آینده اژدها/دستور کار چهارمین جلسه عمومی بیستمین کمیته مرکزی حزب کمونیست چین چیست؟

چهارمین جلسه عمومی بیستمین کمیته مرکزی حزب کمونیست چین برای ترسیم چشم‌انداز 5 ساله این کشور در حالی روز دوشنبه ۲۰ اکتبر آغاز شد که جنگ تجاری با آمریکا و احتمال تشدید فشارهای اقتصادی و سیاسی بر چین از سوی جهان غرب بر آینده دومین اقتصاد بزرگ جهان سایه انداخته است.

این گردهمایی بزرگ که به عنوان «پلنوم چهارم» شناخته می‌شود، فرصتی بزرگ برای شی‌جین‌پینگ رئیس‌جمهور چین و دبیرکل حزب کمونیست است که پیش از دیدار از پیش برنامه‌ریزی شده با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، یکپارچگی و ثبات سیاسی و اقتصادی در چین را به رخ همتای آمریکایی خود بکشد. از نظر زمانی، نشست اعضای ارشد حزب کمونیست همزمان با چهارمین هفته تعطیلی دولت آمریکا برگزار می‌شود. دولت آمریکا روز چهارشنبه ۱ اکتبر پس از شکست گفت‌وگوها میان جمهوری‌خواهان و دموکرات‌ها در مجلس سنا برای تمدید تأمین مالی دولت، بالاجبار تعطیل شد.

بر اساس گزارش ساوث چاینا مورنینگ پست، در این نشست که روز پنجشنبه به پایان می‌رسد، بیش از 350 نفر از اعضای اصلی و علی‌البدل حزب کمونیست چین حاضر هستند و تدابیر امنیتی شدیدی در پکن برای حفاظت از مهمانان در نظر گرفته شده است. این نشست، یکی از هفت جلسه عمومی است که معمولاً در فاصله بین دو کنگره سراسری حزب (در یک دوره پنج ساله) برگزار می‌شود. داده‌های منتشرشده توسط اداره ملی آمار چین در روز دوشنبه نشان می‌دهد که سرعت رشد اقتصادی این کشور در سه ماهه سوم سال جاری نسبت به دوره سه‌ماهه قبلی کاهش یافته و از 5/2 درصد به 4/8 درصد رسیده است.

رسانه‌ها گزارش داده‌اند که تمرکز مقام‌های ارشد حزب کمونیست در این نشست بر برنامه‌ریزی اقتصادی و بررسی «پیشنهاد کمیته مرکزی حزب کمونیست چین درباره تدوین پانزدهمین برنامه پنج‌ساله توسعه اقتصادی و اجتماعی ملی» معطوف باشد. سی‌ان‌ان در این باره نوشته است: «انتظار می‌رود برنامه پنج‌ساله‌ای که محور اصلی این نشست است، بر امنیت اقتصادی و نوآوری‌های فناورانه، به‌ویژه در بخش‌هایی مانند هوش مصنوعی، محاسبات کوانتومی، انرژی‌های نو و بیوتکنولوژی تمرکز داشته باشد.

این برنامه از سال ۲۰۲۶ تا پایان دهه اجرا خواهد شد.» با این حال، به نوشته سی‌ان‌ان احتمال قرار گرفتن مسائلی مهم‌تر در دستور کار نشست نیز وجود دارد: «این گردهمایی ممکن است شامل تغییرات و انتصابات جدید نیز باشد تا افرادی جایگزین مقاماتی شوند که در جریان پاکسازی‌های اخیر برکنار شده‌اند.»

از جزئیات برنامه 5 ساله چه می‌دانیم؟

برنامه‌های پنج‌ساله، ستون فقرات حکمرانی در جمهوری خلق چین هستند. این اسناد صرفاً مجموعه‌ای از اهداف اقتصادی نیستند، بلکه نقشه راهی جامع برای توسعه ملی هستند که تحت رهبری حزب کمونیست چین (CCP) تدوین و اجرا می‌شوند. درک تأثیر جهانی این برنامه‌ها مستلزم تحلیل سیر تکاملی آن‌هاست؛ از الگوهای اولیه شوروی تا ابزارهای پیچیده استراتژی جهانی در دوران معاصر. این تکامل نشان‌دهنده ظرفیت انطباق‌پذیری و جاه‌طلبی روزافزون چین در عرصه بین‌المللی است.

