باردیگر شرمالشیخ/بازخوانی مذاکرات صلح فلسطین و اسرائیل از ۱۹۹۶ تاکنون
کنترل شرمالشیخ در طول منازعه اعراب و اسرائیل دو بار از دست مصر خارج شد و به اشغال اسرائیل درآمد ولی درنهایت به مصر بازگشت. همانقدر که نام کمپدیوید در آمریکا و اسلوی نروژ با ماجرای منازعه اعراب و اسرائیل گره خورده، شرمالشیخ هم بهعنوان محلی برای رایزنی و مذاکرات برای حل این منازعه شناخته میشود. گاهی دراینمیان توافقی به امضاء رسیده و اجراییشده و گاهی نیز مذاکرات در همین شهر کوچک به شکست منجر شده است.

شرمالشیخ در جنوبیترین نقطه مصر، برای سومین روز متوالی میزبان مذاکرات آتشبس غزه بود. مذاکراتی که از این روز وارد مرحله جدیتری شد و شخصیتهای عالیرتبهای نیز به آن پیوستند. ازیکسو، استیو ویتکاف، نماینده ترامپ در خاورمیانه و جرد کوشنر، داماد رئیسجمهور آمریکا روز چهارشنبه به مذاکرات پیوستند و ازسویدیگر، محمد بن عبدالرحمن آلثانی، نخستوزیر و وزیرخارجه قطر هم به شرمالشیخ رفت. همچنین الجزیره عصر دیروز خبر داد که هیئتهایی از دو گروه فلسطینی دیگر ـ یعنی جهاد اسلامی و جبهه خلق ـ نیز به مذاکرات شرمالشیخ پیوستند.
این مذاکرات بهصورت غیرمستقیم میان اسرائیل و گروههای فلسطینی با میانجیگری آمریکا، قطر و مصر در جریان است. نام شرمالشیخ با منازعه اعراب و اسرائیل گره خورده است. آخرین خبر تا لحظه تنظیم این گزارش، از این قرار بود که خوشبینی محتاطانهای نسبت به روند شرمالشیخ به وجود آمده و احتمال دارد که توافق تا پنجشنبه یا جمعه حاصل شود. همچنین خبر دعوت رئیسجمهور مصر از ترامپ برای حضور در لحظه امضای توافق نیز روز گذشته مورد توجه قرار گرفت. رسانهتای عبری و عربی گزارش دادند که با ورود مذاکرهکنندگان ارشد، این گفتگوها وارد مرحله حساسی شده است.
ژنو در خاورمیانه
میگویند این عنوانی است که دولت مصر تلاش میکند شرمالشیخ را با آن به دنیا معرفی کند. بندری کوچک در جنوبیترین نقطه مصر که محل استقرار نیروی دریایی این کشور است. کوچکبودن شرمالشیخ و تحتحفاظتبودن آن، باعث میشود که امنیت اجلاسهای بینالمللی با حضور مقامات ارشد کشورهای دیگر برای دولت مصر راحتتر باشد؛ چراکه قاهره یعنی پایتخت این کشور، به بینظمی و ازدحام مشهور است.
کنترل شرمالشیخ در طول منازعه اعراب و اسرائیل دو بار از دست مصر خارج شد و به اشغال اسرائیل درآمد ولی درنهایت به مصر بازگشت. همانقدر که نام کمپدیوید در آمریکا و اسلوی نروژ با ماجرای منازعه اعراب و اسرائیل گره خورده، شرمالشیخ هم بهعنوان محلی برای رایزنی و مذاکرات برای حل این منازعه شناخته میشود. گاهی دراینمیان توافقی به امضاء رسیده و اجراییشده و گاهی نیز مذاکرات در همین شهر کوچک به شکست منجر شده است.
