«پاشدان» علیه «خراسان»

طی چند سال گذشته و با وجود معاهدهٔ رسمی و حقوقی میان دو کشور ایران و افغانستان، حقابهٔ قانونی ایران از رودخانهٔ هیرمند تأمین نشده است. گرچه حکومت‌های پیشین افغانستان نیز از تأمین این حق ایران به بهانه‌های واهی خودداری کردند، اما تکمیل بند کمال‌خان، کانال انحرافی و سد قلعه‌افضل، حتی رسیدن سیلاب‌های هیرمند به ایران را ناممکن است؛ به‌حدی که طی دوماه گذشته و وقوع دو سیلاب و طغیان بزرگ در این رودخانه فقط ۴۰ میلیون میلی‌متر مکعب آب به ایران رسید. آبی که گرچه نمایندهٔ ویژهٔ رئیس‌جمهوری در امور افغانستان و رسانه‌های حامی دولت تلاش کردند تا این عدد را حقابه نشان دهند، اما توجیهی علمی برای اختلاف ۷۸۰ میلیون میلی‌متر مکعبی نداشتند. به‌گفتهٔ کارشناسان، آنچه به ایران رسیده است بخش کوچکی از طغیان است که از دریچه‌های رسوب‌گیر به‌سمت کشور حرکت کرده است. این‌بار اما خبر رسید‌ه است که فاز جدید سد «پاشدان» بر روی رودخانهٔ هریرود در بالادست ایران (استان خراسان‌رضوی) و سد دوستی با حضور ملا عبدالغنی برادر، معاون اقتصادی نخست‌وزیر طالبان و عبدالطیف منصور، سرپرست وزارت آب و انرژی طالبان، افتتاح شده است. درحالی‌که این رودخانه تأمین‌کنندهٔ اصلی آب مخزن دوستی است، آمار رسمی از خالی بودن این مخزن حکایت می‌کند.

هریرودِ بلاتکلیف

گرچه از زمان استقلال افغانستان از ایران و مداخلهٔ انگلیس، مناقشهٔ آبی میان این کشور همچنان وجود دارد، اما مذاکرات دو کشور در دوره‌های زمانی متعدد، منتج به معاهدهٔ میان افغانستان و ایران دربارهٔ هیرمند شد که در سال ۱۳۵۱ به امضای «امیرعباس هویدا»، نخست‌وزیر ایران و «محمدموسی شفیق»، نخست‌وزیر افغانستان رسید و مجالس هر دو کشور آن را تصویب کردند؛ اما موضوع هریرود همچنان بلاتکلیف ماند. هرچند با وجود معاهدهٔ رسمی نیز هیچ دولتی در افغانستان به‌طور دائم حقابهٔ ایران از هیرمند و هریرود را اجرا نکرده است.

حالا طالبان کشوری که در وضعیت بغرنج اقتصادی به سر می‌برد و برای بسیاری امور نیازمند کشورهای همسایه از جمله ایران است، بدون اینکه امتیاز آبی به ایران بدهد، امتیاز تجاری می‌گیرد.

۱۱ اردیبهشت خبرگزاری جمهوری اسلامی خبری با این مضمون منتشر کرد: «راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران در اطلاعیه‌ای آمادگی مجدد خود را برای حمل بار ترانزیتی افغانستان به ترکیه اعلام کرد.»

این درحالی‌است که طالبان طی دو روز گذشته از ایران درخواست کرده است مسیر ترانزیتی جدیدی از چابهار نیز به افغانستان اختصاص دهد. در هفتهٔ نخست اردیبهشت نیز، اتاق بازرگانی ایران با بازرگانان افغانستان همایشی مشترک برگزار کرده بود که به‌نظر می‌رسد در آن رد و نشانی از موضوعات آبی در میان نبود.

تجارتِ بی‌آبی

«مهدی ذاکریان» کارشناس دیپلماسی آب در مورد این وضعیت به «پیام ما» توضیح می‌دهد که ایران در مورد هریرود هم نمی‌تواند مانند هیرمند راه به جایی ببرد؛ چراکه در سیاست خارجی در سطح کلان با مشکل روبه‌روست. طالبان در عرصهٔ بین‌المللی بازیگری نامشروع و کوچک است. متأسفانه ایران درگیر دادن امتیازات بزرگ به این بازیگر کوچک است که منافع ملی ما را در بر ندارد و همهٔ این مسائل ‌دلیل ضعف در سیاست خارجی کشور و پراکندگی دستگاه‌های تصمیم‌گیر است.»

او با تأکید می‌گوید: «تحویل کلید سفارت افغانستان به طالبان امتیاز بسیار بزرگی بود. آن‌هم برای حاکمیتی که کسی در دنیا آن را به رسمیت نمی‌شناسد. به‌ازای همین یک امتیاز ایران بایست نه‌فقط حقابه بلکه ۱۰ برابر آن را می‌گرفت. باوجوداین، کاری از دستش برنیامد.»

موضوع رژیم حقوقی هریرود در تاریخ مذاکرات آبی ایران و افغانستان دارای پیچیدگی‌های بسیار زیادی بوده است؛ چراکه مختصات دقیق جغرافیایی این رودخانه و اینکه در چند سرشاخه نسبت به ایران بالادست یا پایین‌دست به حساب می‌آید، مشخص نیست.

«عباس عراقچی»، دیپلمات پیشین ایران و معاون سابق وزارت امور خارجه در دو دولت گذشته مسئولیت کمیتهٔ آب در مذاکرات مشترک میان ایران و افغانستان را عهده‌دار بوده است، در گفت‌وگو با «پیام ما» در مورد وضعیت رژیم حقوقی این رودخانه گفته بود: «یکی از بحث‌های مهم ما با افغانستان در مورد هریرود بود. در مورد هریرود، دولت افغانستان از قدیم تا حال هرگز نپذیرفته است یک رژیم حقوقی برای آن مانند هیرمند تدوین شود. توجیهات مختلفی می‌آوردند، اما نهایتاً توافق شد در این خصوص نیز یک کمیتهٔ فنی بین دو طرف تشکیل شود که ابعاد فنی هریرود را بررسی کند و جمع‌بندی ارائه دهد. یعنی قبل از رسیدن به رژیم حقوقی، ما بتوانیم به یک جمع‌بندی فنی برسیم. این هم بحث خوبی در رژیم حقوقی هریرود بود.»

همکاری روی میز

فارغ از آنچه در مورد معاهدات دوجانبه مطرح است، اصولی کلی در قانون و عرف بین‌الملل نیز در مورد آب وجود دارد. طبق مفاد کنوانسیون ۱۹۹۷ سازمان ملل متحد، هر دولتی که در حوزهٔ رودخانهٔ مشترک قرار دارد، این حق را دارد که در قلمرو سرزمینی خود، بهره‌برداری منصفانه و معقول از جریان آب حوضهٔ آبریز فرامرزی، با الزام به عدم آسیب‌رسانی جدی به سایر کشور‌های مشترک، داشته باشد. براساس این کنوانسیون استفاده و توسعهٔ رودخانه‌های فرامرزی باید با هدف دستیابی به استفادهٔ بهینه و پایدار از آن و منافع حاصل از آن با در نظر گرفتن منافع سایر کشور‌های ساحلی صورت گیرد و حق دولت‌ها برای استفاده از رودخانهٔ مشترک و همچنین وظیفهٔ همکاری در حفاظت از آن به رسمیت شناخته شود.

با تکمیل سد پاشدان، فقط ایران نیست که متأثر خواهد شد. بلکه ترکمنستان نیز به‌شدت تحت‌تأثیر این پروژه قرار خواهد گرفت. اسفند سال ۱۴۰۱ وزیر نیرو در سیزدهمین شورای حکام آب مرکز منطقه‌ای مدیریت آب شهری عنوان کرد کشورهای منطقه برای غلبه بر چالش‌های آبی همکاری کنند. «علی‌اکبر محرابیان» آن زمان اعلام کرد زمان آن رسیده که در حکمرانی منابع آب با مشارکت اعضا گام‌های بلندی برداریم. آب باید محور وحدت برای توسعهٔ اقتصادی و اجتماعی کشورهای عضو باشد و زمان آن رسیده که در حوضهٔ آب هم یک گام بلند در مدیریت و حکمرانی منابع آب داشته باشیم. او اضافه کرد: همچنین، فعال کردن این مرکز به‌عنوان مرکزی برای توسعهٔ مدیریت منابع آب، تبادل تجربیات و بهره‌گیری از آخرین فناوری‌ها مدنظر اعضا بود که امید است به این اهداف برسیم.

به‌نظر می‌رسد این پیشنهاد همچنان می‌تواند برای ایران و ترکمنستان روی میز قرار بگیرد تا در فعالیتی مشترک با افغانستان وارد مذاکره شوند. به‌ویژه حالا که از اتاق مشترک تجاری ایران و ترکمنستان نیز بیش‌ازپیش فعال شده است و به‌نظر می‌رسد در آینده‌ای نزدیک در خرداد امسال، با سفر رئیس‌جمهوری به ترکمنستان برنامه‌های اقتصادی را تشدید و تحکیم می‌کنند.