میانجی‌گری شکننده
چرخش‌های سیاست ترکیه در قبال روسیه و اوکراین انتقاد رهبران کشورهای عضو ناتو را در پی داشته است
چرخش‌های سیاست ترکیه در قبال روسیه و اوکراین انتقاد رهبران کشورهای عضو ناتو را در پی داشته است
زمانی که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در اکتبر گذشته 70سالگی‌اش را جشن می‌گرفت، هیچ کدام از رهبران غرب به او تبریک نگفتند به‌غیر از رجب‌طیب‌اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه. از زمان حمله روسیه به اوکراین هیچ‌کدام از رهبران عضو پیمان آتلانتیک شمالی یا ناتو به جز اردوغان با پوتین صحبت نکرده‌اند. در این میان رئیس‌جمهور ترکیه یکی از معدود مقاماتی است که از زمان حمله روسیه به اوکراین هم با ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین و هم با ولادیمیر پوتین دیدار کرده است. ترکیه با اینکه برای اوکراین کمک‌های نظامی ارسال می‌کند، اما از سوی دیگر روابط تجاری خود با روسیه را به‌شدت افزایش داده تا جایی که نگرانی‌ها و انتقادهای کشورهای غربی را در پی داشته و وفاداری ترکیه به ناتو زیر سوال رفته است. امتناع از اعمال تحریم‌های کشورهای غربی علیه روسیه به حفظ روابط نزدیک اردوغان و پوتین کمک کرده است. اما مقامات ترکیه بر این باورند که نزدیکی روابط تجاری روسیه و ترکیه اهرم فشاری را در اختیار ترکیه قرار داده تا بتواند هم نقش میانجی را میان روسیه و اوکراین بازی کند، هم به منافع ژئوپلیتیکی خود دست پیدا کند. میانه‌روی از نظر مقامات ترکیه می‌تواند نتایج خوب و موثری را در منطقه ایجاد کند. به گفته ابراهیم کالین، مشاور ارشد رجب‌طیب‌اردوغان، با اینکه هدف از جنگ روسیه حفظ تمامیت ارضی است، اما تصویر ژئوپلیتیکی بزرگتری را باید در نظر گرفت. ترکیه در این جنگ، فضایی را برای دیپلماسی باز می‌بیند، هر چقدر که غیرممکن به نظر برسد.
حامی اوکراین اما نه ضدروسیه
مقامات ترکیه نقش این کشور در جنگ روسیه و اوکراین را کشوری حامی اوکراین اما نه ضدروسیه توصیف می‌کنند. اردوغان در ماه‌های اخیر جلسات و تماس‌های تلفنی متعددی را با رئیس‌جمهور روسیه برقرار کرده تا درباره همکاری‌های مشترک در زمینه انرژی، تجدید روابط تجاری و امضای قرارداد صادرات امن غلات اوکراین از دریای سیاه مذاکره کند. از سوی دیگر ترکیه برای اوکراین کمک‌های نظامی ارسال می‌کند که در تغییر روند جنگ اثرگذار بوده‌اند.
از نظر بسیاری از رهبران کشورهای غربی رابطه اردوغان با پوتین با اینکه چندین پیشرفت مهم دیپلماتیک را در پی داشته، اما مجموعه‌ای از دردسرها را بر سر راه غربی‌ها در تلاش برای مجازات اقتصاد روسیه و ایزوله کردن پوتین در صحنه جهانی قرار داده است.
انتقادهای ناتو از ترکیه
جنگ اوکراین اختلافات جدیدی را میان ناتو و ترکیه برجسته کرده است. اردوغان تلاش کرده تا به‌عنوان اوپراتور اصلی روابط بین روسیه و غرب نقش داشته باشد و از ضعف قدرت نفوذ مسکو در خارج از مرزهای این کشور سود ببرد. اما اردوغان ممکن است اختلافات خود با متحدان غربی‌اش را دست‌کم بگیرد و روابط پرتنش خود را در معرض خطر قرار دهد.
لوک کافی، پژوهشگر موسسه هادسون می‌گوید: «ترکیه می‌خواهد کشوری باشد که بین روسیه و اوکراین اعتماد برقرار کند تا بر سر میز مذاکره بنشینند.» کافی می‌گوید: «هیچ شکی وجود ندارد که تضعیف شدن روسیه بر اثر جنگ منفعت‌هایی برای ترکیه دارد.» به گزارش نشریه فارن پالیسی، گفت‌وگو با چندین قانون‌گذار آمریکایی و همچنین مقامات اروپایی و آمریکایی نشان می‌دهد اجماع عمومی در میان اعضای ناتو این است که ناتو بدون عضویت ترکیه نمی‌تواند به حیات خود ادامه دهد، اما از طرف دیگر ادامه حیات با ترکیه هم هزینه‌بر است.
