده و چین برای رسیدگی به چالشهای بینالمللی و یا حداقل اطمینان حاصل کردن از بدتر نشدن آنها است. با این حال، از منظری دیگر، انتظارات پایینی که هر دو طرف برای این نشست داشتند، آشکارا یادآور این موضوع است که دو اقتصاد بزرگ جهان تقریباً در مورد همه مسائلی که از نظرشان مهم است، اختلافنظر دارند.
هم بایدن و هم شی این دیدار را به امید ایجاد پارامترهایی در رقابت ایالات متحده و چین و جلوگیری از تداوم بدتر شدن روابط که احتمالاً با بروز بحران یا درگیری، بیشتر خواهد شد، برگزار کردند. دو طرف با رسیدن به دستاوردهایی مشخص از جمله از سرگیری گفتوگوها میان ارتشهای دو کشور، ایجاد گروه کاری در زمینه هوش مصنوعی، همکاری در مبارزه با تجارت فنتانیل و تعیین تعهدات جدید در مورد رسیدگی به موضوع تغییرات آب و هوایی، احتمالاً به هدف خود دست یافتند. با این حال، واقعیت این است که واشنگتن و پکن درگیر یک رقابت استراتژیک طولانیمدت هستند که توسط عوامل ساختاری هدایت میشود و هیچ نشانهای از کاهش میزان این رقابت نیز دیده نمیشود. با نزدیک شدن به زمان برگزاری انتخابات در تایوان، افزایش فشار چین بر فیلیپین در دریای چینجنوبی و جنگهایی که در اروپا و خاورمیانه در جریان است، هرگونه کاهش تنش میان پکن و واشنگتن، احتمالاً کوتاهمدت خواهد بود.
مسیر منتهی به سانفرانسیسکو
بایدن و شی یک سال پس از آخرین دیدارشان که در حاشیه اجلاس سران گروه 20 در بالی برگزار شد، حالا در سانفرانسیسکو با یکدیگر ملاقات کردهاند. از آن زمان، اتفاقات زیادی در روابط ایالات متحده و چین رخ داده است. در ماه فوریه، ایالات متحده یک بالُن جاسوسی چینی را که بر فراز این کشور در حال پرواز بود، ساقط کرد و همین امر باعث شد آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا، سفر خود به پکن را به تعویق بیندازد و تعاملات سطح بالا با چین متوقف شود. با این حال، از ابتدای تابستان، مقامات ارشد دولت بایدن، از بلینکن گرفته تا جینا ریموندو، وزیر بازرگانی و جانت یلن، وزیر خزانهداری، سفر به پکن را آغاز کردند. جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی، مذاکرات گستردهای با وانگ یی، دیپلمات ارشد چینی، که اخیراً نیز به واشنگتن سفر کرده، داشت تا مقدمات سفر شی به سانفرانسیسکو را فراهم کند.
این تعاملات در سطوح عالی با برگزاری جلسات کاری همراه بوده است. دو هفته پیش، هماهنگکننده وزارت امور خارجه در امور چین، برای گفتوگو در مورد مسائل دریایی به پکن سفر کرد. جان کری فرستاده ویژه ریاستجمهوری در امور تغییرات آبوهوایی نیز میزبان همتای خود شی ژنهوا در کالیفرنیا بود. همین هفته گذشته، دستیار وزیر امور خارجه در اداره کنترل تسلیحات، راستیآزمایی و انطباق، میزبان مذاکراتی در واشنگتن با همتای چینی خود درباره کنترل تسلیحات و عدم اشاعه بود.
از دیدگاه شی، دیدار با بایدن در خاک آمریکا ارزش نمادین مهمی داشت. در زمانی که او با جو مخالفتهای روبهرشدی روبهرو است، مشخص بود که از این دیدار استفاده خواهد کرد تا خود را بهعنوان دولتمردی که با رئیسجمهور آمریکا برابری میکند و میتواند سیاست خارجی چین را هدایت کند، به مردم چین معرفی کند. شی احتمالاً امیدوار است که دستاوردهای حاصل از این نشست بتواند از اعمال کنترلهای جدید صادراتی که مشکلات اقتصادی چین را تشدید میکند، جلوگیری کرده و یا آن را به تأخیر بیندازد.
بایدن که وارد کارزار انتخاباتی مجدد شده و با جنگهایی در اروپا و خاورمیانه روبهرو است، بر روی این مسئله حساب کرده که بهبود روابط ایالات متحده و چین احتمال بروز درگیری در اقیانوس هند و اقیانوس آرام را چه به دلیل یک حادثه ناخواسته در دریا و یا تجاوز هوایی چین به فیلیپین یا تایوان، کاهش میدهد.
هنگامی که با ساختار سیاسی سنگینی مانند چین سروکار داریم، آنچه که نمیشود از آن مطمئن بود این است که چه اطلاعاتی به شیجینپینگ میرسد یا اینکه این اطلاعات چگونه به او ارائه میشود. تعاملات در سطح رهبری، راهی حیاتی برای انتقال نگرانیها، ارسال سیگنالها و دریافت اطلاعات در این خصوص است که تصمیمگیرنده نهایی در مورد مسائل چگونه فکر میکند.
وضعیت بسیار بد
بحثبرانگیزترین موضوع بین دو طرف، تایوان است. شی نیز مانند اسلاف خود، تایوان را بهعنوان «منفعت اصلی» تعریف میکند. او صراحتاً اتحاد با تایوان را با هدف خود برای «جوانسازی ملی» مرتبط میکند و همچنین بیان میکند که مسئله تایوان باید حل شود و دیگر نمیتوان آن را از نسلی به نسل دیگر منتقل کرد. در طول هفت سال گذشته، هیچگونه ارتباط رسمی بین چین و تایوان وجود نداشته است و در همین مدت، چین بهطور چشمگیری فشار نظامی، اقتصادی و دیپلماتیک خود را بر این جزیره افزایش داده است. در پاسخ به چنین فشاری، حمایت ایالات متحده از تایوان از طریق افزایش روابط امنیتی، اقتصادی و تعاملات سطح بالا، افزایش یافته است.
در چنین شرایطی است که رایدهندگان تایوانی کمتر از دو ماه دیگر رئیسجمهور بعدی خود را انتخاب خواهند کرد. چین عمیقاً به نامزد اصلی، معاون رئیسجمهور ویلیام لای، از حزب حاکم دموکرات ترقیخواه (DPP) که در گذشته خود را «نیروی عملگرا برای استقلال تایوان» میخواند و معتقد بود که «زمانی که رئیسجمهور تایوان بتواند وارد کاخ سفید شود، هدف سیاسی تایوان محقق خواهد شد»، بیاعتماد است. اگرچه لای متعاقباً اعلام کرد که «تایوان نیازی به اعلام استقلال ندارد» و «هیچ برنامهای برای تغییر نام کشور وجود ندارد» اما در صورت پیروزی در انتخابات، چین احتمالاً کارزار فشار بر تایوان را به سطوح جدیدی خواهد برد.
هم شی و هم بایدن مواضعشان را در مورد تایوان تکرار کردند. براساس قرائت رسمی چین، شی «موضع اصولی چین در مورد موضوع تایوان» را بهطور عمیق توضیح داد و خاطرنشان کرد که موضوع تایوان همیشه مهمترین و حساسترین موضوع در روابط چین و آمریکا بوده است. چین برای اظهارات مثبتی که ایالات متحده در جریان نشست بالی بیان کرد، اهمیت زیادی قائل است. ایالات متحده باید موضع خود را مبنی بر عدم حمایت از «استقلال تایوان» در اقدامات مشخص نشان دهد، تسلیح تایوان را متوقف کند و از اتحاد مجدد و صلحآمیز چین و تایوان حمایت کند. چراکه چین در نهایت با تایوان متحد خواهد شد.
