ایران در صدر جدول آلوده‌‏کننده‏‌ها / شرکت ملی نفت ایران در رتبه‏‌های اول در جدول تولیدکنندگان بزرگ گازهای گلخانه‌‏ای قرار گرفت

براساس جدیدترین گزارش نهاد «کربن میجر»، در رتبه‌بندی شرکت‌های بزرگ تولید‌کننده گازهای گلخانه‌ای، شرکت ملی نفت ایران در رتبه‌های بالای جدول و در کنار شرکت‌هایی قرار گرفته است که میزان استخراج، تولید، فراوری و فروش نفت آن با این شرکت‌ها چندان قابل مقایسه نیست.

محققان بر این باورند که اگر قرار است جهان شانس خوبی برای محدود کردن افزایش دمای جهانی به 1/5 درجه سانتیگراد، یعنی هدف مورد توافق بین‌المللی داشته باشد، انتشارات جهانی کربن باید تا سال 2030 تا 45 درصد کاهش یابد. با این حال، انتشار گازهای گلخانه‌ای همچنان در حال افزایش است و بحران‌های شدید اقلیمی را که در تمام دنیا جان مردم و نیز اقتصاد جهانی را تهدید می‌کند، افزایش می‌دهد.

براساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی پروژه‌های جدید سوخت‌های فسیلی که پس از سال 2021 آغاز شده‌اند، با اهداف انتشار صفر خالص تا سال 2050 ناسازگار هستند. از سویی اکثر قریب به اتفاق 169 شرکت موجود در بررسی‌های پایگاه داده‌های کربن میجر، انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را در سال 2023 افزایش دادند، سالی که گرم‌ترین سال ثبت‌شده جهان تا آن زمان بود. 

این داده‌ها هرچند هشداردهنده هستند اما تغییر خاصی در الگوی شرکت‌های مختلف برای تعیین اهداف آتی و چشم‌اندازهای خود در گذار انرژی ایجاد نکرده‌اند؛ گویا تنها استفاده‌ای که از این هشدارها شده است، غرامت‌گیری برخی گروه‌ها و فعالین محیط زیست از شرکت‌های نفتی در دادگاه‌های محیط زیستی بر اساس شواهد این گزارش‌هاست؛ غرامتی که البته تنها دامن شرکت‌های خصوصی چون بریتیش پترولیوم، اکسون موبیل، شورون... را می‌گیرد و توانی برای مقابله با شرکت‌های دولتی و ملی و یا شرکت‌های کشورهایی چون چین، عربستان و روسیه ندارد که اتفاقاً این دو گروه شرکت‌ها در صدر آلاینده‌های دنیا قرار دارند.

کربن میجر یک پایگاه داده است که تولید گازهای گلخانه‌ای 180 تولید‌کننده بزرگ نفت، گاز، زغال‌سنگ و سیمان را در جهان ردیابی می‌کند. این داده‌ها برای تعیین کمیت انتشار مستقیم عملیاتی و گازهای گلخانه‌ای ناشی از احتراق محصولات عرضه‌شده به بازار این نهادها استفاده می‌شود. در بین 180 تولید‌کننده بزرگ نفت و گاز و سیمان دنیا، 104 شرکت تحت مالکیت سرمایه‌گذاران خصوصی، 70 شرکت دولتی و 6 شرکت ملی هستند. 87 شرکت از این تعداد، تولید‌کننده نفت، 86 شرکت تولید‌کننده گاز، 103 شرکت تولید‌کننده زغال‌سنگ و 8 واحد هم تولید‌کننده بزرگ سیمان هستند. 

سابقه داده‌های کربن میجر به سال 1854 باز می‌گردد و این داده‌ها در برگیرنده داده‌های بیش از 1/39 تریلیون تن معادل دی‌اکسید کربن است یعنی 69 درصد از انتشارات سوخت‌های فسیلی و تولید جهانی سیمان از شروع انقلاب صنعتی در سال 1751.  اولین داده‌های کربن میجر در سال 2013 منتشر شد. این پایگاه داده بزرگترین تولیدکنندگان نفت، گاز، زغال‌سنگ و سیمان را براساس تولید آنها انتخاب می‌کند. داده‌های تولید برای هر نهاد اساساً براساس ارقام گزارش‌شده خود نهاد گرفته می‌شود و در صورت لزوم از منابع ثالث هم استفاده می‌شود.

داده‌هایی که نهاد کربن میجر استفاده می‌کند در برگیرنده انتشارات حاصل از فلرینگ، انتشارات کربن در تاسیسات نفت و گاز، انتشارات متان از عملیات زغال‌سنگ، نفت و گاز و انتشارات کربن حاصل از مصرف سوخت فسیلی ا‌ست.  تخمین انتشار دی‌اکسیدکربن برای تولید سیمان با تولید سوخت فسیلی متفاوت است. انتشارات سیمان بر اساس انتشارات فرآیندی حاصل از کلسینه کردن سنگ آهک محاسبه می‌شود.

یافته‌های کربن‌ میجر

براساس پایگاه داده کربن میجر 20 شرکت بزرگ تولید‌کننده کربن مجموعاً 845 GtCO2e (گیگا تن معادل دی‌اکسید کربن) منتشر می‌کنند که به طور کلی دربرگیرنده 41 درصد انتشارات دی‌اکسید کربن حاصل از سوخت‌های فسیلی و سیمان از سال 1824 است.

لازم به ذکر است که «معادل‌ دی‌اکسید کربن (CO2e)» اندازه‌گیری اثر گازهای گلخانه‌ای مختلف (GHGs) بر اقلیم است. با تبدیل گازهای گلخانه‌ای مختلف به مقدار معادل دی‌اکسید کربن، اثرات آنها را می‌توان مقایسه کرد. در بحث‌های مربوط به ضرورت کاهش انتشار تمرکز اغلب بر دی‌اکسید کربن است، به این دلیل است که دی‌اکسید کربن از نظر مقدار انتشارات و تأثیر کلی آن بر گرمایش جهانی، معمول‌ترین گاز گلخانه‌ای ا‌ست که از فعالیت‌های انسانی به جو منتشر می‌شود.

اما اندازه‌گیری دی‌اکسید کربن تنها یکی از بسیاری از گازهای گلخانه‌ای را در بر می‌گیرد. بنابراین تمام انتشارات به CO2e یا همان معادل دی‌اکسید کربن تبدیل شده و درنتیجه شامل اثرات سایر آلاینده‌های اصلی جو شده و دیدگاه جامع‌تری درباره میزان و اثرات انتشارات به محققان خواهد داد.

بر این اساس، اگر اندازه پتانسیل گرمایش دی‌اکسید کربن را یک درنظر بگیریم، متان 28 برابر، اکسیدهای نیتروژن 265 برابر، هیدروفلورو کربن‌ها 12400 برابر، سولفور هگزافلوراید 23500 برابر و... قوی‌تر از دی‌اکسیدکربن هستند و بنابراین پتانسیل گرمایش آنها هم بیشتر است. به این ترتیب می‌توان با تبدیل پتانسیل گرمایش این گازها به معادلی از پتانسیل گرمایش دی‌اکسیدکربن به عنوان واحد، اثرات تمامی گازهای گلخانه‌ای را با یک واحد جامع سنجید.  

نتایج کلی این گزارش به‌طور خلاصه نشان می‌دهند که:

نیمی از انتشار کربن گرمایش اقلیمی حاصل از سوخت‌های فسیلی تولیدشده تنها 36 شرکت دنیاست. به گفته محققان داده‌های سال 2023 این موضوع را تقویت می‌کند که شرکت‌های سوخت فسیلی باید پاسخگوی سهم خود در گرمایش جهانی باشند. بر این اساس تهیه‌کنندگان این گزارش تاکید دارند نسخه‌های قبلی گزارش سالانه در پرونده‌های حقوقی علیه این شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران استفاده شده است.

این گزارش نشان داد که 36 شرکت بزرگ سوخت فسیلی، از جمله عربستان سعودی آرامکو، شرکت زغال‌سنگ هند، شرکت ملی نفت ایران، اکسون موبیل، شل و چندین شرکت چینی، زغال‌سنگ، نفت و گازی تولید کرده‌اند که مسئول انتشار بیش از 20 میلیارد تن دی‌اکسیدکربن در سال 2023 هستند. شگفت‌آور اینکه اگر آرامکو عربستان سعودی را یک کشور مستقل در نظر بگیریم، همین یک شرکت چهارمین آلاینده بزرگ جهان پس از چین، ایالات متحده و هند است. 

البته این موضوع تنها به آرامکو ختم نمی‌شود، شرکت نفت‌وگاز چندملیتی آمریکایی اکسون موبیل، به عنوان بزرگترین شرکت نفت و گاز مستقر در ایالات متحده، هفتمین شرکت بزرگ از نظر درآمد در ایالات متحده و سیزدهمین شرکت بزرگ در جهان، مسئول انتشار گازهای گلخانه‌ای به اندازه کل کشور آلمان است، خود آلمان نهمین آلاینده بزرگ جهان است.

از نظر منبع انتشارات بررسی‌شده در سال 2023، زغال‌سنگ منبع 41 درصد، نفت منبع 32 درصد، گاز منبع 23 درصد و سیمان منبع 4 درصد این انتشارات بوده است. مجموعه داده کربن میجر داده‌های انتشارات سال 1854 تا سال 2023 را در خود دارد. این داده‌ها نشان می‌دهد که دوسوم انتشار کربن از سوخت‌های فسیلی از زمان انقلاب صنعتی تاکنون مربوط به 180 شرکت بوده که 11 شرکت از 180 شرکت اکنون دیگر وجود ندارند.

به‌رغم همه این هشدارها بر اساس گزارش گلوبال انرژی مونیتور، پکن 66/7 گیگاوات ظرفیت جدید برق با سوخت زغال‌سنگ را در سال 2024 تصویب کرده که تصویب اکثر آن‌ها در ماه‌های پایانی سال بود. یک گیگاوات معادل یک نیروگاه بزرگ زغال‌سنگ است.

پیشتازان انتشارات کدام‌ها هستند؟

اگر بستر تاریخی 1854 تا 2023 را در نظر بگیریم، یعنی تقریباً بازه زمانی که داده‌های انتشار وجود دارند، بیست شرکت اول رتبه‌بندی به این شرح هستند:

اتحاد جماهیر شوروی در بازه 1900 تا 1991 با 6/54 درصد انتشارات، رتبه اول انتشار گازهای گلخانه‌ای دنیا را از آنِ خود کرده است. 

در رتبه بعدی، کشور چین در بازه زمانی 1945 تا 2004 با 5/2 درصد نشسته است و کشور عربستان سعودی، شرکت‌های نفت شورون، اکسون موبیل، گازپروم، شرکت ملی نفت ایران، بریتیش پترولیوم، رویال داچ شل، شرکت زغال‌سنگ هند، پمکس، تولید سیمان هند، تولید زغال‌سنگ لهستان بین سال‌های 1913 تا 2001، شرکت انرژی دولتی چینی چن (CHN)، کونوکو فیلیپس، شرکت زغال‌سنگ بریتانیا، سی‌ان‌پی‌سی چین، آدنوک ابوظبی، پی‌بادی انرژی میسوری و توتال انرژیز فرانسه به ترتیب رتبه‌های بالای جدول انتشارات تاریخی را اشغال کرده‌اند. 

اما اگر رده‌بندی را بر اساس انتشارات گازهای گلخانه‌ای در سال 2023 مرتب کنیم، ردیف‌های جدول اندکی تغییر خواهند کرد.

در سال 2023، کربن میجر انتشار مجموعاً 33/9 گیگاتن معادل دی‌اکسیدکربن را در 169 واحد فعال در پایگاه داده ردیابی کرد که نسبت به سال حدود 0/7 درصد برابر با 0/2 گیگاتن معادل دی‌اکسید کربن افزایش داشت.  نیمی از انتشارات دی‌اکسیدکربن سوخت‌های فسیلی و سیمان در سال 2023 را می‌توان تنها مربوط به 36 شرکت دولتی و سرمایه‌گذار دولتی ردیابی کرد.

در جدول انتشارات سال 2023، بیست شرکت و واحد اول تولید‌کننده انتشارات به ترتیب عبارتند از: عربستان سعودی، شرکت زغال‌سنگ هند، چن‌انرژی چین، شرکت ملی نفت ایران، گروه جیننگ، گازپروم، سیمان چین، روس‌نفت، سی‌ان‌پی‌سی، شانگدان انرژی، گروه ملی زغال‌سنگ چین، آدنوک ابوظبی، گروه صنعتی و زغال‌سنگ شانژی، سوناطراک الجزایر، اکسون موبیل، گروه شانژی کک زغال‌سنگ، شورون، رویال داچ‌شل، و شرکت نفت کویت.

در مجموع، این نهادها و شرکت‌ها 17/5 گیگاتن معادل دی‌اکسیدکربن انتشارات داشتند و در سال 2023 انتشارات دی‌اکسیدکربن این شرکت‌ها و نهادها 40/8 درصد کل انتشارات سوخت‌های فسیلی و سیمان دنیا را از آن خود کرده‌ است.

80 درصد از این 20 شرکت نهادهای دولتی هستند. نهادهای چینی 40 درصد فهرست را در اختیار دارند و انتشارات دی‌اکسیدکربن این 8 شرکت چینی، 17/3 درصد از کل انتشار گازهای کربن سوخت‌های فسیلی و سیمان را در سال 2023 تشکیل می‌دهد. از هفت شرکت زغال‌سنگ موجود در فهرست، شش شرکت چینی و یک شرکت هندی هستند، این شرکت‌ها برجسته‌ترین شرکت‌های زغال‌سنگ دنیا هستند که وابستگی ادامه‌دار آسیا را به زغال‌سنگ به رخ می‌کشند.

نهادهای آلاینده

گزارش کربن میجر نهادهای آلاینده را به سه دسته تقسیم می‌کند: شرکت‌های تحت مالکیت سرمایه‌گذار، شرکت‌های تحت مالکیت دولت و تولیدکنندگان دولتی-ملی. پیشتر تولیدکنندگان دولتی-ملی عمدتاً در بخش زغال‌سنگ فعال بودند و بیشتر زمانی فعالیت داشتند که شرکت‌های تحت مالکیت سرمایه‌گذار یا تحت مالکیت دولت تأسیس نشده بودند یا نقش کوچکی در تولید در سطح کشور بازی می‌کردند یا داده‌های تولید پیشین برای آن وجود نداشت.

تا قبل از به‌روزرسانی داده‌های کربن میجر در سال 2023، داده‌های انتشار برای تولید زغال‌سنگ در چین، فدراسیون روسیه، جمهوری چک، لهستان، اوکراین و قزاقستان در سطح ملی در پایگاه داده جمع‌آوری شدند. اما به‌روزرسانی 2023 این انتشارات را تفکیک شده برای هر شرکت نشان می‌دهد، شرکت‌هایی که بزرگترین آنها دولتی هستند.

در نتیجه نهادهای دولتی در سال 2023 به بزرگترین بخش از نهادهای بررسی‌شده در پایگاه داده تبدیل شده‌اند، با 22/5 گیگاتن معادل دی‌اکسیدکربن که به 68 شرکت منتسب است، معادل 52 درصد از سوخت فسیلی و انتشارات دی‌اکسیدکربن سیمان جهانی را در سال 2023 از آن خود کرده‌اند.

در مقابل، 99 شرکت تحت مالکیت سرمایه‌گذار 10/2 گیگاتن معادل دی‌اکسیدکربن انتشارات داشتند، یعنی 23 درصد انتشارات جهانی دی‌اکسیدکربن سوخت‌های فسیلی و سیمان و 2 شرکت دولتی-ملی 1/1 گیگاتن معادل دی‌اکسیدکربن برابر با 3 درصد انتشارات دی‌اکسیدکربن سوخت‌های فسیلی و سیمان را به خود اختصاص داده‌اند.

5 شرکت برتر تحت مالکیت سرمایه‌گذاران، اکسون موبیل، شورون، رویال داچ شل، توتال انرژیز و بریتیش پترولیوم (بی‌پی) مسئول بخش قابل توجهی از انتشار جهانی هستند که در مجموع 2/2 گیگاتن معادل دی‌اکسیدکربن برابر با 4/9 درصد از انتشارات دی‌اکسیدکربن سوخت‌های فسیلی را دارند.

اما مشکل اصلی در میان شرکت‌های دولتی دیده می‌شود. در سال 2023 پنج شرکت بزرگ دولتی آرامکو عربستان، زغال‌سنگ هند، چن‌انرژی چین، شرکت ملی نفت ایران و گروه جیننگ 7/4 گیگاتن معادل دی‌اکسید کربن یعنی برابر با 17/4 درصد از کل انتشارات جهانی دی‌اکسید کربن سوخت‌های فسیلی را تولید کردند.

در ابتدای گزارش نوشتم که در بحث‌های مربوط به فعالین‌ محیط زیست، اقدام اول این افراد حمله به شرکت‌های بخش خصوصی و شرکت‌هایی‌ است که با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی سوخت فسیلی تولید می‌کنند و این فعالین محیط زیست مسئولیت شرکت‌های دولتی مسئول تولید انتشارات را در بهترین حالت تقلیل داده و در بدترین حالت نادیده می‌گیرند.

به هر حال، بر اساس این گزارش بیشتر نهادهای بررسی‌شده انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را در سال 2023 نسبت به سال 2022 افزایش داده‌اند. در مجموع، 93 واحد انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را افزایش دادند، 73 شرکت کاهش داشتند و 3 شرکت همان سطح انتشار را حفظ کردند.

و از طرفی در میان نهادهایی که انتشارات خود را افزایش داده‌اند، شرکت‌های با مالکیت دولتی بیشترین افزایش را داشتند؛ به طوری که 42 شرکت از 68 شرکت (62 درصد) موجود در این گزارش انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را بیشتر کرده‌اند و در مقایسه با سال 2022 بیش از 391 میلیون تن معادل دی‌اکسیدکربن انتشارات داشتند.

50 شرکت از 99 شرکت تحت مالکیت سرمایه‌گذاران هم انتشارات خود را افزایش داده‌اند اما به‌طور کلی شرکت‌های تحت مالکیت سرمایه‌گذاران در سال 2023 به عنوان یک گروه، 139 میلیون تن معادل دی‌اکسیدکربن کمتری از سال 2022 تولید کردند.

بر اساس گزارش لابی‌مَپ، پلتفرمی که توسط اندیشکده تغییر اقلیم InfluenceMap اداره می‌شود، شرکت‌های بزرگ آلاینده با مالکیت سرمایه‌گذاران چندان با سیاست‌های اقلیمی همراه نیستند و امتیازی که لابی‌مپ به آنها می‌دهد نشان‌دهنده مواضع غیرحمایتی این شرکت‌ها در حوزه اقلیم است. 

اما این وضعیت در بین شرکت‌های دولتی بدتر از شرکت‌های با مالکیت سرمایه‌گذاران است و این گزارش نشان می‌دهد هیچ‌کدام از این شرکت‌های دولتی علاقه‌ای به همکاری برای اقدامات اقلیمی ندارند.

جایگاه شرکت ملی نفت ایران

آرامکوی عربستان سعودی در سال 2024 سودآورترین شرکت جهان بود و توانست 120/7 میلیارد دلار سود خالص به دست آورد. پس از آن شرکت اکسون موبیل با سود خالص سالانه 36/5 میلیارد دلار، شورون با سود تقریبی ۲۱ میلیارد دلار و توتال انرژی با ۱۹ میلیارد دلار قرار گرفته‌اند. 

اما بر اساس داده‌های تارنمای تانکر کراکر و کپلر، در ماه نوامبر ۲۰۲۴، صادرات نفت ایران به حدود 1/8 میلیون بشکه در روز رسید. 

با این حال همانطور که از گزارش کربن‌میجر هم مشخص است شرکت ملی نفت ایران در انتشارات گازهای گلخانه‌ای رتبه‌های بالاتری را کسب کرده است. بر این اساس میزان انتشارات گازهای گلخانه‌ای شرکت ملی نفت ایران در بازه زمانی 1854 تا 2023 برابر با 44.439 میلیون تن معادل دی‌اکسید کربن است. این رقم معادل است با 2/16 درصد کل انتشارات دی‌اکسید کربن جهانی. 

شرکت ملی نفت ایران در این رده‌بندی بعد از اتحاد جماهیر شوروی سابق، زغال سنگ چین، آرامکوی عربستان، شورون، اکسون موبیل و گازپروم، در بین 180 نهاد و شرکت دولتی و غیردولتی در رتبه هفتم جهان ایستاده است. 

اما اگر تنها سال 2023 را در نظر داشته باشیم رتبه ایران به کجا می‌رسد؟

در سال 2023 شرکت ملی نفت ایران با انتشار 1262 میلیون تن معادل دی‌اکسیدکربن 2/75 درصد کل انتشارات جهانی دی‌اکسید کربن را از آن خود کرده بود. این شرکت بعد از آرامکوی عربستان سعودی، زغال سنگ چین و چن‌انرژی چین به رتبه چهارم دنیا رسید. 

بعد از شرکت ملی نفت ایران، گروه جیننگ، گازپروم روسیه، سیمان چین، روس‌نفت، سی‌ان‌پی‌سی، شاندانگ انرژی تا رتبه 10 جدول ایستاده‌اند. 

احتمالاً یکی از دلایل رتبه‌های بالای شرکت ملی نفت ایران در تولید گازهای گلخانه‌ای را باید در فلرسوزی دید. براساس آخرین آمار منتشرشده از سوی بانک جهانی،  بیشترین افزایش مشعل‌سوزی در سال 2023 در چهار کشور از 9 کشور رتبه‌های بالای مشعل‌سوزی، یعنی جمهوری اسلامی ایران، روسیه، ایالات متحده و لیبی، اتفاق افتاد. این کشورها مجموعاً 9 میلیارد مترمکعب مشعل‌سوزی را به خود اختصاص دادند. این کشورها علاوه بر افزایش حجم فلر‌سوزی، افزایش شدت شعله‌وری فلر را نیز تجربه کردند.

براساس گزارش بانک جهانی، در روسیه، که همچنان رتبه اول فلرسوزی در جهان است، مشعل‌سوزی 11 درصد افزایش یافت. در آمریکا، جمهوری اسلامی ایران و لیبی نیز فلرینگ به ترتیب 21، 19 و 25 درصد افزایش یافته است.  اما این کشورها شدت فلرسوزی بسیار متفاوتی دارند که نشان‌دهنده تفاوت ذاتی در نسبت گاز به نفت حوضه‌ها و میادین نفت و سطوح مختلف استفاده از گاز است.

به این ترتیب از آنجایی که روسیه و ایالات متحده سهم بزرگی از تولید جهانی نفت را به خود اختصاص می‌دهند، نوسان در شدت فلرسوزی گاز آنها تأثیر قابل توجهی بر کل تولید جهانی دارد.

این گزارش تاکید دارد که در جمهوری اسلامی ایران و لیبی، افزایش در شدت و تعداد مشعل‌ها مستقیماً با افزایش تولید نفت همراه با عدم سرمایه‌گذاری و اولویت‌بندی بازیابی و استفاده مجدد از گاز مرتبط است. این امر منجر به افزایش ترکیبی در فلرسوزی گاز معمولی در این دو کشور به میزان 4/6 میلیارد مترمکعب شد و همین باعث شد که اهداف دستیابی به فلرینگ صفر در سطح جهان تا سال 2030 با مشکل مواجه شود. شدت فلرینگ در هر دو کشور 8 درصد افزایش یافت.

البته ابن تنها بخشی از دلایلی‌ است که یک شرکت نفتی را می‌تواند در صدر جدول انتشار گازهای گلخانه‌ای قرار دهد. نوع محصول تولیدی و میزان انتشارات محصولات تولیدی در آخرین بخش از زنجیره تولید تا مصرف، میزان هدررفت گاز در خطوط انتقال و توزیع به‌ویژه گاز متان که از نظر پتانسیل گرمایش جهانی 28 برابر از دی‌اکسیدکربن قوی‌تر است و نیز شدت مصرف انرژی کشور... همه در این آمار دخیل هستند.

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید