قراردادی بدون ضمانت/درباره امضای توافق مواد معدنی آمریکا با اوکراین پس از ماه‌ها مذاکرات
می‌توان گفت غایب بزرگ این توافق تضمین‌های امنیتی است که اوکراینی‌ها از همان اول می‌خواستند. اوکراینی‌ها این امید را دارند که ترامپ و آمریکا به‌نوعی تعهدی درازمدت به موجودیت اوکراین به عنوان کشوری مستقل داشته باشند که این مسئله‌ای قابل بحث است.
ایالات متحده آمریکا و اوکراین روز چهارشنبه، 30 آوریل توافقنامه‌ای را امضا کردند که طبق آن آمریکا در آینده سهمی از درآمد حاصل از منابع طبیعی اوکراین خواهد داشت؛ توافقی که کی‌یف امیدوار است بتواند با آن راه را برای ادامه کمک‌های آمریکا هموار کند. براساس این توافق اوکراین نیمی از سرمایه نفت، گاز و مواد معدنی خود را در آینده به آمریکا می‌دهد. این توافق پس از ماه‌ها مذاکرات پرتنش، از جمله مشاجره لفظی ترامپ و جی‌دی‌ونس، معاون رئیس‌جمهور، با ولودیمیر زلسنکی در کاخ سفید، بالاخره امضا شد و گامی رو به جلو در تلاش‌های ترامپ برای پایان دادن به جنگ سه‌ساله روسیه و اوکراین به‌شمار می‌رود.
بعضی‌ها این توافق را برگ برنده‌ای برای ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین دانستند. سوال اینجاست که این توافق چه تعریفی از روابط آمریکا و اوکراین ارائه می‌دهد؟ در ابعاد بزرگتر آیا می‌تواند به مذاکرات پایان دادن جنگ روسیه و اوکراین کمک کند؟ چه کسی پیشنهاد این توافق را داد و چرا توافق بر سر شروط آن طول کشید؟ روسیه چه واکنشی به این توافق دارد؟
جرمی بوئن، خبرنگار بخش بین‌الملل بی‌بی‌سی جهانی می‌گوید، زمانی که این توافق 9 صفحه‌ای را می‌خوانید لحن قانون‌مآبانه آن توجه شما را جلب می‌کند اما نکته اصلی آن همانگونه که یولیو سویردنکو، وزیر اقتصاد اوکراین که معاون نخست‌وزیر هم هست و این قرارداد را امضا کرد، می‌گوید، این توافق خوبی برای اوکراین است که طبق آن مالکیت تام و کنترل کامل منابع انرژی در اختیار این کشور باقی خواهد ماند و یک همکاری مشترک میان اوکراین و آمریکا محسوب می‌شود. به گفته سویردنکو، در واقع دارایی ملی این کشور حفظ خواهد شد.
سویردنکو گفت که در این توافق هیچ صحبتی از بازپرداخت بدهی اوکراین به آمریکا نشده اما به‌گفته جرمی بوئن در این قرارداد بندی هست که می‌گوید اگر آمریکایی‌ها پس از اجرایی شدن این توافق، تجهیزات نظامی بیشتری برای اوکراین بفرستند، ارزش آن به اندازه میزان مشارکت آمریکا در پروژه‌های اوکراین محاسبه می‌شود. این یعنی کمک‌های نظامی مجانی تمام نمی‌شوند.