براساس قرائت ایالات متحده، بایدن «تاکید کرد که سیاست چین واحد آمریکا تغییر نکرده و در طول دههها و دولتهای مختلف ثابت بوده است. وی بار دیگر تاکید کرد که ایالات متحده با هرگونه تغییر یکجانبه در وضعیت موجود از سوی هر طرف مخالف است و ما انتظار داریم اختلافات بین تنگهای با روشهای صلحآمیز حل شود چراکه جهان به صلح و ثبات در تنگه تایوان علاقه دارد. بایدن خواستار محدودیت در استفاده جمهوری خلق چین از فعالیتهای نظامی در تنگه تایوان و اطراف آن شد.» با این حال، این زبان ملایمتر از زبان آمریکایی است که پس از دیدار بایدن با شی در بالی استفاده شد، که در آن بایدن «اعتراضات ایالات متحده را نسبت به اقدامات قهری و تهاجمی فزاینده جمهوری خلق چین در قبال تایوان، که صلح و ثبات را در سراسر تنگه تایوان تضعیف میکند، مطرح کرد.»
تفاوت در بازخوانیها در طول یک سال، بهرغم تشدید فشار چین بر تایوان در این بازه زمانی، مطمئناً تایپه را نگران خواهد کرد. نگرانکنندهتر این است که بهرغم اینکه بایدن در چهار نوبت گفته بود از تایوان در برابر تجاوزات چین دفاع میکند، وقتی که در کنفرانس مطبوعاتی پس از جلسه سوال مشابهی از او پرسیده شد، بایدن سکوت کرد. درحالیکه بایدن خاطرنشان کرد که مخالفت خود را با مداخله احتمالی چین در انتخابات تایوان مطرح کرده است، کنفرانس مطبوعاتی او و اشاره چین به «اظهارات مثبت ایالات متحده» در مورد تایوان احتمالاً باعث ایجاد حیرت در تایپه خواهد شد.
اقتصاد همه چیز است
فراتر از تمایل به انتقال تصویری از یک دولتمرد که قادر است ماهرانه مهمترین روابط چین را هدایت کند، شی همچنین بهدنبال دیدار با بایدن به امید کاهش فشار بر اقتصاد چین بود. مجموعهای از شاخصها نشان میدهند که اقتصاد چین در وضعیت خوبی نیست: رشد اقتصادی کند است، صادرات خالص کاهش یافته، بخش املاک و مستغلات در آستانه فروپاشی است، کشور زیر بار بدهیهای بالا قرار دارد و بیکاری جوانان آخرین بار بیش از 20درصد گزارش شده است. پس از آن دولت چین اعلام کرد که انتشار آمار را متوقف میکند. سرمایهگذاری مستقیم خارجی برای اولین بار در دهههای گذشته منفی شده است.
سیاستهای ایالات متحده، فراتر از همه محدودیتها بر صادرات فنآوریهای پیشرفته (مهمتر از همه نیمههادیها) و کنترل سرمایهگذاری خارجی، مشکلات اقتصادی داخلی چین را تشدید کرده است. شی از این سیاستها به بایدن شکایت کرده و گفت: «ایالات متحده بهطور مداوم اقداماتی را علیه چین در زمینه کنترل صادرات، بررسی سرمایهگذاری و تحریمهای یکجانبه انجام داده است و این سیاستها به منافع مشروع چین آسیب جدی وارد کرده است... ما امیدواریم که ایالات متحده نگرانیهای چین را جدی گرفته و اقدام کند و تحریمهای یکجانبه را لغو کند تا محیطی عادلانه و بدون تبعیض برای شرکتهای چینی فراهم شود.»
هدف شی این است که مانع از گسترش محدودیتهای صادرات و سرمایهگذاری توسط دولت بایدن شود و تا آنجا که ممکن است تجارت ایالات متحده و چین را دستنخورده نگه دارد. از آنجایی که سرمایهگذاران اعتماد خود را به چین به دلیل دور شدنش از بازارها، یورش به مشاغل خارجی و بازداشت تجار از دست میدهند، شی همچنین میخواست بگوید که درهای چین برای تجارت باز است. ضیافت شام شی در سانفرانسیسکو با مدیران تجاری راه دیگری برای رساندن این پیام است. درخواست شیجینپینگ از بایدن در مورد کنترل صادرات و محدودیتهای سرمایهگذاری، احتمالاً به گوش سرمایهگذاران آمریکایی نیز رسیده است.
