چرخش ترکیه به سمت آسیای مرکزی
بحران غزه موجب شده که ترکیه، آسیای مرکزی را در اولویت نفوذ خود قرار دهد
بحران غزه موجب شده که ترکیه، آسیای مرکزی را در اولویت نفوذ خود قرار دهد
یکاترینا زولوتووا
تحلیلگر مسائل آسیای مرکزی و قفقاز
هفته گذشته رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه دو بار به آسیای میانه سفر کرد. وی ابتدا برای شرکت در اجلاس سران سازمان همکاری اقتصادی به ازبکستان و سپس برای شرکت در اجلاس دهمین سالگرد تشکیل سازمان کشورهای ترک به قزاقستان رفت. این سفر بخشی از تعامل مجدد ترکیه با آسیای مرکزی بود؛ منطقه‌ای که در آن ترکیه شاهد افزایش تجارت، همکاری نظامی و سرمایه‌گذاری و آشتی سیاسی با دولت‌های منطقه است.
مسیر شرقی گسترش حوزه نفوذ ترکیه خیلی هم جدید نیست. آنکارا به‌طور پیوسته همکاری خود را با آسیای مرکزی در طول 30 سال گذشته افزایش داده است و تلاش کرده تا به یک قدرت منطقه‌ای تبدیل شود. برای دولت ترکیه، محقق کردن این هدف، مستلزم احیا و متحد کردن جوامع ترک و استفاده از منابع طبیعی فراوان در آسیای مرکزی است. با این حال، تعامل ترکیه با آسیای مرکزی همیشه به دلیل بُعد مسافت، زیرساخت‌های ناکافی حمل‌ونقل، سرمایه‌گذاری محدود و تجارت کم، با مشکل مواجه بوده است. به همین دلیل ترکیه در سال گذشته سطح بازی خود در این منطقه را ارتقا داده است.
اما چندین عامل دیگر وجود دارد که چرخش ترکیه به شرق را توضیح می‌دهد. عامل نخست، تنش بین روسیه و غرب است که موجب شده آنکارا احساس فوریت جدیدی داشته باشد. خصومت‌ها به ترکیه این فرصت را داده است که واسطه بین روسیه و غرب باشد و مسیر تجاری جدیدی را بین چین و غرب باز کند که روسیه را از طریق آسیای مرکزی دور می‌زند. افزایش ترانزیت در مسیر اروپا و چین منافع اقتصادی مورد نیاز را برای اقتصاد ترکیه به ارمغان خواهد آورد. ترکیه با وجود اینکه ازبکستان، ترکمنستان و ایران پروتکلی را برای تشکیل یک کریدور حمل‌ونقل چندکاره امضا کرده‌اند که برای ارسال کالا از آسیا و اقیانوسیه به اروپا استفاده می‌شود، همچنان روی دوام کریدور میانی شرط‌بندی کرده است.
عامل دوم، کاهش صادرات انرژی از روسیه موجب شده که منابع انرژی آسیای مرکزی جذاب‌تر شود، زیرا اروپا به دنبال تنوع بخشیدن به تامین‌کنندگان انرژی خود است. تلاش‌های قبلی برای بهره‌برداری از انرژی منطقه - مانند خط لوله گاز ترانس خزر به‌عنوان پروژه برنامه‌ریزی‌شده‌ای که گاز طبیعی را از ترکمنستان از طریق آذربایجان و گرجستان به ترکیه و اتحادیه اروپا منتقل می‌کند - به دلیل هزینه بالا، پیچیدگی احداث یا صرفاً عدم احساس ضرورت، موفق نبوده است. نفت قزاقستان در حال حاضر از طریق آذربایجان و ترکیه به اروپا می‌رود و در ماه جولای حمل‌ونقل آن از طریق خط لوله باکو - تفلیس - جیحان آغاز شده است. این اقدام نشان‌دهنده قصد آنکارا برای تبدیل شدن به یک هاب انرژی در اوراسیا است. به این ترتیب اروپا از طریق ترکیه، گاز روسیه و آسیای مرکزی را دریافت خواهد کرد. مناقشه اسرائیل و حماس ضرورت تسریع این روند را برای ترکیه بیشتر کرده است چراکه این بحران خط لوله گاز از اسرائیل به پایانه مایع‌سازی در قبرس را که در نهایت گاز طبیعی مایع را به اروپا ارسال می‌کند، در هاله‌ای از ابهام فرو برده است. ترکیه از زمان وقوع بحران غزه، همکاری خود را در این پروژه
به حالت تعلیق درآورده است.
احتمال عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا نیز در چرخش این کشور به شرق نقش داشته است. چند ماه پیش، آنکارا به بروکسل وضعیت درخواست عضویت خود را یادآور شد. این اقدام زمانی انجام شده که اروپا از ترکیه خواسته است مسدود کردن روند درخواست عضویت سوئد در ناتو را متوقف کند و با عضویت سوئد موافقت کرد. اما پس از آنکه پارلمان اروپا در ماه سپتامبر گزارشی در مورد وضعیت ترکیه منتشر کرد و آنکارا آن را مملو از اتهامات بی‌اساس، تعصبات و اطلاعات نادرست دانست، تنش‌ها میان دو طرف به اوج رسید. ترکیه تهدید کرده که از این روند کناره‌گیری می‌کند. اما واقعیت این است که اتحادیه اروپا حدود 40درصد از صادرات ترکیه را خریداری می‌کند، بنابراین قطع روابط با اروپا برای آنکارا منطقی نیست. به‌خصوص اگر بخواهد در آینده به یک هاب انرژی منطقه‌ای تبدیل شود. بهترین کاری که ترکیه می‌تواند انجام دهد این است که بازارهای صادراتی خود را تنوع ببخشد.
با توجه به همه این دلایل، ترکیه به دنبال راه‌هایی برای تجارت بیشتر در آسیای مرکزی بوده است. سهم گردش مالی ترکیه با کشورهای منطقه افزایش یافته است. در سال گذشته، تجارت قزاقستان و ترکیه پس از افزایش 4/54درصدی مبادلات تجاری، 7/4درصد از کل تجارت قزاقستان را به خود اختصاص داد. همچنین در سال گذشته، ترکیه چهارمین شریک تجاری بزرگ ازبکستان شد و این دستاورد تا حد زیادی به لطف چارچوب مورد توافق دو کشور برای توافق تجاری ترجیحی به‌دست آمد. گردش تجاری بین ترکمنستان و ترکیه در سال 2023 به 1/2میلیارد دلار رسیده است و در حال حاضر بیشتر از کل میزان تجارت در سال 2022 است. سرمایه‌گذاری‌ها نیز افزایش یافته است. سرمایه‌گذاری ترکیه در قزاقستان اکنون بیش از 5 میلیارد دلار است و آنکارا را به یکی از بزرگترین سرمایه‌گذاران خارجی در این کشور تبدیل کرده است. طی شش سال گذشته، حجم سرمایه‌گذاری انباشته‌شده ترکیه در ازبکستان از 5/3میلیارد دلار فراتر رفته است و تنها در سال 2022، دو طرف 370 مورد سرمایه‌گذاری مشترک در زمینه انرژی، صنعت، کشاورزی و تولید مواد انجام داده‌اند.
در نهایت، جنگ در اوکراین و غزه توجه روسیه و ایران را منحرف کرده و در نتیجه به ترکیه اجازه داده است تا حضور نظامی خود را در منطقه‌ای که از لحاظ تاریخی در حوزه نفوذ ایران و روسیه بوده، گسترش دهد. این روند ممکن است به آنکارا اجازه دهد تا در آینده به‌طور مستقل امنیت پروژه‌های حمل‌ونقل را تضمین کند. در این راستا، ترکیه و قزاقستان قراردادی دفاعی امضا کرده‌اند که به موجب آن ترکیه کشتی‌های جنگی برای قزاقستان می‌سازد. اخیراً، وزیر دفاع قزاقستان برای بازدید از تأسیسات نظامی-صنعتی ترکیه از جمله تأسیساتی که توسط صنایع هوافضای ترکیه که تجهیزات هوانوردی و هواپیماهای بدون سرنشین تولید می‌کند، به ترکیه سفر کرد و یک طرح همکاری نظامی دوجانبه برای سال 2024 را امضا کرد.
کشورهای آسیای مرکزی نیز از توجه ترکیه استقبال می‌کنند. آنها به ترکیه به‌عنوان یک بازار صادراتی و راهی برای دور زدن روسیه و تحریم‌های غرب نیاز دارند. آنها نه‌تنها به سرمایه‌گذاری نیاز دارند، بلکه به تنوع سرمایه‌گذاری نیز نیاز دارند. روسیه پولی در بساط ندارد و پول چینی‌ها چیزی است که دولت‌های آسیای مرکزی و افکار عمومی این کشورها چندان تمایلی به استفاده از آن ندارند. اما تجارت با ترکیه به این کشورها این امکان را می‌دهد تا یک سیاست خارجی چندجانبه با منافع مالی و لجستیکی فراوان و متنوع
داشته باشند.
مطمئناً، ترکیه از این فرصت بهره می‌برد، اما توجه به این نکته مهم است که اگرچه چرخش آنکارا به سوی آسیای مرکزی سریع‌تر و حضورش برای کشورهای این منطقه ضروری‌تر شود، حضور ترکیه در این منطقه لزوماً چالشی جدی برای روسیه و چین ایجاد نمی‌کند. ترکیه نفوذ مالی یا ژئوپلیتیکی لازم برای تبدیل شدن به یک چالش تمام‌عیار را ندارد و مسلماً در آینده، با افزایش میزان اهمیت آسیای مرکزی، کشورهای بیشتری برای رقابت وارد این منطقه خواهند شد.