می‌توان گفت غایب بزرگ این توافق تضمین‌های امنیتی است که اوکراینی‌ها از همان اول می‌خواستند. به گفته بوئن اوکراینی‌ها این امید را دارند که ترامپ و آمریکا به‌نوعی تعهدی درازمدت به موجودیت اوکراین به عنوان کشوری مستقل داشته باشند که این مسئله‌ای قابل بحث است. چون به باور بوئن اگر ناگهان اوکراین نتواند به‌طور کامل مستقل شود یا اگر روسیه طی توافقی در آینده اراضی بیشتری از اوکراین را تصرف کند یا عملیات نظامی موفقیت‌آمیزی انجام دهد، آیا آمریکایی‌ها می‌توانند درباره مواد معدنی کمیاب که بسیاری از این منابع در مناطق جنگی قرار دارند یا در اراضی حفر شده‌اند که ارتش روسیه حالا تحت کنترل خود درآورده، با مسکو به توافق برسند؟
بوئن بر این باور است که سرمایه‌گذاری، لزوماً ضمانت امنیتی نیست. تجربه بوئن از جنگ‌های بسیار در طی سال‌ها نشان می‌دهد زمانی که درگیری آغاز می‌شود، کشورها و کمپانی‌های چندملیتی از جمله آمریکایی‌ها تمام تلاش خود را می‌کنند تا افراد مستقر در آن منطقه را خارج کنند و هر چه زودتر به نقطه امنی منتقل کنند، وگرنه امکان ندارد که کارکنان در آنی تجهیزات خود را زمین بگذارند، اسلحه به دست بگیرند و به شبه‌نظامیان بپیوندند.
آمریکا این توافق را صندوق بازپرداخت کمک‌های نظامی خود به اوکراین می‌بیند. اما نمی‌توان گفت که این توافق ضمانتی برای ارسال تسلیحات بیشتر ارائه می‌دهد چون این موضوع به همین صراحت در این توافق ذکر نشده است. با اینکه گفته شده «اگر» سلاح‌های بیشتری فرستاده شود اما تضمینی برای آن وجود ندارد. این قرارداد، آمریکا یعنی دولت ترامپ و جانشین‌های او در آینده را به اوکراین و آینده این کشور مقید می‌کند چون توسعه زیرساخت‌های لازم در 4 سال آینده به سرانجام نخواهد رسید.
به گفته بوئن علاوه بر آنکه جنگ هنوز ادامه دارد، به این فکر کنید که حفاری معدن زغال‌سنگ چند سال طول می‌کشد. بهره‌برداری از این معادن به شیوه‌ای که آمریکا در نظر دارد نیازمند میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری است. این همان دلیل دیگری است که اوکراینی‌ها از مشارکت آمریکایی‌ها خشنودند چون برخلاف آمریکایی‌ها، اوکراینی‌ها این سرمایه را ندارند.
خیلی‌ها این توافق را اقدامی به نفع اوکراین و عده‌ای دیگر آن را به نفع روسیه می‌دانند. از یک نظر این توافق نشان‌دهنده آن است که روابط اوکراین و آمریکا رو به بهبودی است که بعد ترامپ شخصاً آن را به هم زد و گفت که اوکراین شریک ضعیف‌تری نسبت به روسیه است. بنابراین می‌توان گفت که ترامپ دو گام به سمت اوکراین برمی‌دارد و یک گام به سمت روسیه.
ترامپ همیشه به افراد بزرگ با کیف پول بزرگ و قدرت زیاد احترام می‌گذارد و به گفته بوئن با اینکه این توافق به امضا رسیده، به این معنی نیست که برقراری دوباره روابط آمریکا با مسکو در اولویت‌های ترامپ قرار ندارد چون اگر رئیس‌جمهور آمریکا سودای معامله بستن و رسیدن به منابع طبیعی کمیاب را داشته باشد، روسیه، بزرگترین کشور جهان با منابع معدنی عظیم و بهره‌برداری‌نشده‌ای است که می‌تواند اوکراین را در سایه قرار دهد. بوئن می‌گوید زمانی که ترامپ درباره این مسائل صحبت می‌کند می‌توانید نماد دلار را در ذهن او ببینید.
به گفته بوئن، ترامپ پیشتر هم درباره این مسئله صحبت کرده و گفته است که اگر روند عادی‌سازی روابط دو کشور انجام شود، تحریم‌ها برداشته می‌شوند، آمریکا و روسیه می‌توانند با یکدیگر معامله کنند، پروازهای مستقیم بین دو کشور برقرار شود و در نتیجه انواع و اقسام فرصت‌ها برای کسب و کارهای آمریکایی فراهم خواهد شد.
بوئن به نکته‌ای تاریخی هم اشاره می‌کند که آمریکا سابقه درخواست دریافت بدهی‌های جنگی را دارد. آمریکایی‌ها حساب و کتاب می‌کنند و پول خود را پس می‌گیرند. سال 2006 بریتانیا آخرین بخش از بدهی خود از جنگ جهانی دوم را هم به کانادا و هم به آمریکا پرداخت کرد.