ریچل ریزو، کارشناس امینت اروپایی در شورای آتلانتیک می‌گوید: «اروپا و روسیه هرکدام به‌نوبه خود به اردوغان نیاز دارند. پس او همیشه می‌تواند منافع خود را در اولویت قرار دهد.»
برگ برنده ترکیه
برای شاهدان بیرونی، ترکیه سیاست‌های خود در قبال جنگ اوکراین را برگ برنده نهایی ژئوپلیتیکی نشان می‌دهد. اردوغان حمله روسیه به اوکراین را محکوم کرده، مناطق تحت تصرف روسیه را به‌رسمیت نشناخته و کمک‌های نظامی حیاتی را در اختیار نیروهای نظامی اوکراین قرار داده تا با پیشروی‌های روسیه مقابله کنند؛ از جمله ناوگانی از پهپادهای مسلح. نتیجه این کمک‌ها تصاویری از سربازان اوکراینی بود که جشن شادی عقب‌نشینی روسیه را گرفته بودند و آواز می‌خواندند.
اما از سوی دیگر، همزمان با اعمال تحریم‌های تنبیهی غرب علیه روسیه، اردوغان به کرملین پیشنهاد داده تا از یک بندر امن اقتصادی استفاده کند. اردوغان به دنبال تسریع روابط اقتصادی، مذاکراتی را برای تبدیل ترکیه به قطب اصلی گاز طبیعی روسیه آغاز کرد. اما طبق بزرگترین رویارویی دیپلماتیک و سیاسی میان کشورها که به بازی بزرگ مشهور است، اردوغان به مبادله زندانیان بین روسیه و اوکراین کمک کرد؛ زندانیانی که شامل شهروندان انگلیسی و آمریکایی بودند و برای اوکراین می‌جنگیدند.
اردوغان برای امضای توافقنامه‌ای بین روسیه و اوکراین میانجی‌گری کرد که به کشتی‌های غلات اوکراینی اجازه عبور امن از محاصره روسیه در دریای سیاه را می‌داد و کاهش شوک قیمت مواد غذایی در بازارهای جهانی را در پی داشت.
کشاندن پای روسیه به میز مذاکره
اردوغان به خودش می‌بالید که تنها رهبری بود که می‌توانست رئیس‌جمهور روسیه را به پای میز مذاکره بکشاند. حتی بعد از آنکه ولادیمیر پوتین توافقنامه صادرات غلات را به حالت تعلیق درآورد، اردوغان او را وادار کرد تا دوباره به آن بازگردد. اردوغان در گفت‌وگو با یک شبکه تلویزیونی ترکیه گفت که پوتین با بازگشایی کریدور غلات از طریق کشورهای دیگر موافق نیست: «اما وقتی که من تماس گرفتم، بلافاصله کریدور صادرات غلات را باز کرد.»
از سوی دیگر، پیمان‌شکنی‌های ترکیه را نمی‌توان نادیده گرفت. اردوغان در سال‌های اخیر متحدان ناتو را خشمگین کرده است؛ خرید سیستم‌های دفاع هوایی پیشرفته از روسیه با وجود مخالفت‌های شدید متحدان غربی یکی از همین موارد است. ترکیه همچنین یکی از مخالفان اصلی پیوستن فنلاند و سوئد به ناتو در پی حمله روسیه به اوکراین بود.
براساس گفت‌وگوهایی که با شش نفر از دیپلمات‌های آمریکایی و اروپایی به‌شرط ناشناس ماندن‌شان به‌منظور صراحت بیشتر، انجام شده، در داخل ائتلاف ناتو باور گسترده‌ای وجود دارد که اردوغان قبل از هر چیز به فکر حفاظت از خود است، چه این موضوع با منافع ناتو مطابقت داشته باشد، چه نداشته باشد.
یکی از مقامات غربی می‌گوید: «ترکیه به اندازه کافی تلاش می‌کند بدون عبور از خطر قرمزها بتواند رابطه خوبی با هر دو طرف داشته باشد.»
به گفته سونر کاگاپ‌تای، کارشناس امور ترکیه در موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک، اما حداقل از دیدگاه ترکیه، سیاست اردوغان در قبال اوکراین منطقی و مداوم است. کاگاپ‌تای می‌گوید: «سیاست ترکیه حمایت از اوکراین اما ضدروسیه نیست. ترکیه از ارتش اوکراین حمایت می‌کند و از نظر سیاسی بی‌طرف است، اما از نظر اقتصادی روابط با روسیه را باز نگه می‌دارد.»
میانجی‌گری کمکی است به اقتصاد ترکیه
ترکیه با قدرت ژئوپلیتیکی منحصربه‌فردی که به‌عنوان دروازه‌بان دریای سیاه دارد، نمی‌خواهد کنترل این منطقه به‌طور کامل به دست روس‌ها بیفتد. در عین حال، نزدیک‌تر شدن روابط اقتصادی ترکیه و روسیه در آستانه انتخابات سال آینده، راهی برای نجات ترکیه بود از مشکلات اقتصادی در دورانی که با تورم بالا و کسری شدید بودجه دست‌وپنجه نرم می‌کند.
جیمز جفری، سفیر پیشین آمریکا در ترکیه و رئیس برنامه خاورمیانه در اندیشکده مرکز ویلسون می‌گوید: «به نفع ترکیه است که هم مانع گسترش روسیه شود، هم پل‌های ارتباطی‌اش با واشنگتن و اروپا را خراب نکند. روسیه برای بقای اقتصاد فعلی ترکیه در بحرانی‌ترین دوران اقتصاد در تاریخ این کشور مهم است.»
جفری در ادامه می‌گوید که در نهایت اردوغان با غرب همراه می‌شود تا مانع پیروزی روسیه در جنگ شود. اما درنهایت حاضر است فراتر رود و تلاش کند در برابر روسیه، اوکراین، غرب و خاورمیانه موضع حداکثری داشته باشد.»
حتی درحالی‌که اردوغان در حال تقویت روابط اقتصادی‌اش با روسیه است، به نظر می‌رسد رهبران کشورهای عضو ناتو مراقب هستند تا از رئیس‌جمهور ترکیه انتقاد نکنند، اختلافات داخلی خود را پنهان کنند و نشان دهند همانطور که بحران اوکراین وارد دهمین ماه خود شده، اردوغان قدرت منحصربه‌فردی را در کنترل این بحران دارد.
ینس استولتنبرگ، دبیرکل ناتو در سفر ماه اخیر خود به ترکیه از این کشور برای میانجی‌گری در تبادل اسیران جنگی و قرارداد غلات بین روسیه و اوکراین و حمایت قوی از حق دفاع مشروع اوکراین قدردانی کرد.
جولیان اسمیت، سفیر ایالات متحده در ناتو در پاسخ به سوال فارن‌پالیسی درباره نقش ترکیه در ناتو و رابطه با روسیه از ترکیه تمجید کرد. اسمیت گفت: «نقشی که ترکیه در رابطه با قرارداد غلات بازی کرده امری واقعا ضروری بوده و همه ما به‌شدت قدردان آن هستیم.» اسمیت در ادامه تاکید می‌کند که ترکیه یکی از مهم‌ترین اعضای ائتلاف ناتوست و از کمک‌های ترکیه به اوکراین در بخش‌های مختلف قدردانی کرد.
اما تمام چرخش‌ها در سیاست‌های ترکیه، متحدان کلیدی رئیس‌جمهور آمریکا در ساختمان کنگره آمریکا، کپیتال هیل را کلافه کرده است که از دموکرات‌هایی است که بر بودجه کمک‌های آمریکا به اوکراین و فروش تسلیحات به متحدان آمریکا از جمله ترکیه نظارت می‌کنند. جین شاهین، سناتور دموکرات و عضو کمیته قدرتمند نیروهای مسلح و کمیته روابط خارجی مجلس سنا می‌گوید:«ما باید آگاه باشیم که ترکیه می‌تواند کمک‌های نظامی مهمی را برای اوکراین ارسال کند. بهتر است این کمک‌ها در داخل ناتو باقی بمانند تا اینکه از آن خارج شوند.» شاهین معتقد است که به‌خاطر خرابکاری‌های ترکیه، آمریکا باید به دنبال راه‌هایی باشد که در زمان لازم بتواند اردوغان را تشویق یا مورد بازخواست قرار دهد.