اجلاس سازندگان صلح – ۱۹۹۶
این نامی بود که به اجلاس بینالمللی مبارزه با تروریسم و تقویت روند صلح خاورمیانه داده شده بود: «Summit of the Peacemakers». محور برگزاری این اجلاس، ایالاتمتحده و بیل کلینتون، رئیسجمهور وقت این کشور بود. در اجلاس شرمالشیخ ۱۹۹۶ بیل کلینتون، یاسر عرفات رئیس سابق تشکیلات خودگردان فلسطین، شیمون پرز نخستوزیر اسبق اسرائیل، ژاک شیراک رئیسجمهور وقت فرانسه، بوریس یلتسین رئیسجمهور روسیه ، حسنی مبارک، رئیسجمهور وقت مصر، پتروس غالی، دبیرکل وقت سازمان ملل متحد، جان میجر، نخستوزیر وقت بریتانیا، ملک حسین پادشاه وقت اردن، سلیمان دمیرل، رئیسجمهور وقت ترکیه و هلموت کوهل، صدراعظم وقت آلمان ازجمله چهرههای مشهور حاضر بودند. براساس بیانیه مشترک مصر و آمریکا که از سوی کلینتون و حسنی مبارک امضاء شده بود، شرکتکنندگان در این اجلاس اعلام کردند:
«- حمایت کامل خود را از روند صلح خاورمیانه و عزم خود را برای ادامه این روند، بهمنظور دستیابی به صلحی عادلانه، پایدار و جامع در منطقه ابراز میکنند.
- عزم خود را برای ارتقای امنیت، ثبات و جلوگیری از دستیابی دشمنان صلح به هدف نهایی خود یعنی ازبینبردن فرصت واقعی صلح در خاورمیانه تایید میکنند.
- بر محکومیت شدید همه اقدامات تروریستی در همه اشکال شنیع آن، صرفنظر از انگیزه آن و هر کسی که مرتکب آن شود، ازجمله حملات تروریستی اخیر در اسرائیل، تاکید میکنند، آنها را با ارزشهای اخلاقی و معنوی مشترک همه مردم منطقه بیگانه میدانند، قصد خود را برای ایستادگی قاطعانه در برابر همه این اقدامات مجدداً تایید میکنند و از همه دولتها میخواهند که در این محکومیت و مخالفت به آنها بپیوندند.»
در ادامه بیانیه آمده است: «برای این منظور، ما تصمیم گرفتیم:
(الف) حمایت از توافقات اسرائیل و فلسطین، ادامه روند مذاکرات و تقویت سیاسی و اقتصادی آن، بهبود وضعیت امنیتی برای هر دوطرف، با توجه ویژه به نیازهای اقتصادی فعلی و مبرم فلسطینیان. (ب) حمایت از ادامه روند مذاکرات بهمنظور دستیابی به یک توافق جامع. (ج) همکاری برای ارتقای امنیت و ثبات در منطقه با توسعه ابزارهای مؤثر و عملی همکاری و کمک بیشتر. (د) ارتقای هماهنگی تلاشها برای متوقفکردن اقدامات تروریستی در سطوح دوجانبه، منطقهای و بینالمللی، اطمینان از اینکه محرکان چنین اقداماتی به دست عدالت سپرده میشوند، حمایت از تلاشهای همه طرفها برای جلوگیری از استفاده از سرزمینهایشان برای اهداف تروریستی و جلوگیری از مشارکت سازمانهای تروریستی در جذب نیرو، تأمین سلاح یا جمعآوری کمکهای مالی. (ه) حداکثر تلاش خود را برای شناسایی و تعیین منابع مالی این گروهها و همکاری در قطع ارتباط آنها و با ارائه آموزش، تجهیزات و سایر اشکال حمایت کسانی که علیه گروههایی که از خشونت و ترور برای تضعیف صلح، امنیت یا ثبات استفاده میکنند، اقدام میکنند، بهکار گیریم. (و) تشکیل یک گروه کاری، که برای همه شرکتکنندگان در اجلاس آزاد است، برای تهیه توصیههایی در مورد چگونگی اجرای بهتر تصمیمات مندرج در این بیانیه، از طریق کار مداوم و ارائه گزارش به شرکتکنندگان ظرف ۳۰ روز.»