در داخل آمریکا، بیش از یک سال است که جمهوری‌خواهان بر سر اوکراین با یکدیگر به توافق نمی‌رسند؛ قانون‌گذاران همسو با ترامپ از ادامه مشارکت در جنگ تردید دارند و جنگ‌طلبان امنیت ملی می‌خواهند با حملات ادامه‌دار روسیه مقابله کنند. اما چند نفر از جمهوری‌خواهان در کنگره آمریکا روز پنجشنبه به مجله تایم گفتند که این توافق خواسته‌های هر دو طرف را برآورده می‌کند: مسیری برای حمایت ادامه‌دار که می‌توان با آن یا به‌عنوان قرار کاری یا مسئولیت اخلاقی یا هر دو، نظر رای‌دهندگان را جلب کرد.
این توافق به آمریکا امکان می‌دهد که در تمام پروژه‌های نفت، گاز و مواد معدنی جدید و ساخت زیرساخت‌ها در داخل اوکراین، 50درصد سهم داشته باشد و از آن در صندوقی برای خریدهای سیستم‌های تسلیحاتی اوکراین از آمریکا استفاده خواهد شد. بندهای این توافق همچنان باید در پارلمان اوکراین به تصویب برسد.
از سال 2022 و آغاز حمله روسیه به اوکراین، آمریکا بیش از 77 میلیارد دلار کمک‌های نظامی به اوکراین ارسال کرد. در ماه‌های اخیر، ترامپ و جمهوری‌خواهان کنگره آمریکا از ارسال کمک‌های نظامی و اشتراک اطلاعات به اوکراین جلوگیری کردند تا اوکراین را تحت فشار دهند الحاق اراضی به روسیه را در ازای توافقی برای آتش‌بس بپذیرد اما با ادامه حملات مرگبار به کی‌یف در طول مذاکرات به‌نظر می‌رسد ولادیمیر پوتین شانس خود را از دست داده باشد، ترامپ را ناامید کرده باشد تا نشان دهد که ترامپ چقدر نفوذ کمی در قبال رهبر روسیه دارد.
با اینکه این توافق هیچ نوعی از تضمین امنیتی را تامین نمی‌کند اما در عمل به ترامپ و متحدانش دلیل و منطقی برای ادامه کمک‌های آمریکا فراهم می‌کند. جونی ارنست، سناتور ایالت آیوا این توافق را «پیشرفت غیرمنتظره بزرگی» می‌داند که ترامپ می‌تواند به مردم آمریکا بگوید، اوکراینی‌ها پول مالیات‌دهندگان را پس خواهند داد و «ما می‌توانیم همچنان کمک‌های نظامی خود را برای دفاع از چیزی که واقعاً در آن سرمایه‌گذاری کردیم، ادامه دهیم.»
مدیریت صندوق سرمایه‌گذاری مشترک آمریکا و اوکراین بر عهده هر دو کشور خواهد بود و به گفته مقامات دولت آمریکا از درآمدهای ناشی از پروژه‌های آینده انرژی و مواد معدنی به‌ویژه آنهایی که به ذخایر عظیم لیتیوم، تیتانیوم و مواد معدنی کمیاب مربوط است، تشکیل می‌شود.
هنوز توافق آتش‌بس موقتی 30 روزه که اوکراین و آمریکا پیگیری می‌کنند و پایان جنگی که بخش بزرگی از جهان به دنبال آن است، هنوز به دست نیامده. بوئن می‌گوید، هم پوتین و هم زلنسکی می‌خواهند روند صلح را به تاخیر بیندازند و تمام جزئیات را مهندسی کنند تا اگر ترامپ که مسائل دیگری نیز برای حل و فصل دارد تصمیم بگیرد از برقراری صلح میان آنها فاصله بگیرد و توافق به هم بخورد، هر کدام بتوانند طرف مقابل را متهم کنند. مسئله دوم مراسم یادبود جنگ جهانی دوم است که چند روز دیگر در مسکو برگزار خواهد شد.
