نسلکشی در دارفور/جنگ داخلی در سودان بیش از ۱۵۰ هزار کشته و ۱۴ میلیون آواره روی دست این کشور گذاشته است
در گوشه‌ای از قاره آفریقا، کشوری که زمانی «دروازه تمدن نیل» خوانده می‌شد، اکنون در آتش جنگی بی‌پایان می‌سوزد.
در گوشه‌ای از قاره آفریقا، کشوری که زمانی «دروازه تمدن نیل» خوانده می‌شد، اکنون در آتش جنگی بی‌پایان می‌سوزد. سودان، پس از گذشت بیش از 18 ماه از آغاز درگیری میان ارتش و نیروهای شبه‌نظامی «پشتیبانی سریع»(RSF)، امروز به صحنه یکی از مرگبارترین بحران‌های انسانی جهان بدل شده است.
منازعه‌ای که دیگر صرفاً محدود به نقطه‌ای خاص نیست بلکه تمامی بافت سیاسی، اجتماعی و انسانی این کشور را دستخوش تغییر کرده است. در سال ۲۰۲۵، بحران در دارفور به ابعادی رسیده است که ناظران بین‌المللی آن را یکی از بزرگ‌ترین فجایع انسانی در جهان امروز می‌دانند.
از زمان آغاز جنگ داخلی بین نیروهای مسلح سودان (SAF) و نیروهای پشتیبانی سریع (RSF) در ۱۵ آوریل ۲۰۲۳، برآوردها حاکی از کشته شدن حدود 150 هزار نفر یا بیشتر است. گزارش‌های بین‌المللی می‌گویند بیش از ۱۴ میلیون نفر مجبور به ترک خانه‌های خود شده‌اند و یکی از گزارش‌های اخیر می‌گوید که در کشور سودان، بیش از 3 هزار نفر از بیماری وبا در بازه ۱۴ ماه گذشته جان باخته‌اند. آنطور که گاردین گزارش داده، قتل‌عام‌های گسترده در جریان است.
گزارش‌ها حاکی از آن است که تنها در یک بیمارستان زنان و زایمان، نزدیک به ۵۰۰ نفر شامل بیماران و خانواده‌هایشان، کشته شده‌اند. اندک بازماندگان از اعدام‌های فوری غیرنظامیان خبر داده‌اند. نیروهای RSF چنان در کشتار غیرنظامیان غرق شده‌اند که تصاویر ماهواره‌ای، زمین‌های آغشته به خون را ثبت کرده‌اند. سرعت و شدت این کشتارها بلافاصله پس از سقوط الفاشر، از سوی ناظران جنگی با ۲۴ ساعت نخست نسلکشی رواندا مقایسه شده است.
این رویداد، نقطه اوج کارزاری است که جمعیت صدها هزار نفری این شهر را محاصره و به گرسنگی مطلق کشانده بود. کسانی که تلاش کردند فرار کنند، با خطر مرگ یا تجاوز روبه‌رو شدند، و آنان که ماندند زیر بمباران زندگی می‌کردند و از غذای حیوانات تغذیه می‌کردند. الفاشر آخرین پایگاه نیروهای نظامی سودان در دارفور بود، و سقوط آن در این هفته نشانه‌ای از نقطه عطفی هولناک در جنگ سودان است. جنگی که اکنون دو سال و نیم از آن می‌گذرد، میان نیروهای مسلح سودان (SAF) و نیروهای پشتیبانی سریع (RSF)، بی‌رحمانه و بی‌وقفه ادامه داشته است.
سقوط الفاشر: نقطه عطف میدان جنگ
این دو پیش‌تر شریک قدرت در دولت بودند، و پس از انقلاب مردمی سال ۲۰۱۹ که عمر البشیر را سرنگون کرد، با غیرنظامیان وارد ائتلافی پرتنش شدند. اما به زودی علیه غیرنظامیان و سپس علیه یکدیگر شوریدند. هنگامی که درگیری آغاز شد، شدت آن نشان داد که RSF که توسط بشیر از میان شبه‌نظامیان جانجاوید برای محافظت از خود و جنگ در دارفور تشکیل شده بود، چه اندازه در خفا قدرت و منابع گرد آورده بود. جنگی که در آوریل ۲۰۲۳ آغاز شد، نبردی میان ارتش و یک گروه شورشی تازه‌کار نبود، بلکه میان دو ارتش بود؛ هر دو با زرادخانه‌ها، منابع مالی، هزاران سرباز و خطوط تأمین خارجی.