یادداشت تفاهم شرمالشیخ – ۱۹۹۹
در جریان رفتوآمدهای دیپلماتیک به شرمالشیخ و در ادامه روند صلحی که در اسلو (۱۹۹۳) آغاز شده بود، توافقی با حضور یاسر عرفات و ایهود باراک، نخستوزیر وقت رژیم صهیونیستی، زیر نظر مادلین آلبرایت، وزیر خارجه وقت آمریکا و ملک عبدالله اردن به امضاء رسید. هدف از این یادداشت تفاهم، اجرای توافق موقت در مورد کرانه باختری و نوار غزه (اسلو ۲) در سپتامبر ۱۹۹۵ و اجرای سایر توافقات بین سازمان آزادیبخش فلسطین و اسرائیل از سپتامبر ۱۹۹۳ بود: پروتکل روابط اقتصادی (۱۹۹۴)، توافق در مورد نوار غزه و منطقه اریحا (۱۹۹۴)، اعلامیه واشنگتن (۱۹۹۴)، توافق در مورد انتقال مقدماتی اختیارات و مسئولیتها بین اسرائیل و سازمان آزادیبخش فلسطین (۱۹۹۴)، پروتکل انتقال بیشتر اختیارات و مسئولیتها (۱۹۹۵) و یادداشت وای ریور (۱۹۹۸) بود. آخرین توافق، سال ۱۹۹۸ با حضور بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل و عرفات در وای ریور مریلند به امضاء رسیده بود.
دوطرف توافق کردند که مذاکرات مربوط به وضعیت دائمی را برای دستیابی به یک توافقنامه وضعیت دائمی از سر بگیرند. آنها مجدداً تاکید کردند که مذاکرات در مورد وضعیت دائمی، منجر به اجرای قطعنامههای ۲۴۲ و ۳۳۸ شورای امنیت خواهد شد. هر دوطرف موافقت کردند که برای انعقاد یک توافقنامه چارچوب صلح، تلاش مصممی انجام دهند و یک جدول زمانی برای دستیابی به این هدف تعیین کردند.
پایان انتفاضه دوم – ۲۰۰۵
هزاره جدید در فلسطین پرآشوبتر از گذشته آغاز شده بود. روند صلح بهبار ننشسته و اجلاس کمپ دیوید (۲۰۰۰) شکست خورده بود. میزان خشونت میان اسرائیلیها و فلسطینیان افزایش پیدا کرده بود و فقط اقدام تحریکآمیز آریل شارون، نخستوزیر وقت رژیم صهیونیستی در ورود به مسجدالاقصی کافی بود که جرقه انتفاضه دوم فلسطین را بزند. در این دوران، فلسطین درگیر یک دوره درگیریهای پنجساله شد.
شرمالشیخ نیز یکی از نقاطی بود که گفتوگوهای بیحاصل در آن رخ داد. اما هیچچیز در این پنجسال نتوانست جلوی این روند را بگیرد. یاسر عرفات، رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین هم سال ۲۰۰۴ فوت کرد، البته درباره علت مرگ او همچنان ابهاماتی وجود دارد. سال ۲۰۰۵ محمود عباس، طی انتخاباتی بهعنوان جانشین عرفات انتخاب شد. درحالیکه فلسطین درگیر بحران بود و براساس گزارشهای موجود، هیچکدام از دوطرف حاضر نبودند تا زمان توقف خشونتها سر میز مذاکره برود. زمانیکه انتفاضه دوم رسماً به پایان رسید، براساس آمارها حدود ۵۰۰۰ فلسطینی و اسرائیلی کشته شدند.
درنهایت سال ۲۰۰۵ گفتوگوهای شرمالشیخ به نتیجه رسید و این درگیریها تا حدی متوقف شد؛ هرچند دوطرف هیچ توافقنامهای را امضاء نکردند. اما عباس و شارون بهعنوان سران فلسطین و اسرائیل در بیانیههای خود اعلام کردند که قصد دارند خشونتها را متوقف کنند و بر نقشه راه صلح که طی مذاکرات بیش از یکدهه گذشته ترسیم شده بود، پایبند هستند. اسرائیل موافقت کرد که ۹۰۰ زندانی فلسطینی را آزاد کند و ارتش خود را از شهرهای کرانه باختری عقب بکشد. این گفتوگوها در فوریه ۲۰۰۵ به پایان رسید و چندماه قبل یعنی در سپتامبر این سال، اسرائیل از نوار غزه عقبنشینی کرد و کنترل آن را به تشکیلات خودگردان داد. اما این وقایع از التهاب در فلسطین کم نکرد.
اجلاس چهارجانبه – ۲۰۰۷
جنبش حماس در جریان انتخابات سال ۲۰۰۶ مجلس فلسطین پیروز شد و اکثریت کرسیهای پارلمان را بهدست آورد. سال ۲۰۰۷، اختلاف بر سر انتخاب سه وزیر باعث بروز درگیری مسلحانه در نوار غزه میان نیروهای حماس و جنبش الفتح شد. در جریان این نبرد که هشتروز طول کشید، حماس نیروهای تشکیلات خودگردان را شکست داد و از غزه بیرون کرد. از آنزمان کنترل غزه در اختیار حماس قرار گرفت. تشکیلات خودگردان هم اعضای دولتی حماس را اخراج کرد.
محاصره غزه نیز از همین زمان آغاز شد. بهدنبال این تحولات که در تابستان ۲۰۰۷ رخ داد، اجلاسی چهارجانبه در شرمالشیخ با حضور عباس، مبارک، ایهود اولمرت، نخستوزیر وقت اسرائیل و ملک عبدالله اردن با پشتیبانی آمریکا برگزار شد. دستورکار این نشست چهارجانبه؛ بررسی راههای تقویت مالی، سیاسی و نظامی تشکیلات خودگردان و حمایت از اقدامات عباس در برابر حماس بود. آنزمان دولت مصر با تشکیلات و اقدام حماس برای تسلط بر غزه را کودتا علیه دولت خودمختار مشروع فلسطین نامید. سال ۲۰۰۷ بهنوعی نقطهعطفی در موضوع فلسطین محسوب میشود؛ چراکه نوار غزه تحت کنترل گروه مقاومت حماس، تبدیل به محلی برای ارتقای توان نظامی این جریان شد.
کنفرانس بازسازی غزه – ۲۰۰۹
غزه در جریان جنگ ۲۲ روز سال ۲۰۰۸ آسیبهای زیادی دید و وضعیت اقتصادی آن نیز رفتهرفته، بیشازپیش به سمت بحران میرفت. در مارس ۲۰۰۹ کنفرانسی به ریاست مشترک مصر و نروژ در شرمالشیخ با عنوان «کنفرانس بینالمللی حمایت از اقتصاد فلسطین برای بازسازی غزه» برگزار شد. نمایندگی دائم مصر در سازمان ملل، پس از برگزاری این کنفرانس گزارشی از حاضران و نتایج آن را به دبیرکل وقت این سازمان – بانکیمون – ارائه کرد.
در بخشی از گزارش آمده است: «شرکتکنندگان نگرانی خود را از عدمدستیابی به تفاهم در مورد یک دوره طولانیمدت آرامش در غزه تا بهامروز ابراز کردند. آنها حمایت خود را از تلاشهای مداوم مصر برای تحکیم آتشبس شکننده فعلی و ایجاد آرامش طولانیمدت لازم ابراز کردند. شرکتکنندگان بر اهمیت دستیابی به آشتی ملی فلسطین مطابق با قطعنامههای اتحادیه عرب تاکید کردند و حمایت خود را از تلاشهای مصر برای این منظور ابراز داشتند. آنها دستیابی به آرامش و آشتی را از الزامات ضروری برای هرگونه تلاش موفقیتآمیز بازسازی توسط جامعه اهداکنندگان دانستند.
درحالیکه شرکتکنندگان تاکید کردند که نوار غزه بخش جداییناپذیری از سرزمین فلسطین اشغالی ۱۹۶۷ است که کشور آینده فلسطین در آن تأسیس خواهد شد، آنها مجدداً تاکید کردند که تأسیس یک کشور فلسطینی پایدار ازجمله موارد دیگر، نیازمند حمایت مداوم جامعه بینالمللی است و خواستار افزایش کمکهای مالی و اقتصادی به تشکیلات خودگردان فلسطین شدند.» در قسمت دیگری نیز ذکر شده: «شرکتکنندگان از طرح ملی بهبود و بازسازی زودهنگام فلسطین برای غزه، که نشاندهنده واکنش هماهنگ تشکیلات خودگردان ملی فلسطین و شرکای محلی و بینالمللی آن به ویرانیهای متحملشده توسط فلسطینیان در غزه است، استقبال کردند. آنها اذعان کردند که این طرح بهصراحت با اولویتهای مشخصشده در طرح اصلاحات و توسعه فلسطین، که در کنفرانس اهداکنندگان پاریس در دسامبر ۲۰۰۷ آغاز شد، مرتبط خواهد بود.
آنها تاکید کردند که این طرح، مبنایی برای بسیج منابع و تلاشهای جامعه بینالمللی و اهداکنندگان در پاسخ به نیازهای ارائهشده توسط تشکیلات خودگردان ملی فلسطین برای سالهای ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ خواهد بود. برای این منظور، شرکتکنندگان در مجموع تقریبی، ۴۴۸۱ میلیارد دلار را برای پوشش دو سال آینده متعهد شدند. آنها متعهد شدند که پرداخت این تعهدات را در اسرعوقت آغاز کنند تا بهسرعت بر زندگی روزمره فلسطینیان تأثیر بگذارد.»
مذاکرات صلح ۲۰۱1 – ۲۰۱0
این دور از مذاکرات مربوط به دولت اول ریاستجمهوری باراک اوباما میشود و هیلاری کلینتون، وزیر وقت خارجه آمریکا و جرج میچل فرستاده آمریکا به خاورمیانه، از طرف واشنگتن در آن شرکت کردند. مسئله شهرکسازیهای اسرائیل در اراضی فلسطینیان، محور اصلی این مذاکرات محسوب میشد. در اینزمان موضوع تشکیل کشور اسرائیل و بهرسمیتشناختن آن از سوی تشکیلات فلسطین، در کنار تشکیل کشور مستقل فلسطینی روی میز بود.
دوطرف از سال ۲۰۰۸ و حمله اسرائیل به غزه، مذاکرات مستقیم نداشتند. اردن و مصر در کنار آمریکا برای راضیکردن طرف فلسطینی جهت شرکت در این مذاکرات نقشی کلیدی داشتند. واشنگتنپست آن زمان (۱۳۸۹) درباره این مذاکرات نوشت: «در دور دوم مذاکرات مستقیم، برای نخستینبار، کلیدیترین مسائل مورد اختلاف میان فلسطینیان و اسرائیل به بحث گذاشته شد و این درحالی بود که کلینتون، تلاش میکرد با تاکید بر از سر گرفته نشدن شهرکسازیها در کرانه باختری، مانع از به بنبست رسیدن آن شود.
در همین حال، میچل نیز با اشاره به موضوعات مورد بحث نتانیاهو و عباس ازجمله وضعیت مرزها، امنیت و حق آوارگان فلسطینی برای بازگشت به خانههایشان گفت: «برخی از مسائل اساسی مناقشه بهصورت جدی، گسترده و با جزئیات کامل مورد بحث و بررسی قرار گرفت.» سخنان میچل از آنجهت از اهمیت بسیاری برخوردار بود که فرستاده ویژه آمریکا به خاورمیانه، همواره در انتخاب لغات دقت میکند، حال آنکه مقامات فلسطینی، نشان دادهاند که تمایل دارند، نخست به مسئله مرزها پرداخته شود؛ اما مذاکرهکنندگان اسرائیلی بر مسئله امنیت پافشاری میورزند.»
ملاقات جان کری، عباس و پادشاه اردن – ۲۰۱۵
در این سال محمود عباس، رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین، معاهده پیوستن به دادگاه لاهه و چند نهاد بینالمللی دیگر را امضاء کرد که باعث خشم اسرائیلیها شد. رژیم صهیونیستی هم در پاسخ به این اقدام، ۱۲۷ میلیون دلار از مالیات فلسطینیها را بلوکه کرد که میتوانست خیلی زود تشکیلات خودگردان را با بحران مالی روبهرو کند. در ماه مارس ۲۰۱۵، کنفرانس بینالمللی سرمایهگذاری اقتصادی در شرمالشیخ برگزار میشد. در حاشیه این کنفرانس، جان کری وزیر خارجه آمریکا که به مصر سفر کرده بود، دیداری سهجانبه با عباس و عبدالله دوم، پادشاه اردن داشت. آنزمان یک مقام دیپلماتیک آمریکایی ضمن اعلام این خبر به اسکاینیوز، گفته بود: «آمریکا نسبت به بحران مالی تشکیلات خودگردان فلسطین نگران است.»
اجلاس پنججانبه – ۲۰۲۳
ماه مارس ۲۰۲۳ (اسفندماه ۱۴۰۱) بار دیگر نام شرمالشیخ در اخبار مربوط به فلسطین شنیده شد. قرار بود اجلاسی پنججانبه با حضور نمایندگان اسرائیل، آمریکا، اردن، مصر، آمریکا و تشکیلات خودگردان در این شهر برگزار شود. خبرگزاری ایرنا آنزمان در تحلیلی راجع به این اجلاس نوشت: «احزاب و گروههای فلسطینی اما نسبت به اهداف و چشمانداز این نشست با شک و تردید مینگرند و آن را بیش از منافع فلسطین، در راستای منافع رژیم صهیونیستی ارزیابی میکنند؛ نشستی که در وهله نخست هویت اسلامی و عربی شرکتکنندگان را نشانه رفته است.
ازاینرو شاهد مواضع انتقادی برخی از اعضای حماس و جهاد اسلامی هستیم که «موسی ابومرزوق» رئیس دفتر روابط بین المللی حماس و «خالد البطش» از رهبران جهاد اسلامی در این جرگه قرار دارند. ابومرزوق، رئیس دفتر روابط بینالمللی حماس خاطرنشان کرد: «این جنبش با نشست شرمالشیخ مخالف است. گزینه این جنبش، تشدید مقاومت در برابر رژیم صهیونیستی است» و البطش از رهبران جهاد اسلامی هم هشدار داد: نشست شرمالشیخ تلاشی از سوی آمریکا برای رفع انزوا از کابینه نتانیاهو است.
از نگاه آنها، مشارکت تشکیلات خودگردان در نشست شرمالشیخ، بیتوجهی به اراده و آرمانهای مردم فلسطین، زیر پاگذاشتن اجماع ملی، نقض تصمیمات شورای ملی و شورای مرکزی مبنی بر بهرسمیتنشناختن رژیم اسرائیل و عملنکردن به تعهدات امنیتی و سیاسی است. یکی از عمده دلایل بدبینی فلسطینیها به نشست شرمالشیخ، مشاهده توافق بیسرانجام و بینتیجه العقبه است؛ نشستی امنیتی با همین اعضاء که حدود یکماه پیش در شهر «العقبه» در جنوب اردن برگزار شد. در نشست العقبه، بر سر توقف اقدامات یکجانبه رژیم صهیونیستی علیه ملت فلسطین برای مدت محدود، همچنین توقف شهرکسازی و برگزاری نشستی دیگر در شرمالشیخ توافق شد.
بنابراین براساس بیانیه پایانی نشست مزبور، رژیم صهیونیستی متعهد شد که بررسی ساخت شهرکهای صهیونیستنشین را بهمدت چهارماه و تصویب ساخت شهرکهای جدید را بهمدت ششماه متوقف کند. مقامات فلسطینی بر این باورند که رژیم صهیونیستی به این مفاد بهویژه بند مرتبط با توقف یورشها به شهرهای فلسطینی عمل نکرده است و چه تضمینی وجود دارد که به توافق احتمالی در شرمالشیخ وفادار بماند؛ آنهم در شرایطی که سران تل آویو پیش از برگزاری نشست کنونی، تاکید کرده بودند که سیاستهایشان در قبال فلسطینیها تغییر نخواهد کرد و بهعملیات ترور ادامه خواهند داد. همانطور که پیشتر اشاره شد، یکی از مهمترین اهداف برگزاری نشست شرمالشیخ آن هم با اصرار و تحت فشار آمریکا، خروج اسرائیل از انزوای خودساختهای است که طی چندماه گذشته با روی کار آمدن کابینه تندرو نتانیاهو تشدید شده است.»