کاونده فروتن معنا در تناقض‌ها
سینمای نوری جیلان دعوتی به تأمل در حقیقت نهفته در ناهمگونی‌هاست
«همشه همان ابرها»، نام کتابی مشتمل بر گفت‌و‌گوها با نوری بیلگه جیلان، مشهورترین کارگردان ترکیه در جهان امروز است؛ هنرمندی که تاکنون ۱۰ فیلم ساخته است و کسب جوایزی معتبر و دریافت نقدهایی تحسین‌برانگیز نشان می‌دهد که در خلق سینمایی خلاقانه و تأمل‌برانگیز موفق بوده است. او نخستین فیلم بلند خود «قصبه» را در سال ۱۹۹۸ و در ۳۹ سالگی ساخت؛ فیلمی که درواقع بازگشت جیلان به دوران کودکی خود در روستایی کوچک است. پدرش، مهندس کشاورزی در استانبول بود اما در تصمیمی بلندپروازانه تصمیم گرفت به روستای آبا و اجدادی بازگردد و تحولی در آنجا پدید آورد. نتیجه البته شکست این کمال‌گرایی و تبدیل آن به سرخوردگی و یأس بود. نوری با خواهر و مادر به استانبول بازگشت زیرا انتقال کار پدر به دشواری برخورده بود. دوران نداری فرا رسید. بعدتر که خواست فیلم «قصبه» را بسازد، نوشتن فیلمنامه نصیب خواهرش، امینه شد و نقش‌های اصلی فیلم را هم پدر و مادرش بازی کردند. هیچ‌کدام‌شان البته بعدتر راضی نشدند بازی خود را ببینند. به هر روی همین نزدیکی بیش از حد کارگردان به مضمون، موضوع و مکان فیلم هم شاید باعث شد که در جشنواره آنتالیا فیلم را با این استدلال که مستند است، از بخش مسابقه خارج کنند.
جیلان جوان قبل از فیلمسازی، مهندسی برق می‌خواند و البته از ۱۶ سالگی به عکاسی علاقه‌مند شد. بعدتر نیز با اشتیاق راه غرب را در پیش گرفت؛ همان‌جایی که در دوران تحصیل مهندسی در دانشگاه بغازچی رویای آن را در سر می‌پروراند. به لندن سفر کرد اما کم‌کم احساس کرد آنچه از ارزش‌های غربی انتظار دارد، با روحش منطبق نیست. در همان روزها کتابی درباره منطقه هیمالیا توجهش را جلب کرد و این گمان را در او پروراند که معنای زندگی را می‌تواند در شرق بازجوید. راهی نپال شد و ۴۰۰ کیلومتر در دو ماه در آن منطقه پیاده‌روی کرد. نتیجه باز مأیوس‌کننده بود: «هیچ نشانی از معنایی که در جست‌وجویش بودم، نبود.» دلش برای ترکیه تنگ شده بود و بازگشت؛ بازگشتی که این‌بار او را در مسیری که اینک در آن می‌درخشد، قرار داد؛ فیلمسازی.
در ۳۰سالگی عکاسی را رها کرد و بالاخره پس از کلی استرس و ترس نخستین فیلمش را که فیلمی کوتاه به‌نام «پیله» بود در سال ۱۹۹۵ ساخت؛ فیلمی که فیلمنامه نداشت و ساختش یک‌سال به طول انجامید. برگزیده شدن فیلم برای جشنواره کن اما اعتمادبه‌نفس نوری را احیاء کرد. خود در این باره می‌گوید، هر آنچه سعی داشته درباره تکنیک سینما یاد بگیرد بیش از همه در طول ساخت همین فیلم آموخته است؛ شاید مصداقی از آن سخن داستایوفسکی: «هیچ‌چیز سودمندتر از آغازکردن یک کار نیست.»
موفقیت‌های نوری جیلان اما با فیلم‌هایی چون «اوزاک» (۲۰۰۲) «اقلیمها» (۲۰۰۶)، «سه میمون» (۲۰۰۸) و «روزی روزگاری در آناتولی» (۲۰۱۱) ادامه یافت و با «خواب زمستانی» (۲۰۱۴) به اوج خود رسید. فیلم‌های نخست در جشنواره کن درخشیدند و علاوه بر اینکه نامزد دریافت نخل طلایی شدند، جایزه بزرگ جشنواره کن را برای جیلان به ارمغان آوردند. «خواب زمستانی» اما بازتاب جهانی گسترده‌تری داشت. بیش از ۳۰ جایزه بین‌المللی را نصیب عوامل فیلم کرد و نخل طلایی کن هم به جیلان رسید؛ جایزه‌ای که جیلان آن را به جوانان ترکیه که در اعتراض‌های سال قبل جان خود را از دست داده بودند، تقدیم کرد. برای این فیلم جیلان و همسرش ابرو، سراغ داستان «همسر» آنتوان چخوف رفتند؛ نویسنده‌ای که نوری جیلان در مصاحبه‌ای در سال ۱۹۹۷، او را «محبوب‌ترین نویسنده زندگی‌ام» نامیده بود.
بااین‌همه همه‌چیز در این کتاب که مصاحبه‌های جیلان از سال ۱۹۹۷ تا ۲۰۱۸ را شامل می‌شود، به همین نحو تکرار علایق و باورها پیش نمی‌رود. این نکته‌ای است که مترجم کتاب به‌درستی در مقدمه کوتاهش بدان اشاره کرده است: «از مرور گفت‌و‌گوهایش در تمام این سال‌ها می‌شود فهمید که حتی در واکنش به پرتکرارترین پرسش‌ها نیز با تلاشی امیدوارانه طوری پاسخ می‌دهد که گویی نخستین‌بار است با آنها مواجه می‌شود. برای او هر جوابی برای هر سوالی همواره در نقطه آغاز خود قرار دارد، یعنی هر پاسخی خود پرسشی می‌شود در انتظار پاسخ پرسش‌آفرین بعدی؛ مثل فیلم‌هایش. اعتقاد دارد که از دل چنین رویکردی پس از گذشت سال‌ها پاسخ‌هایی کاملاً متناقض به پرسشی یکسان بیرون می‌زند.»
برای جیلان نه‌تنها این تناقض‌ها نقص نیست بلکه حقیقت نهفته در درون همین تناقض‌هاست که او را از کندوکاو هنری خویش اندکی خشنود می‌سازد و معنایی را که او در غرب و شرق به دنبالش بود، تحقق می‌بخشد. به همین دلیل است که برای او کارگردانانی که فیلم‌هایی در ستایش ایمان استوارشان به آرمان‌های فردی و جمعی می‌سازند و قهرمانان داستان‌شان همه‌چیز‌فهم هستند، بیش از آنکه مایه تحسین باشند، مایه تعجبند. از این منظر شاید بشود نوری بیلگه جیلان را کاونده فروتن معنا و حقیقت در سنتز تناقض‌ها دانست.
معرفی کتاب
همشه همان ابرها
نویسنده: مهمت اریلماز
مترجم: محمد فهیمی
انتشارات: گیلگمش
قیمت: 95 هزار تومان