از آن زمان تاکنون، میلیون‌ها نفر آواره شده‌اند، حدود ۱۵۰ هزار نفر کشته شده‌اند، و بیش از ۳۰ میلیون نفر نیاز فوری به کمک‌های انسان‌دوستانه دارند. این آمار تکان‌دهنده هنوز هم نمی‌تواند تمام ابعاد فاجعه سودان، فروپاشی سریع کشور، نابودی زیرساخت‌ها، و خشونت بی‌رحمانه‌ای را که RSF در دارفور به کار بسته، بازگو کند.
در اواخر اکتبر ۲۰۲۵، شهر الفاشر، مرکز ایالت شمال دارفور، پس از حدود ۱۸ ماه محاصره و مقاومت، به دست RSF افتاد. آنطور که الجزیره گزارش داده، این واقعه به عنوان یک «نقطه عطف» تلقی می‌شود، چراکه الفاشر آخرین پایگاه عمده ارتش سودان در دارفور بود و با سقوط آن، تسلط RSF بر بخش عمده غرب سودان تقویت شد.
گزارش‌های متعددی از خشونت‌های فاجعه‌آمیز پس از سقوط این شهر منتشر شده است: بنابر گزارش دیده‌بان حقوق بشر، ویدئوهای زیادی در رسانه‌های اجتماعی منتشر شده‌اند که نشان می‌دهد RSF اقدام به اعدام‌های خودسرانه و دیگر نقض‌های شدید علیه کسانی که در حال فرار بودند کرده است. خبرگزاری آنادولو هم گزارش داده است که «در دو روز نخست پس از ورود RSF به الفاشر، ۳۰۰ زن کشته شده و حداقل ۲۵ زن مورد تجاوز قرار گرفته‌اند.»
به گفته گاردین، در چند روز گذشته، تصاویر ماهواره‌ای نشان داده‌اند که خون روی زمین در منطقه به اندازه‌ای گسترده بوده که از فضا قابل مشاهده بوده است؛ و نحوه حمله RSF به الفاشر، یادآور مراحل نخست نسلکشی رواندا خوانده شده است. هزاران نفر، از جمله زنان و کودکان، در تلاش برای فرار از الفاشر با موانع شدید، آزار، شکنجه، و قتل مواجه شده‌اند.
پس از سقوط، شمار بسیار زیادی از آوارگان گزارش شده‌اند: مثلا بیش از 62 هزار نفر طی چند روز از الفاشر خارج شدند و به اردوگاه‌های موقت در منطقه «تاویلا» رفتند. همچنین، بر اساس گزارش IOM(سازمان بین‌المللی مهاجرت)، تنها در یک روز در یک روستا در منطقه «اُمّ‌بارو» واقع در ۳۰۰ کیلومتری شمال غرب الفاشر، حداقل ۹۷۰ نفر جابه‌جا شده‌اند. همچنین بسیاری هنوز در الفاشر گرفتارند یا مسیرهای فرار به‌شدت ناامن شده است؛ کمک‌های بشردوستانه با کُندی یا ممانعت مواجه شده‌اند. تمامی اینها بحران انسانی را تشدید کرده است.
RSF ابتدا به عنوان گروه شبه‌نظامی حاشیه‌ای ظاهر شد، اما با زمان قدرت‌گیری، تجهیزات پیشرفته از جمله پهپادها دریافت کرده و به یک بازیگر مهم تبدیل شده است. گزارش‌ها مثل گزارش جدید الجزیره حاکی‌اند که RSF از حمایت خارجی برخوردار است، از جمله ادعاهایی درباره حمایت امارات متحده عربی. دولت سودان به‌طور مستقیم امارات متحده عربی را متهم کرده است که RSF را با ارائه جنگ‌افزار، پهپاد و پشتیبانی مالی تجهیز کرده است.