تلفن زنگ میزند؛ آیا کسی گوشی را برمیدارد؟
ارتباط نظامی بین ایالات متحده و چین اغلب اولین چیزی است که در دورههای تنش شدید انجام میشود، چراکه در چنین دورههایی حفظ این کانالهای ارتباطی بیش از همه مورد نیاز است. در آگوست سال 2022، پس از آنکه نانسی پلوسی، رئیس مجلس نمایندگان به تایوان سفر کرد، چین تمامی ارتباطات نظامی با ایالات متحده را قطع کرد. ایالات متحده بارها از چین خواسته است که کانال ارتباطات نظامی را بازگشایی کند، زیرا نگران این است که مبادا حادثهای بین دو ارتش رخ دهد و همین حادثه به یک مارپیچ تنش تبدیل شود. وزارت دفاع آمریکا، طی دو سال گذشته «بیش از 180 مورد رهگیری هوایی اجباری و خطرناک علیه هواپیماهای آمریکایی در منطقه» را ثبت کرده است که آمارش نسبت به یک دهه گذشته بسیار بیشتر است.
تا به حال، چین از بازگشایی چنین کانالهایی امتناع کرده است. با این حال، در نشست اخیر، شی موافقت کرد که گفتوگوهای سطح بالای ارتشهای دو کشور که سال 2002 لغو شده بودند، بار دیگر از سر گرفته شوند.
درحالیکه این یک پیشرفت خوشایند است اما در اهمیت آن نباید اغراق کرد. چین همچنان چنین مبادلاتی را لطفی میداند که به ایالات متحده میکند و اگر ایالات متحده کاری را انجام دهد که چین به آن اعتراض داشته باشد، پکن این ارتباطات را بهراحتی لغو میکند. بسیار بعید است که ارتباطات نظامی در طول بروز یک بحران عملیاتی شوند. در چنین زمانهایی هرگونه تماس با ارتش آزادیبخش خلق احتمالاً تا زمانی که شی تصمیم نگیرد چگونه به آن پاسخ دهد، بیپاسخ خواهد ماند.
موضوع اصلی این است که هر یک از طرفین در مورد نقش خطوط ویژه نظامی و گفتوگوهای معمول، دیدگاه متفاوتی دارند. برای ایالات متحده، چنین مکانیسمهایی تضمین میکند که ارتشهای دو کشور حرفهای عمل کرده و احتمال وقوع حادثه به حداقل برسد و بنابراین کاهش تشدید تنش از طریق امتناع از یک برخورد غیرعمدی رخ خواهد داد. از دیدگاه چین، ایالات متحده خواستار کانالهای ارتباطی قابل اعتماد است زیرا میخواهد خطر فعالیت چین را برای خود کاهش دهد. از این نقطه نظر، ایالات متحده به دنبال کمربند ایمنی است تا بتواند هرطور که میخواهد رانندگی کند، اما اگر چین از ارائه چنین کمربند ایمنی امتناع کند، ایالاتمتحده عقبنشینی کرده و انجام عملیات در زنجیره جزایر اول را متوقف خواهد کرد.
بازگشت همکاری
اولین مورد در فهرست همکاریهای مجدد پکن و واشنگتن، همکاری در مورد رسیدگی به تغییرات آب و هوایی است. در «بیانیه Sunnylands»، دو کشور چین و آمریکا بهعنوان بزرگترین تولیدکنندههای کربن در جهان موافقت کردند که «تلاشها را برای سه برابر کردن ظرفیت انرژیهای تجدیدپذیر در سطح جهان تا سال 2030» و «تسریع استقرار انرژیهای تجدیدپذیر در اقتصادهایشان دنبال کنند». آنها همچنین متعهد شدند که کاهش تولید گاز متان را در اهداف آب و هوایی 2035 خود بگنجانند؛ اقدامی که چین قبلاً تمایلی به انجام آن نداشت. دو کشور همچنین توافق کردند که کارگروه آب و هوایی دوجانبه خود را که چین پس از سفر پلوسی به تایوان تعلیق کرده بود، از سر بگیرند. البته چین متعهد نشد که استفاده از زغالسنگ را به تدریج کاهش دهد یا ساخت نیروگاههای جدید با سوخت زغالسنگ را متوقف کند. با این وجود، این بیانیه میتواند راه را برای ایالات متحده و چین هموار کند تا طی دو هفته آینده دستورکاری پیشرفتهتری را ذیل دستورالعملهای مذاکرات COP28 دنبال کنند.
مرگومیرهای مرتبط با فنتانیل در حال حاضر علت اصلی مرگومیر در میان جوانان آمریکایی است. چین تامینکننده اصلی مواد شیمیایی مورد نیاز ساخت فنتانیل است و کارتلهای مواد مخدر در مکزیک از این مواد اولیه برای ساخت این ماده افیونی استفاده میکنند. پس جای تعجب نیست که رسیدگی به این معضل، اولویت اصلی دولت بایدن است. وزارت خزانهداری آمریکا بیش از 40 فرد مستقر در چین را که با قاچاق فنتانیل مرتبط هستند، تحریم کرده است. وزارت دادگستری شهروندان چینی را به دلیل جرایم مرتبط با فروش فنتانیل متهم و دستگیر کرده است و در سپتامبر 2023 بایدن چین را به فهرست کشورهایی که به صورت عمده به ایالات متحده مواد مخدر ترانزیت میکنند افزود.
قبل از دیدار اخیر بایدن و شی، همکاری چین در مورد فنتانیل متوقف و مشروط شده بود. در سال 2019، چین کنترلهایی را بر تمام مواد مرتبط با فنتانیل اعمال کرد که باعث توقف جریان مستقیم فنتانیل تولیدی چین به ایالات متحده شد. قبل از اینکه چین این کنترلها را اعمال کند، این کشور بزرگترین منبع فنتانیل در ایالات متحده بود. ایالات متحده و چین همچنین تحقیقات مشترکی در مورد قاچاق فنتانیل انجام دادند و چین به اداره مبارزه با مواد مخدر ایالات متحده اجازه داد تا حضور خود را در این کشور گسترش دهد. با این حال، در همان زمان، پس از اینکه وزارت بازرگانی ایالات متحده یک مؤسسه زیر نظر وزارت امنیت عمومی چین را به دلیل نقش آن در نقض حقوق بشر در سینکیانگ به فهرست نهادهای تحریمی اضافه کرد، پکن از همکاری بیشتر با آمریکا خودداری کرد. پس از سفر پلوسی به تایوان، چین تمام همکاریهای خود را در زمینه مبارزه با مواد مخدر با ایالات متحده متوقف کرد. این نشان میدهد که پکن این همکاریها را بهعنوان لطفی به ایالات متحده در نظر میگیرد که میتواند در تعقیب اولویتهای دیگر از آن استفاده کند.
بایدن و شی در دیدار اخیر خود، برای ایجاد یک کارگروه دوجانبه مبارزه با مواد مخدر توافق کردند. اگر چین صمیمانه در این زمینه همکاری کند، جریان فنتانیل به ایالات متحده کاهش مییابد و اگر اینطور شود، همین موفقیت به خودی خود میتواند این دیدار را به یک دیدار موفق تبدیل کند. البته با توجه به سابقه چین در مورد این موضوع، باید نسبت به پتانسیل پیشرفت معنادار در این زمینه تردید داشت. دو طرف همچنین از ایجاد یک کارگروه گفتوگوی بین دولتی در مورد هوش مصنوعی خبر دادند. ایالات متحده میخواهد در مورد مسائل مربوط به خطرات مرتبط با هوش مصنوعی بحث کند، بهویژه اگر قرار باشد از این تکنولوژی در زمینههای نظامی، فرماندهی و کنترل هستهای استفاده شود. با این حال، پکن احتمالاً به دنبال گفتوگوی گستردهتری است تا بتواند از آن برای جلوگیری از کنترلهای بیشتر ایالات متحده بر روی فناوریهای مرتبط با هوش مصنوعی استفاده کند.
اوکراین، غزه و دریای چینجنوبی
در گزارشهایی که چینیها از دیدار بایدن و شی منتشر کردند، هیچ اشارهای به جنگ در اوکراین و غزه یا تشدید تنشها در دریای چین جنوبی دیده نمیشود. با این حال، در قرائت ایالات متحده از این دیدار آمده است که به همه این مسائل اشاره شده است. بایدن «بر تعهد پایدار ایالات متحده به آزادی دریانوردی و پروازهای هوایی، پایبندی به قوانین بینالمللی، حفظ صلح و ثبات در دریای چین جنوبی و دریای چین شرقی تاکید کرد» و «تعهد آهنین ایالات متحده برای دفاع از متحدانش در اقیانوس هند-آرام» را مورد تاکید قرار داد. وی همچنین «بر حمایت آمریکا از اوکراین و حق اسرائیل برای دفاع از خود در برابر تروریسم تاکید کرده و بر اهمیت استفاده همه کشورها از نفوذ خود برای جلوگیری از تشدید و گسترش درگیری» تاکید کرد. در هر یک از این حوزهها، آمریکا و چین در دو سوی ماجرا و مقابل یکدیگر قرار دارند و هیچ نشانهای از رفع شکاف میان این دو دیده نمیشود.
بازنشانی در روابط آمریکا و چین؟ نه خیلی سریع
شی بهدنبال یک توقف کوتاهمدت و تاکتیکی در رقابت ایالات متحده و چین است؛ به این امید که بتواند زمان بخرد تا به مشکلات اقتصادی چین رسیدگی کند. با این حال، در میانه ایجاد هرگونه ثبات در روابط ایالات متحده و چین، مهم است که بهخاطر داشته باشیم که اعتقاد شیجینپینگ مبنی بر اینکه ایالات متحده تهدید اصلی برای حزب کمونیست چین است، بدون تغییر باقی میماند. همانطور که شی در ماه مارس ارزیابی کرد، «کشورهای غربی به رهبری ایالات متحده سیاست مهار، محاصره و سرکوب همهجانبه چین را اجرا کردهاند.» شی احتمالاً هنوز معتقد است که ایالات متحده و غرب بهطور کلی در حال افول هستند، درحالیکه چین در حال صعود است. در فرمول او که اکنون مشهور نیز شده است «شرق در حال صعود است و غرب در حال افول.» تا زمانی که این دیدگاهها ثابت بمانند، روابط دوجانبه میان دو کشور با رقابت شدید و فزاینده ولی همراه با مکثهای تاکتیکی دورهای ادامه خواهد یافت.
با این حال، قضاوت در مورد مسیر احتمالی روابط ایالات متحده و چین به این معنا نیست که ملاقات بین بایدن و شیجینپینگ بیمورد نبود. برعکس، باید بهعنوان یک تحول مثبت تلقی شود. با توجه به نظام سیاسی چین و میزان تحکیم قدرت شی، برای رئیسجمهور ایالات متحده بسیار مهم است که تعامل مستقیم و طولانی با او داشته باشد. این فرصتی را فراهم میکند تا احساس بهتری نسبت به اینکه شی جهان و جایگاه چین در آن را چگونه میبیند، مستقیماً نگرانیهای ایالات متحده را منتقل میکند و بر تعهد به اتحادها و مشارکتهای ایالات متحده تأکید میکند. این نشست همچنین سیگنال مهمی را به این متحدان و شرکای هند و اقیانوس آرام ارسال میکند، بهویژه اینکه ایالات متحده در تلاش است تا روابط خود با چین را مسئولانه مدیریت کند و بهدنبال درگیری نیست. در این نمونه، بایدن دستاوردهای مهمی را در مورد فنتانیل، هوش مصنوعی و مذاکرات نظامی با نظامی به دست آورد. با این حال، آزمون تورنسل واقعی برای دوام این کاهش تنشها میتواند در ژانویه 2024، زمانی که رایدهندگان تایوانی رئیسجمهور بعدی خود را انتخاب میکنند، رخ دهد.
ترجمه: آریا صدیقی