پوتین مقامات چین و بسیاری دیگر را برای شرکت در این مراسم دعوت کرده است. رسانه‌های اوکراینی پیشنهاد می‌کنند که این مراسم یک هدف مشروع است و باید به آن حمله کنند. پوتین پیشنهاد آتش‌بس سه‌روزه را برای آن زمان ارائه کرده؛ چون می‌خواهد تمام سامانه‌های دفاع هوایی را در اطرف مسکو مستقر کند و جلوی حملات احتمالی پهپادی را بگیرد.
بنابراین می‌توان گفت آتش‌بس سه‌روزه‌ای که پوتین حوالی جشن‌های «روز پیروزی» درخواست کرده، در واقع آتش‌بسی برای آسمان مسکوست و نه برای شرق و جنوب اوکراین.
اسکات‌بست، وزیر خزانه‌داری آمریکا می‌گوید که این توافقنامه به روسیه نشان می‌هد که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا و دولتش متعهد «به روند صلح با محوریت اوکراین آزاد، مستقل و مرفه در درازمدت است». «بست» در ادامه گفت که رئیس‌جمهور می‌خواهد «این همکاری بین مردم آمریکا و اوکراین نشان‌دهنده تعهد هر دو طرف به صلح پایدار و رفاه در اوکراین» باشد.
ترامپ می‌گوید: «من معاهده پیچیده‌ای نمی‌خواستم. دلیلی دارد که مواد معدنی کمیاب، کمیا‌ب‌اند (و آنها خیلی دارند) و ما توافقی کردیم که پول ما تضمین داشته باشد؛ در جایی که می‌توانیم حفاری را شروع کنیم و هر کاری که باید را انجام دهیم.»
طبق گزارش «نظرسنجی زمین‌شناسی اوکراین» این کشور ذخایر عظیم مواد معدنی دست‌نخورده و مهمی دارد که شامل تیتانیوم، لیتیوم، گرافیت، نیکل و کوبالت می‌شود و برای فناوری‌های نوظهور حیاتی به‌شمار می‌روند.
به گفته هایدر کربو-ردیکار، کارشناس ارشد مرکز تحقیقات ژئواکونومیک در شورای روابط خارجی، این توافق اساساً یک صندوق مشترک آمریکا-اوکراینی را تاسیس می‌کند، صندوق سرمایه‌گذاری مشترک آمریکا و اوکراین برای بازسازی اوکراین تا آمریکا بتواند در احیای اقتصادی آینده اوکراین سرمایه‌گذاری کند و در آن منفعتی داشته باشد. آمریکا هم حمایت مالی و نظامی جدید ارائه خواهد کرد و سرمایه‌گذاری‌های خصوصی و دولتی را در منابع معدنی اوکراین از جمله مواد معدنی مهم، مواد معدنی کمیاب، نفت و گاز و همچنین زیرساخت‌های مربوطه را تسهیل می‌کند. در عوض، اوکراین 50درصد از درآمدی را که از حق امتیاز مجوزهای تازه‌تخصیص داده‌شده به مواد معدنی مهم و استخراج گاز و نفت به دست می‌آید به آمریکا می‌دهد.
امضای این توافق به‌شدت نمادین بود؛ توافقی که ایالات متحده و ترامپ را به موفقیت‌های اقتصادی آتی اوکراین متصل می‌کند. گرچه اجرایی شدن این پروژه‌ها احتمالاً سال‌ها طول خواهد کشید. این توافق به محض تضمین استقلال اوکراین که به توقف حمله روسیه به اراضی اوکراین بستگی دارد، فرصت‌هایی را برای سرمایه‌گذاران آمریکایی فراهم خواهد کرد که از حمایت دولت آمریکا برخوردارند.
اوکراین چه مواد معدنی‌ای دارد؟
رقابت ژئوپلیتیکی ایالات متحده و چین مواد معدنی حیاتی را در اولویت اصلی دستورالعمل امنیت ملی آمریکا قرار داده است. آمریکا برای تامین بسیاری از مواد معدنی حیاتی و عناصر خاکی کمیاب که در فناوری‌های مدرن از جمله سیستم‌های دفاعی پیشرفته، هوافضا، انرژی تجدیدپذیر و تولیدات کارخانه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد، به چین وابسته است. بدتر از آن، چین از برتری خود در جنگ تجاری فعلی و در واکنش به کنترل صادرات آمریکا بر فناوری‌هایی مانند نیمه‌هادی‌های پیشرفته استفاد می‌کند. سال‌های 2014 تا 2017، چین 80درصد از عناصر خاکی وارداتی آمریکا را تامین کرد.
به گزارش مرکز تحقیقات Adamas Intelligence، چین دست‌کم 85درصد از ظرفیت جهان را برای فرآوری عناصر خاکی کمیاب و تبدیل آن به موادی که تولیدکنندگان بتوانند استفاده کنند، در اختیار دارد. ساخت کارخانه‌های فرآوری این مواد سال‌ها طول می‌کشد تا بتوان با چین که ظرفیت تولید 220هزار تن دارد، رقابت کرد؛ ظرفیتی که 5 برابر کل ظرفیت دیگر کشورهای جهان است. اما ذخایر عظیم اوکراین از مواد معدنی و عناصر خاکی کمیاب، با این فرض که آنها از نظر تجاری قابل بازیابی‌اند، می‌تواند احتمالاً زنجیره تامین بسیاری از مواد معدنی را که آمریکا در آینده به آنها نیاز دارد، تامین کند.
به‌گزارش نیویورک‌تایمز، بر اساس تحقیقات دانشکده اقتصاد کی‌یف، اوکراین علاوه بر ذخایر نفت و گاز طبیعی، بیش از 100ذخایر عمده مواد معدنی حیاتی را کنترل می‌کند.
تیتانیوم در ساخت‌وساز، هواپیما، ایمپلنت‌های ارتوپدی و به‌عنوان مواد افزودنی در رنگ و لوازم آرایشی از جمله ضدآفتاب و خیلی کالاهای دیگر به‌کار می‌رود. طبق گزارش‌های رسانه‌های اوکراینی معدن‌های تیتانیوم در استان‌های مرکزی اوکراین 6درصد از تولید جهانی را تشکیل می‌دهند. از اورانیوم در نیروگاه‌ها و سلاح‌های هسته‌ای استفاده می‌شود. اوکراین بزرگترین ذخایر اورانیوم در اروپا را دارد. منابع نفت و گاز طبیعی در چندین منطقه از اوکراین قرار دارند.
لیتیوم، عنصری مهم برای باتری‌ها به‌ویژه برای خودروهای برقی و دیگر کالاهای صنعتی از جمله دارو است. اوکراین سومین ذخائر کل اروپا را دارد اما برخی از سایت‌های لیتیوم در مناطق مورد مناقشه جنگی واقع شده‌اند. پیش از جنگ با روسیه، مقامات اوکراین به ایلان ماسک پیشنهاد کردند که در برخی از معادن لیتیوم اوکراین سرمایه‌گذاری کند.
عناصر خاکی کمیاب، مجموعه‌ای متشکل از بیش از 12 فلز، که فراوانی کمتری از تیتانیوم و لیتیوم دارد که در بسیاری از بخش‌های فناوری بالا از جمله انرژی سبز، لوازم الکترونیک و هوافضا کاربرد دارد. اوکراین ذخایر قابل توجهی دارد که اکثراً دست‌نخورده‌اند و مشخص نیست که استخراج آنها چقدر گران تمام خواهد شد. همچنین منگنز که از آن برای ذوب فولاد استفاده می‌شود. زیرکونیم که از آن در صنعت سرامیک، میله‌های سوخت هسته‌ای و الماس‌های مصنوعی استفاده می‌شود. گرافیت، که از آن در کارخانه‌های فولاد و موتورهای برقی استفاده می‌شود. اوکراین یکی از تولیدکنندگان پیشرو گرافیت در جهان است.
چه کسی اول پیشنهاد داد؟
پیشنهاد اصلی برای توسعه مشترک مواد معدنی کمیاب اوکراین از سوی اوکراینی‌ها مطرح شد تا بتوانند حسن‌نیت خود را در همسو بودن منافع اقتصادی و امنیت ملی اوکراین و آمریکا نشان دهند. در ژانویه امسال، زمانی که ترامپ روی کار آمد به‌وضوح اعلام کرد که حمایت نظامی را به ضرر منابع آمریکا می‌داند. هدف اوکراین برای مقابله با این روایت، طرح توافقی روی میز مذاکره بود که حمایت‌های مالیات‌دهندگان را جبران و دفاع از اوکراین را به امری ارزشمند تبدیل می‌کند؛ با اعطای حق توسعه و ارائه دسترسی به منابع این کشور.
دلیل طول کشیدن امضای این توافق این است که پیشنهادات اولیه آمریکا بیش از آن چیزی بود که اوکراین می‌توانست ارائه کند. مذاکره برای توافقنامه اول هفته‌ها طول کشید اما پس از جلسه پرتنش زلنسکی و ترامپ در کاخ سفید در ماه فوریه، مراسم امضای این توافق لغو شد. ترامپ و جی‌دی‌ونس معتقد بودند که زلنسکی به‌اندازه کافی قدردان کمک‌های آمریکا نیست و او را تحت فشار قرار دادند تا بالاخره توافقنامه‌ای را برای صلح بپذیرد. از زلنسکی خواسته شد تا کاخ سفید را ترک کند و ترامپ برای اینکه نشان دهد برگ برنده در اختیار چه کسی است، ارسال کمک‌های نظامی و اشتراک اطلاعات را موقتاً قطع کرد. مذاکرات فنی در سکوت ادامه پیدا کردند که در نهایت منجر به توافقنامه اصلی شد.
آمریکا در مورد این توافق مصمم و انعطاف‌ناپذیر بود. رویکرد «اول آمریکا»ی ترامپ در دیپلماسی حول این محور است که ایالات متحده بهترین توافق را برای ارسال کمک‌های امنیتی به اوکراین و شرکایش، به دست آورد. از سال 2022 ارزش کمک‌های نظامی و بودجه کمکی کنگره آمریکا به اوکراین 183 میلیارد دلار بوده است. از حالا به بعد دولت ترامپ دیگر می‌خواهد برای هر گونه حمایت در آینده پول خود را پس بگیرد؛ حتی اگر سال‌ها طول بکشد.
برای رسیدن به این توافق، اوکراین در نهایت در زمینه ضمانت‌های امنیتی که در اولویتش قرار داشت، کوتاه آمد. آنها همچنین نتوانستند برای کمک‌های نظامی در آینده تضمینی دریافت کنند. با این حال آنها فرصت جدیدی برای کمک‌های نظامی جدید باز کردند و گزارش‌های «کی‌یف پست» نشان می‌دهد که دولت ترامپ مجوز ارسال 50 میلیون دلار صادرات محصولات دفاعی را به اوکراین صادر کرده است.
در درازمدت، آمریکا و اوکراین توافقی را امضا کردند که سرنوشت اقتصادی اوکراین را به ترامپ وصل می‌کند؛ این بردی برای ترامپ است و به‌عنوان بخشی از میراث او باقی خواهد ماند. اوکراین همچنین توانست توافقی را رقم بزند که در روند الحاق این کشور به اتحادیه اروپا تداخلی ایجاد نکند، تناقضی با قوانین اوکراین نداشته باشد یا استقلال این کشور را به خطر نیندازد و این صندوق به‌طور مشترک و برابر مدیریت شود. هایدر کربو ردیکار معتقد است که این توافق هیچ تغییر فوری در رفتار روسیه ایجاد نخواهد کرد.
میزانی از جزئیات باقی مانده‌که باید روی آنها کار شود چون هنوز مشخص نیست که توافقنامه صندوق جدید چگونه اجرایی خواهد شد. گرچه موسسه «توسعه مالی بین‌المللی آمریکا»، نماینده آمریکا به‌عنوان شریک محدود محسوب می‌شود اما نهایی شدن جزئیات این توافق و مذاکره درباره حمایت آمریکا از سرمایه‌گذاری در منابع معدنی طبیعی و زیرساخت‌های اوکراین زمان‌بر خواهد بود.