امارات این ادعاها را رد کرده، اما رسانه‌ها گزارش داده‌اند که قصد دارد با قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی به حل مسئله کمک کند. جامعه بین‌المللی، از جمله سازمان ملل، دیده‌بان حقوق بشر و دیگر نهادهای حقوق بشری، خواهان رسیدگی فوری به جنایات در دارفور شده‌اند. برای مثال، دیده‌بان حقوق بشر می‌گوید که شورای امنیت سازمان ملل باید وارد عمل شود و تحریم‌ها علیه رهبران RSF در دستور کار قرار گیرد.
دولت سودان اعلام کرده است که در صورت حضور امارات در نقش میانجی، حاضر به شرکت در مذاکرات نخواهد بود. این امر راه رسیدن به راه‌حل سیاسی را دشوارتر کرده است. درواقع شکاف میان بازیگران منطقه‌ای، تضاد منافع و فقدان اعتماد میان طرف‌ها، مذاکرات را به بن‌بستی کشانده است.
و همه اینها قابل پیش‌بینی بود. گاردین نوشته، ماه‌ها هشدارهایی درباره خطر کشتار گسترده و جنایت علیه بشریت داده می‌شد. نزدیک به یک میلیون دارفوری آواره که از مناطق درگیری دیگر گریخته بودند، در الفاشر متمرکز شده بودند. با شدت گرفتن نبردها، آنان یا دوباره پراکنده شدند یا گرفتار ماندند. این صحنه نه‌تنها یادآور روزهای نخست نسلکشی روانداست، بلکه تکرار فجایع نسلکشی دارفور در ۲۰ سال پیش است، با این تفاوت که اکنون تمرکز و شدت بیشتری دارد.
بحران انسانی: گستره، آثار و چالش‌ها
یکی از برجسته‌ترین وجهه‌های بحران سودان، بُعد انسانی آن است. به گزارش الجزیره، تا اواخر سال ۲۰۲۵، گزارش‌ها حاکی از جابه‌جایی چندین میلیون نفر داخلی و خارجی‌اند. برای نمونه، در حمله به منطقه دارفور، بیش از ۱۴ میلیون نفر جابه‌جا شده‌اند. همچنین واتیکان نیوز گزارش داده بیش از 62 هزار نفر تنها از الفاشر فرار کرده‌اند. جابه‌جایی‌های بزرگ، بار سنگینی بر ساختارهای اقلیمی، بهداشتی و امدادی تحمیل کرده‌اند.
در میان کسانی که فرار کرده‌اند، کودکان در معرض سوءتغذیه شدید هستند: بنابر گزارش سازمان پزشکان بدون مرز، هر کودک زیر پنج سال از بین ۷۰ نفری که به یکی از اردوگاه‌های تاویلا رسیدند، دچار سوءتغذیه حاد بوده است. به علاوه، شیوع وبا، مالاریا و دیگر بیماری‌های پیش‌گیری‌پذیر با کمبود دارو، به سرعت رو به افزایش است.
بخش قابل توجهی از بیمارستان‌ها، کلینیک‌ها، مدارس و مسیرهای امدادی تخریب شده‌اند یا دیگر قادر به کار نیستند. مثلاً گزارش‌هایی از بمباران و حمله به بیمارستان آموزشی مادران (Saudi Maternal Teaching Hospital) در الفاشر وجود دارد. گاردین همچنین ممانعت RSF از ورود کمک‌های بشردوستانه و ایجاد موانعِ لجستیکی را گزارش داده است.
کمبود سوخت، دارو، آب آشامیدنی سالم، سرپناه و امنیت، وضعیت را به سمت «فاجعه کامل انسانی» سوق داده است. نهادهای امدادی هشدار داده‌اند که اگر مسیرها باز نشوند و اقدامات فوری انجام نشود، احتمال وقوع قحطی گسترده، افزایش قابل توجه مرگ‌ومیر کودکان و فروپاشی کامل خدمات اجتماعی وجود دارد.
زنان؛ زندگی زیر سایه تبعیض و ترس
در هیچ جنگی زنان در امان نیستند، اما در سودان، رنج آنان ابعاد تازه‌ای یافته است. بر اساس گزارش دیده‌بان حقوق و نهادهای محلی زنان در دارفور و خارطوم، خشونت جنسی به ابزاری از جنگ تبدیل شده است. در گزارش دیده‌بان که در اکتبر ۲۰۲۵ منتشر شد، آمده است: «زنان در اردوگاه‌های آوارگان در دارفور شمالی به‌طور سیستماتیک در معرض تجاوز، شکنجه و بردگی جنسی توسط نیروهای RSF و گروه‌های هم‌پیمان آنان قرار دارند.»
بسیاری از بازماندگان، به دلیل ترس از بی‌آبرویی یا انتقام، سکوت کرده‌اند. اما سازمان‌های امدادی بین‌المللی تخمین می‌زنند که دست‌کم 3 هزار مورد تجاوز جنسی مستند طی شش ماه گذشته رخ داده است؛ آماری که تنها بخش کوچکی از واقعیت را نشان می‌دهد.
در گزارش میدانی الجزیره از اردوگاه «زمزم» در شمال دارفور، زنی ۳۴ ساله با گریه گفته است: «ما از جنگ فرار کردیم، اما در اردوگاه‌ها هم امنیت نداریم. شب‌ها صدای قدم‌ها می‌آید، و می‌دانیم که یکی دیگر از ما نوبتش رسیده است.» زنان در سودان نه‌تنها قربانی جنگ، بلکه قربانی ساختارهای اجتماعی مردسالار و فروپاشی نظام حمایتی‌اند.
با تعطیلی مدارس و بیمارستان‌ها، هزاران زن باردار بدون مراقبت‌های پزشکی زایمان می‌کنند. طبق اعلام سازمان جهانی بهداشت، یک زن از هر بیست زن باردار در مناطق درگیر، در اثر خون‌ریزی یا عفونت جان می‌بازد. در شهرهای بزرگ، بسیاری از زنان روزی چند کیلومتر پیاده می‌روند تا آب یا سوخت پیدا کنند؛ سفری که اغلب با خطر تجاوز یا دستگیری همراه است. سازمان «زنان برای عدالت در سودان» (SWJ) اعلام کرده که در برخی مناطق، RSF از تجاوز جنسی به‌عنوان «ابزار ارعاب سیاسی» علیه جوامع وفادار به ارتش استفاده می‌کند.
گزارش دیده‌بان حقوق بشر به نقل از یک زن که در منطقه‌ای تحت کنترل نیروهای RSF زندگی می‌کرد، می‌گوید که ماه‌ها برای دفاع از خود با چاقوی زیر بالش می‌خوابید و یک ماما هم گقته که ترس از حملات نیروهای RSF دائمی است: «آنها فقط برای غارت حمله نمی‌کنند، خانه‌های خاصی را هدف قرار می‌دهند زیرا زنان در آنجا هستند. آنها وارد می‌شوند و زنان و دختران خانه را می‌خواهند.»
در این گزارش آمده است که بسیاری از بازماندگانی که به دنبال پایان دادن به بارداری ناشی از تجاوز جنسی بودند، با موانعی برای انجام این کار مواجه شدند. به گفته این سازمان، مردان و پسران نیز مورد تجاوز جنسی قرار گرفته‌اند. گزارش دیده‌بان حقوق بشر با عنوان «خارطوم برای زنان امن نیست» نشان می‌دهد که زنان و دختربچه‌های 9 تا 60 ساله مورد خشونت جنسی گسترده‌ای از جمله تجاوز جنسی، تجاوز گروهی، ازدواج اجباری و ازدواج کودکان قرار گرفته‌اند.
در این گزارش آمده است: «یک پزشک در خارطوم، پایتخت سودان، که برای حمایت از بسیاری از بازماندگان خشونت جنسی در این شهر کار می‌کند، حال مصیبت‌بار زنی را که به کلینیک او مراجعه کرده بود، بازگو کرده است؛ زنی که توسط چند نفر از اعضای نیروهای پشتیبانی سریع (RSF) مورد تجاوز جنسی قرار گرفت. وقتی زن متوجه شد که حامله است، شوهرش او را بیرون انداخت و فرزندان‌شان را برد. او را در خیابان رها کردند.
این دکتر گفت که بازمانده برای سقط جنین آمد، با این امید که به او کمک کنند فرزندانش را بازگرداند اما مدیر بیمارستان با این عمل موافقت نکرد: «ما او را به بیمارستان دیگری ارجاع دادیم، اما آنها نتوانستند این عمل را انجام دهند چون متخصص زنان و زایمان نداشتند. بعد از گذشت چهار ماه از بارداری، مجبور شدیم از او حمایت روانی کنیم تا او شرایط را بپذیرد. این تنها گزینه در دسترس ما بود.»
این گزارش، خشونت جنسی گسترده مربوط به درگیری در چند شهر و روستاهای آن با توجه به تجربیات ارائه‌دهندگان خدمات به بازماندگان خشونت جنسی، مستند و جزئیات فقدان مراقبت‌های بهداشتی اضطراری پس از تجاوز، حمایت روانی اجتماعی و سایر خدمات را اعلام کرده است. بین سپتامبر 2023 و فوریه 2024، دیده‌بان حقوق بشر 42 مصاحبه با ارائه‌دهندگان خدمات، از جمله کارکنان مراقبت‌های بهداشتی، همچنین مددکاران اجتماعی، مشاوران، وکلا و داوطلبان انجام داد. 18 ارائه‌دهنده مراقبت‌های بهداشتی گفتند که در مجموع از 262 بازماندگان خشونت جنسی بین آوریل 2023 تا فوریه 2024 مراقبت کرده‌اند.
چندین ارائه‌دهنده خدمات گفتند که بازماندگان از گزارش حوادث مربوط به نیروهای مسلح سودان (SAF) می‌ترسیدند، به‌ویژه به این دلیل که نگران بودند مقامات همسو با این نیروها، ادعاهای آنها را رد کنند. بسیاری از بازماندگان به ارائه‌دهندگان پزشکی گفتند که توسط چندین نفر مورد تجاوز قرار گرفته‌اند که شامل پنج جنگجوی اعضای نیروهای پشتیبانی سریع (RSF) بوده است.
نیروهای RSF همچنین زنان را از خانه‌ها، خیابان‌ها و محل‌های کارشان ربوده و در خانه‌ها و دیگر مراکزی که در خارطوم و شهرهای نزدیک آن اشغال کرده‌اند، بازداشت یا حبس کرده‌اند. اعضای این گروه به زنان مقابل اعضای خانواده‌شان تجاوز جنسی می‌کردند که به طور بالقوه انگ و سایر پیامدهای اجتماعی را برای بازماندگان تشدید کرده است: «ما پرونده‌ای دریافت کردیم که یک مادر و چهار دخترش در مقابل چشم پدر و برادرشان مورد تجاوز قرار گرفتند. آنها نتوانستند خانه خود را ترک کنند. این زنان چندین روز مورد تجاوز مکرر قرار گرفتند. یکی از دختران این خانواده وقتی توانست نزد ما بیاید، باردار بود.»
در میان این همه ویرانی، زنان سودانی بار دیگر نقش ستون جامعه را بازی می‌کنند. در اردوگاه‌های آوارگان، آنان مدارس موقتی، درمانگاه‌های ابتدایی و آشپزخانه‌های جمعی برپا کرده‌اند. زنی به نام «صفیه عبدالله»، فعال مدنی از دارفور، در مصاحبه‌ای با«میدل ایست آی» گفته است: «ما هنوز امید داریم. اگر زنان سودان زنده بمانند، کشور هم زنده می‌ماند.»
همچنین با تمام رنج‌هایی که زنان سودانی با آن مواجهند، واکنش فعالان و فمینیست‌های سودانی الهام‌بخش بوده و سازمان‌های زن‌محور و داوطلبان زن ستون فقرات بقا در جامعه‌اند. آنها با منابع اندک، در خط مقدم ایستاده‌اند و به نیازهای زنان پاسخ می‌دهند، اما به‌شدت نیازمند حمایت مستقیم و پایدار برای ادامه این تلاش‌ها هستند.
فعالان، به‌ویژه نسل جوانی که انقلاب دسامبر ۲۰۱۸ را رهبری کردند، با مداخله فوری و مردمی واکنش نشان می‌دهند. کمیته‌های مقاومت پس از گسترش جنگ به سازمان‌های مردمی وسیع‌تری به نام «اتاق‌های اضطراری» تبدیل شده‌اند. اما حل بحران خشونت جنسی تنها با کمک‌های بشردوستانه ممکن نیست. به گفته فعالان زنی که با پیش از این با«هم‌میهن» گفت‌وگو کرده بودند، مقیاس عظیم جرائم جنسی، نیازمند تدوین یک قرارداد اجتماعی جدید است تا ننگ و سرزنش از دوش بازماندگان برداشته شود.
آنها می‌گویند باید با نهادها به‌ویژه رهبری دینی و سنتی وارد گفت‌وگو شوند و گفتمان عمومی ایجاد کنند که بازمانده را به‌عنوان قربانی جنایتی بزرگ معرفی کند. کودکان متولدشده از تجاوز نیز باید فضایی از کرامت و ارزش انسانی در جامعه داشته باشند. «نجلاء التوم»، کنشگر سودانی در این باره به «هم‌میهن» می‌گوید: «زبان فمینیسم لیبرالی کافی نیست. ما به زبان جدیدی نیاز داریم؛ زبانی که فعالان تحصیلکرده بتوانند مؤثر با جوامع خود در روستاهای جزیره و سنار وارد تعامل شوند. کار واقعی و دشوار در همان گفت‌وگوهای آرام و شجاعانه درون جوامع در حال انجام است، و تمرکز ما باید آنجا باشد.»
بهداشت و آموزشِ فروپاشید
جنگ، آموزش را به کلی نابود کرده است. گزارش‌ها نشان از این دارد که بیش از ۷۵ درصد مدارس کشور تعطیل شده‌اند. کودکان در اردوگاه‌ها یا کار می‌کنند یا به گروه‌های مسلح می‌پیوندند. طبق گزارش یونیسف، بیش از ۱۶۰۰ کودک توسط گروه‌های نظامی به خدمت گرفته شده‌اند. در یکی از گزارش‌های میدانی دیده‌بان حقوق بشر آمده است: «در اردوگاه نیالا، پسران نوجوان با وعده غذا و پول به صفوف RSF جذب می‌شوند. در عوض، دختران نوجوان به کار اجباری یا ازدواج اجباری وادار می‌شوند.»
سیستم بهداشتی سودان هم تقریباً از هم پاشیده است. از ۲۶۰ بیمارستان فعال پیش از جنگ، تنها ۶۵ مرکز هنوز به‌طور محدود فعالیت دارند. قطع برق، نبود دارو و حملات مکرر به مراکز درمانی، باعث شده حتی درمان‌های ابتدایی مانند زایمان، جراحی یا واکسیناسیون ممکن نباشد. به گفته نماینده سازمان جهانی بهداشت در خارطوم، سودان به مرز فروپاشی کامل نظام سلامت رسیده است.
پزشکان یا فرار کرده‌اند یا ربوده شده‌اند. در بخش آموزش هم، میلیون‌ها کودک بدون دسترسی به مدرسه بزرگ می‌شوند. معلمان بسیاری در صفوف جنگ یا آوارگی هستند و کتابخانه‌ها و مدارس ویران شده‌اند. کارشناسان هشدار می‌دهند که این نسلِ بی‌سواد و بی‌خانه، در آینده می‌تواند آتش جنگ‌های تازه را شعله‌ور کند.