نخستین برنامه‌های پنج‌ساله چین (برنامه‌های اول تا پنجم) که از سال ۱۹۵۳ آغاز شدند، به شدت تحت تأثیر مدل برنامه‌ریزی متمرکز شوروی قرار داشتند. تمرکز اصلی این برنامه‌ها بر صنعتی‌سازی سنگین و ایجاد مالکیت دولتی در بخش‌های مدرن اقتصاد بود. برنامه اول (۱۹۵۳-۱۹۵۷) به موفقیت‌های چشمگیری در ایجاد ظرفیت صنعتی دست یافت؛ هزاران کارخانه صنعتی و معدنی ساخته شد، تولید صنعتی با میانگین سالانه ۱۹ درصد رشد کرد و درآمد ملی سالانه ۹ درصد افزایش یافت. این موفقیت اولیه، اصل توسعه دولت‌محور و بسیج توده‌ای را در ذهنیت رهبران چین تثبیت کرد.

با این حال، این دوره شاهد شکست‌های فاجعه‌باری نیز بود. برنامه دوم، معروف به «یک گام بزرگ به جلو» (۱۹۵۸-۱۹۶۲)، با اهدافی غیرواقع‌بینانه برای افزایش تولید فولاد و محصولات کشاورزی، به یک فاجعه انسانی منجر شد. این برنامه که با روش‌های انقلابی و ایدئولوژیک مائو اجرا می‌شد، اقتصاد را ویران کرد و به قحطی گسترده‌ای انجامید که جان میلیون‌ها نفر را گرفت. این تجربه تلخ، درسی عمیق برای رهبران بعدی حزب کمونیست به همراه داشت.

با به قدرت رسیدن دنگ شیائوپینگ در سال ۱۹۷۸، چین شاهد یک چرخش استراتژیک بود. سیاست اصلاحات و درهای باز اعلام شد و تمرکز به توسعه اقتصادی معطوف شد. برنامه‌های پنج‌ساله این دوره (تقریباً از ۱۹۸۱ تا ۲۰۰۵) به ابزارهای اصلی برای مدیریت این گذار تبدیل شدند. این برنامه‌های پنج‌ساله به‌عنوان یک مکانیسم کنترلی عمل می‌کردند که به دولت اجازه می‌داد سرعت و جهت تغییرات را مدیریت کند. مناطق ویژه اقتصادی مانند شنزن، با ارائه مشوق‌های مالیاتی و زیرساخت‌های پیشرفته، به موتور رشد سریع اقتصادی تبدیل شدند. این مناطق به دولت اجازه دادند تا سرمایه‌داری را در محیط‌های جغرافیایی کنترل‌شده آزمایش کند. درس‌های آموخته‌شده از این مناطق سپس به‌طور سیستماتیک در برنامه‌های پنج‌ساله بعدی در سطح ملی تعمیم داده شد.

برنامه‌های پنج‌ساله معاصر، به‌ویژه تحت رهبری شی‌جین‌پینگ، نشان‌دهنده یک چرخش استراتژیک دیگر هستند. برنامه‌های یازدهم و دوازدهم (۲۰۰۶-۲۰۱۵) برای اولین بار به‌طور جدی به پیامدهای منفی رشد سریع، مانند تخریب محیط زیست و نابرابری، پرداختند. اما برنامه‌های سیزدهم (۲۰۱۶-۲۰۲۰) و چهاردهم (۲۰۲۱-۲۰۲۵) یک تغییر بنیادین را نمایندگی می‌کنند.

در این برنامه‌ها، گفتمان رسمی از «رشد سریع» به «توسعه با کیفیت بالا» تغییر یافت. جزئیات کامل برنامه پنج‌ساله بعدی چین تا ماه مارس آینده، یعنی پس از تصویب آن توسط مجلس قانون‌گذاری، منتشر نخواهد شد. با این حال، شی‌جین‌پینگ که در حال تنظیم استراتژی اقتصادی چین برای باقی‌مانده این دهه است، پیش از این اولویت‌های خود را به وضوح اعلام کرده و گفته است که هدف او تضمین «توسعه با کیفیت بالا» برای کشور است.

قانون‌گذاران ارشد چین ماه گذشته در گزارشی درباره این طرح گفتند: «اساس رقابت استراتژیک میان قدرت‌های بزرگ، رقابت بر سر قدرت همه‌جانبه است. ما تنها با ارتقای جدی قدرت اقتصادی، قدرت علمی و فناورانه و قدرت کلی ملی خود می‌توانیم ابتکار عمل استراتژیک را به دست آوریم.» شی در اوایل سال جاری از رهبران استانی خواست که در پنج سال آینده، بر توسعه صنایع نوظهور و آینده‌دار تمرکز کنند.

او بر لزوم دستیابی به پیشرفت‌های بزرگ در فناوری‌های کلیدی و جدید تأکید کرد و همزمان خواستار هماهنگی میان «توسعه و امنیت» و توجه به «ریسک‌های داخلی و خارجی» شد. چین پیش از این در صنایع پیشرفته‌ای مانند خودروهای الکتریکی، پنل‌های خورشیدی و باتری‌ها، پیشرفت‌های چشمگیری داشته است. این کشور همچنین در حال کاهش سریع فاصله خود با آمریکا در سایر حوزه‌های پیشرفته مانند نیمه‌هادی‌ها، هوش مصنوعی و بیوتکنولوژی است؛ بخش‌هایی که در برنامه پنج‌ساله کنونی (که امسال تمام می‌شود) نیز مورد توجه بودند.

اما این نوآوری صنعتی، مشکل «مازاد ظرفیت تولید» را نیز به همراه داشته است. افزایش شدید تولید، تنش‌هایی را با شرکای تجاری چین ایجاد کرده است. آن‌ها چین را متهم می‌کنند که بازار جهانی را با کالاهای ارزان‌قیمت اشباع کرده است. این وضعیت در داخل کشور نیز به تورم منفی (کاهش قیمت‌ها) و جنگ قیمتی شدید میان شرکت‌ها منجر شده است.

اقتصاد چین در حال حاضر نیازمند یک بازتنظیم جدی است، زیرا با چالش‌های متعددی روبه‌روست: رکود طولانی‌مدت در بخش املاک، تورم منفی پایدار، تقاضای ضعیف مصرف‌کنندگان و نرخ بالای بیکاری جوانان. علاوه بر این، نگرانی‌های بلندمدتی مانند پیری سریع جمعیت و کاهش آن نیز وجود دارد.

علاوه بر این، رشد اقتصادی چین در سه‌ماهه سوم کندتر شد و این موضوع فشار بر حزب کمونیست را برای رسیدن به هدف رشد سالانه افزایش داده است. در مجموع، اقتصاد چین در ۹ ماهه اول سال، 5/2 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد کرد.

مقامات دولتی روز دوشنبه، دلیل این کاهش رشد را «فشارهای خارجی و تغییرات در سطح جهانی» (از جمله تأثیر تعرفه‌ها بر اقتصاد جهانی) و همچنین «دوره گذار» اقتصاد چین از محرک‌های رشد «قدیمی به جدید» اعلام کردند.

با وجود تمام این چالش‌های اقتصادی، بیشتر ناظران انتظار دارند که شی مسیر فعلی را که برای چین ترسیم کرده است، حفظ کند و تنها برخی اصلاحات جزئی و هدفمند را انجام دهد.

جیکوب گانتر، رئیس برنامه اقتصاد در اندیشکده MERICS در برلین، در این باره نوشته است: «دلیل کمی وجود دارد که انتظار یک تغییر مسیر اساسی را در برنامه پنج‌ساله جدید داشته باشیم. شی‌جین‌پینگ اکنون کنترل کامل و قاطعی بر کل سیستم دارد و نیازی نمی‌بیند که در این مقطع، یک برنامه جدید، بسیار متفاوت و خبرساز ارائه دهد.» گانتر معتقد است که در برنامه جدید باید منتظر «سیگنال‌هایی» برای تقویت مصرف داخلی و رسیدگی به رقابت داخلی بی‌رحمانه و فرسایشی باشیم که به دلیل مازاد ظرفیت تولید ایجاد شده است. او افزود، نشانه‌های یک تغییر عمیق‌تر (اگر قرار باشد رخ دهد) تلاش‌های جدی در ماه‌ها و سال‌های آینده برای گسترش شبکه تأمین اجتماعی و حل مسائلی مانند یارانه‌ها و سرمایه‌گذاری بیش از حد خواهد بود.

انتصابات جدید و جایگزینی برکنارشده‌ها

یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که ممکن است سرنوشت آن‌ در اجلاس اخیر مشخص شود، انتصاب چهره‌های جدید در «کمیسیون نظامی» کمیته مرکزی حزب کمونیست است که بر ارتش 2 میلیون نفری چین نظارت دارد.

کمیسیون نظامی کمیته مرکزی به دلیل کارزار ضد فساد شی‌جین‌پینگ به‌شدت دچار تغییر شده است؛ به‌طوری‌که از سال ۲۰۲۳، سه نفر از شش عضو نظامی این نهاد برکنار شده‌اند، که یکی از آن‌ها ژنرال هه ویدونگ، دومین مقام نظامی ارشد کمیسیون بود. اعلام رسمی برکناری هه ویدونگ در روز جمعه هفته گذشته، به ماه‌ها حدس و گمان درباره سرنوشت او پایان داد. او از ماه مارس گذشته در انظار عمومی دیده نشده بود.

هه ویدونگ نایب رئیس کمیسیون نظامی کمیته مرکزی و همچنین عضو «دفتر سیاسی» ۲۴ نفره بود. اخراج او از حزب، همزمان با اخراج میائو هوا، دیگر عضو ارشد کمیسیون نظامی و همچنین هفت افسر ارشد دیگر اعلام شد. به گفته رسانه‌های دولتی، همه این افراد «مظنون به جرایم شدید مرتبط با وظایف‌شان بودند که شامل اختلاس مبالغ بسیار هنگفت پول می‌شد.»

این تغییر و تحولات گسترده، باعث شده است که تعداد زیادی کرسی در «کمیته مرکزی» حزب خالی بماند. این کمیته کار خود را در سال ۲۰۲۲ با ۲۰۵ عضو اصلی و ۱۷۱ عضو علی‌البدل (بدون حق رأی) آغاز کرده بود. انتظار می‌رود در اجلاس جاری (پلنوم چهارم)، حدود دوازده کرسی خالی توسط اعضای علی‌البدل پر شود.

هنوز مشخص نیست که آیا شی که خودش رئیس کمیسیون نظامی کمیته مرکزی نیز هست تصمیم می‌گیرد این جایگاه‌های خالی را پر کند، یا ترجیح می‌دهد بدون انتصاب چهره‌های جدید این کمیسیون را اداره کند.

به گفته نیل توماس، پژوهشگر سیاست چین در مؤسسه سیاست‌گذاری جامعه آسیا، این کرسی‌های خالی در کمیته مرکزی و احتمال برخوردهای انضباطی بیشتر در این هفته، می‌تواند «بزرگترین تغییر و تحول در مقامات» در یک پلنوم، حداقل از سال ۲۰۱۷ به این سو، باشد. او گفت: «این پاکسازی‌های کم‌سابقه، نه‌تنها تسلط شی بر حزب و ارتش را تضعیف نمی‌کند، بلکه آن را تقویت هم می‌کند. هر عضو کمیته مرکزی اکنون می‌داند که آینده‌اش به این بستگی دارد که مورد لطف و تأیید شی باقی بماند.»

سوال مطرح نشده؛ آینده جانشینی

همزمان با گردهمایی مقام‌های ارشد حزب کمونیست چین، رسانه‌ها سوالاتی را درباره آینده سیاسی این کشور مطرح می‌کنند. روزنامه نیویورک‌تایمز در تحلیلی نوشته است: دو پرسش بزرگ بر آینده چین سایه افکنده که بعید است کسی در این جلسه جرأت مطرح کردن‌شان را داشته باشد؛ شی‌جین‌پینگ تا چه زمانی حکومت خواهد کرد؟ و چه کسی جانشین او خواهد شد؟ شی ۱۳ سال است که چین را رهبری می‌کند و قدرتی بی‌سابقه از زمان مائو به دست آورده است.

او هیچ نشانه‌ای از تمایل به کناره‌گیری نشان نمی‌دهد. با این حال، ادامه حضور او در رأس قدرت، اگر درست مدیریت نشود، می‌تواند باعث آشفتگی سیاسی در آینده شود، زیرا او نه جانشین مشخصی معرفی کرده و نه برنامه زمانی روشنی برای این کار دارد. هر سالی که او بیشتر در قدرت می‌ماند، این عدم اطمینان عمیق‌تر می‌‌شود که اگر اتفاقی برای او بیفتد (مثلاً بیمار شود)، چه کسی جایگزین او خواهد شد؟ و آیا رهبر جدید، مسیر شی را ادامه می‌دهد یا سیاست دیگری را دنبال خواهد کرد؟

به نوشته نیویورک‌تایمز، شی با چالشی روبه‌روست که بسیاری از رهبران قدرتمند با سابقه طولانی با آن مواجه‌اند. اگر جانشینی تعیین کند، این خطر وجود دارد که آن فرد به یک رقیب قدرتمند تبدیل شده و تسلط خود شی را ضعیف کند. اما اگر جانشینی تعیین نکند، میراث او به خطر می‌افتد و ممکن است در میان نخبگان سیاسی چین شکاف ایجاد شود. شی اکنون ۷۲ ساله است و احتمالاً باید در میان مقامات بسیار جوان‌تر به دنبال جانشین بگردد؛ افرادی که هنوز باید خود را ثابت کنند و اعتماد او را به دست آورند.

اگر شی در نهایت جانشینی انتخاب کند، «وفاداری» به او و برنامه‌هایش، قطعاً مهم‌ترین شرط خواهد بود. او قبلاً گفته است که اتحاد جماهیر شوروی با انتخاب میخائیل گورباچف اصلاح‌طلب اشتباهی مرگبار مرتکب شد. روز جمعه، شی به وضوح نشان داد که هیچ‌گونه بی‌وفایی را تحمل نمی‌کند؛ زمانی که ارتش اعلام کرد ۹ افسر ارشد را به دلیل اتهامات فساد و سوءاستفاده از قدرت اخراج کرده است.

نیل توماس، پژوهشگر سیاست چین در مؤسسه سیاست‌گذاری جامعه آسیا، در این باره معتقد است: «شی قطعاً اهمیت جانشینی را می‌فهمد، اما می‌داند که معرفی یک جانشین احتمالی، بدون آنکه قدرت خودش تضعیف شود، بسیار دشوار است.» او افزود: «بحران‌های سیاسی و اقتصادی فوری که شی با آن‌ها روبه‌روست، ممکن است باعث شود که رسیدگی به موضوع جانشینی، مدام در اولویت پایین‌تری قرار بگیرد.» صحبت کردن درباره آینده شی در چین موضوعی بسیار حساس است و به شدت سانسور می‌شود. احتمالاً فقط تعداد کمی از مقامات از افکار او در این باره خبر دارند. 

جاناتان چین، پژوهشگر سیاست چین در مؤسسه بروکینگز که درباره سناریوهای جانشینی شی و نشست کمیته مرکزی مطلب نوشته است، گفت: «فکر می‌کنم بعد از ۲۰۲۷، مسئله جانشینی اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد؛ اگر نه برای خود شی، حداقل برای اطرافیانش.» او افزود: «حتی اگر افراد نزدیک به او مستقیماً برای جانشینی رقابت نکنند، برای مطرح کردن افراد مورد حمایت خودشان رقابت خواهند کرد.»

براساس روایت نیویورک‌تایمز، شی از نزدیک دیده است که کشمکش بر سر جانشینی چگونه می‌تواند حزب کمونیست را بلرزاند. پدر او که یک مقام ارشد بود، توسط مائو برکنار شد. در جریان اعتراضات طرفداران دموکراسی در سال ۱۹۸۹ نیز، شی که آن زمان یک مقام محلی بود دید که چگونه اختلافات در رأس قدرت، چین را به سمت آشوب کشاند. در آن زمان، دنگ‌شیائوپینگ دبیرکل وقت حزب یعنی ژائو زیانگ را برکنار کرد و جیانگ زمین را به عنوان جانشین جدید منصوب نمود.

کریستوفر کی. جانسون، رئیس گروه استراتژی‌های چین که قبلاً مقام اطلاعاتی آمریکا در امور چین بوده، گفت: «شی کسی است که زمان زیادی را صرف مطالعه درس‌های تاریخ چین و تاریخ حزب کمونیست شوروی کرده است. به همین دلیل او به‌خوبی می‌داند که جانشینی یک مسئله اساسی است که باید به آن فکر کند.» در حال حاضر، به نظر می‌رسد شی متقاعد شده است که پیشرفت چین به ادامه رهبری او بستگی دارد. او الگوی بازنشستگی منظمی را که هو جینتائو، رهبر قبلی چین ایجاد کرده بود، زیر پا گذاشت و در سال ۲۰۱۸، محدودیت دودوره‌ای ریاست‌جمهوری را لغو کرد. این کار به آقای شی اجازه داد تا به طور نامحدود رهبر حزب، دولت و ارتش باقی بماند.

اما هر چه شی بیشتر در قدرت بماند، پیدا کردن جانشینی که هم به اندازه کافی جوان باشد تا بتواند برای دهه‌ها حکومت کند و هم به اندازه کافی باتجربه باشد تا بتواند در سایه او اقتدار کسب کند، دشوارتر می‌شود. شی پولیت‌بورو را با متحدان قدیمی خود پر کرده است. کارشناسان می‌گویند این افراد اکثراً ۶۰ ساله یا مسن‌تر هستند و احتمالاً برای اینکه جانشینان آینده باشند، بیش از حد پیر محسوب می‌شوند. خود شی در سال ۲۰۰۷ که به این کمیته پیوست، ۵۴ سال داشت؛ ارتقایی که نشان می‌داد او گزینه اصلی برای رهبری آینده است.

ویکتور شیه، استادی در دانشگاه کالیفرنیا سن دیگو که سیاست نخبگان در چین را مطالعه می‌کند، می‌گوید حتی مقاماتی که قرار است در کنگره بعدی حزب کمونیست در سال ۲۰۲۷ به رهبری مرکزی راه یابند، احتمالاً برای جانشینی شی بسیار پیر خواهند بود. وانگ شین-شین، استادی در دانشگاه ملی چنگچی در تایوان که حزب کمونیست را مطالعه می‌کند، گفت با توجه به اینکه شی احتمالاً یک دوره دیگر یا بیشتر در قدرت می‌ماند، جانشین او ممکن است فردی متولد دهه ۱۹۷۰ باشد که اکنون در یک استان یا یک سازمان دولتی مرکزی کار می‌کند. حزب در حال حاضر در حال ارتقا دادن برخی مقامات جوان‌تر با این مشخصات است.

با این حال به نظر می‌رسد شی نگران مقاماتی است که در سختی‌ها یا مسئولیت‌های سنگین آزمایش نشده‌اند. او هشدار داده است که نقص‌های کوچک در مقامات، می‌تواند در زمان بحران به تهدیدهای جدی تبدیل شود؛ یا به قول خود او: «یک ترک کوچک می‌تواند باعث فروپاشی عظیم» یک سد شود.

وانگ شین-شین گفت: «شی به دیگران، به‌ویژه مقاماتی که ارتباط مستقیمی با او نداشته‌اند، به‌شدت بی‌اعتماد است. هرچه سن او بالاتر می‌رود و ارتباطش با نسل جانشینان احتمالی کمتر می‌شود، این عامل اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد.» کارشناسان می‌گویند در سال‌های آینده، رده‌های بالای حزب ممکن است با آزمایش و کنار گذاشتن نیروهای بالقوه برای رهبری توسط آقای شی، ثبات کمتری داشته باشند. در پشت صحنه، مقامات درون حلقه او ممکن است برای نفوذ و بقای سیاسی شدیدتر رقابت کنند.

ویکتور شیه گفت: «این امر روند جانشینی را پراکنده‌تر خواهد کرد، زیرا او نمی‌تواند فقط یک جانشین تعیین‌شده داشته باشد. باید یک گروه برای انتخاب وجود داشته باشد، و این احتمالاً به این معنی است که آنها کشمکش‌های قدرت سطح پایینی با یکدیگر خواهند داشت.»

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید