فصل ابوعطا خواندن آنکارا/ترکیه در حال حاضر در بهترین شرایط برای گسترش نفوذ منطقه‌ای خود قرار دارد
ترک‌ها یک بار در میانه بهار عربی به چنین وسوسه‌ای دچار شدند. ناامنی سوریه موجب شد تا وزیر خارجه وقت ترکیه، با شور و شوق در دهه ماه رمضان آن سال، اعلام کند که اسد تا پایان ماه رمضان رفتنی است. اما این آرزو با ورود ایران به سوریه و نقش‌آفرینی پررنگ‌تر روس‌ها نقش بر آب شد اما در نهایت، سقوط بشار اسد در سوریه و تسلط آذربایجان بر قره‌باغ کوهستانی در سال ۲۰۲۳ نشان داد که ترکیه توانایی رو به رشدی برای نمایش قدرت در مناطق مختلف به دست آورده است.
اخیراً در جلسه‌ای یکی از مقامات ارشد با اشاره به مخالفت سوریه با بازگشایی سفارت ایران در سوریه، به ترکیه اشاره کرده و گفته بود:«ایرادی ندارد. 12 سال ما اجازه ندادیم ترک‌ها سفارت‌شان را در دمشق باز کنند. حالا آنها اجازه نمی‌دهند ما سفارت‌مان را در سوریه باز کنیم.» از همان ابتدای سقوط بشار اسد در سوریه بدیهی بود که ترکیه به راحتی اجازه حضور دوباره ایران در سوریه را نخواهد داد.
به نظر می‌رسد این سیاست ترکیه ادامه خواهد یافت تا زمانی‌که نظمی مدنظر ترکیه در سوریه برقرار شده و تثبیت شود و آنگاه که همه معادلات در سوریه طبق نظر ترکیه تثبیت شد، آنگاه درِ کوچکی به روی ایران باز خواهد شد و ایران عملاً در سوریه در عمل انجام شده قرار خواهد گرفت. نگاهی به سخنان عجیب و تند هاکان فیدان علیه ایران که اخیراً ایراد شده، این ادعا را اثبات میکند.
اما ترکیه در حال حاضر در چه وضعیتی قرار دارد. به نظر می‌رسد که ترکیه بار دیگر به عنوان یک قدرت منطقه‌ای در حال ظهور است. ترک‌ها یک بار در میانه بهار عربی به چنین وسوسه‌ای دچار شدند. ناامنی سوریه موجب شد تا وزیر خارجه وقت ترکیه، با شور و شوق در دهه ماه رمضان آن سال، اعلام کند که اسد تا پایان ماه رمضان رفتنی است. اما این آرزو با ورود ایران به سوریه و نقش‌آفرینی پررنگ‌تر روس‌ها نقش بر آب شد اما در نهایت، سقوط بشار اسد در سوریه و تسلط آذربایجان بر قره‌باغ کوهستانی در سال 2023 نشان داد که ترکیه توانایی رو به رشدی برای نمایش قدرت در مناطق مختلف به دست آورده است.
اما این فقط یک روی سکه است. ترکیه چالش‌های داخلی و خارجی زیادی دارد که این چالش‌ها در کنار هم ظهور ژئوپلیتیکی این کشور را محدود خواهد کرد. البته به‌رغم وجود این محدودیت‌ها انتظار می‌رود که ترکیه در آینده یک‌جانبه‌تر عمل کند. خصوصاً اینکه تغییر در روابط امنیتی آمریکا و اروپا، به بازتعریف مجدد کارکرد و جایگاه ناتو خواهد انجامید.
در این میان، ایران همچنان رقیب مهم ترکیه محسوب می‌شود. نزدیک به یک ماه پیش، ابراهیم کالین، رئیس سازمان اطلاعات ترکیه به ایران سفر کرد و در این سفر با اسماعیل خطیب، وزیر اطلاعات و علی‌اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی دیدار کرد. ظاهراً در این دیدارها وضعیت شکننده امنیتی در سوریه، موضوع جدایی‌طلبان کُرد، تجدید قوای داعش و آتش‌بس در غزه مورد بحث قرار گرفت اما نگاهی به رسانه‌های ترکیه در خصوص این دیدارها نشان می‌دهد که نگرانی‌های ایران فراتر از این مسائل بوده است.
دو روز قبل از سفر کالین به ایران، گزارش‌هایی درباره نگرانی فزاینده ایران از تلاش‌های ترکیه و جمهوری آذربایجان برای ایجاد مسیر موسوم به زنگزور از طریق جنوب ارمنستان، منتشر شد. ایران و ارمنستان، هر دو مخالف احداث این مسیر هستند. علی‌اکبر احمدیان نیز ماه گذشته به آذربایجان و ارمنستان سفر کرد و در این دو کشور مخالفت تهران را با هرگونه «تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه» که روابط ایران و ارمنستان را تهدید کند، تکرار کرد.
ایران مدت‌ها هم در قفقاز جنوبی و هم در خاورمیانه، ترکیه را از نظر استراتژیک مهار کرده بود اما تغییرات استراتژیک در قفقاز از سال 2020 به نفع ترکیه شروع شد. در آن سال، در کمتر از شش هفته، جمهوری آذربایجان، به‌عنوان متحد نزدیک ترکیه، ارمنستانِ مورد حمایت ایران را شکست داد و اکثر مساحت منطقه مورد مناقشه قره‌باغ کوهستانی را تصرف کرد.
این پیروزی موجب تغییر موازنه قوا در قفقاز شد. از سال 2023، موازنه قوا بین ترکیه و ایران، بسیار بیشتر به نفع ترکیه تغییر کرد. در سپتامبر سال 2023، نیروهای آذربایجان آتش‌بس ماه دسامبر 2020 را شکستند تا تسلط خود بر قره‌باغ را تکمیل کنند. شکست ارمنستان یک دگرگونی استراتژیک بزرگ برای ایران در امتداد مرزهای شمالی بود.
کمی بعد از آن، در اکتبر سال 2023، حمله حماس به اسرائیل رخ داد و ایران در جریان این درگیری که 15 ماه به طول انجامید، آسیب‌هایی را متحمل شد. تلاش‌های ایران برای ضربه‌زدن به اسرائیل نتیجه‌ای چندان مطلوب به همراه نداشت و اسرائیل با حمله همه‌جانبه به رهبری و کادر فرماندهی حزب‌الله لبنان، یک بازوی مهم منطقه‌ای ایران را تضعیف کرد. اتفاق بدتر در این میان، رویارویی مستقیم میان ایران و اسرائیل بود که باعث شد ایران متحمل خساراتی شود.
در همان زمان بسیاری از تحلیلگران بر این عقیده بودند که با تضعیف حزب‌الله لبنان و حملات پیاپی اسرائیل به مواضع ارتش بشار اسد، ترکیه و شورشیان وابسته به آن، در بهترین موقعیت برای تضعیف پایه‌های حکومت اسد، قرار دارند. تنها چند ماه طول کشید تا این پیش‌بینی محقق شود و شورشیان وابسته به ترکیه حمله خود را آغاز کردند و در کمتر از دو هفته، حکومت بشار اسد به تاریخ پیوست. سقوط اسد باعث شد که ترکیه در جناح جنوبی‌اش با فرصتی استراتژیک مواجه شود؛ فرصتی که ترکیه برای بیشتر از یک قرن از آن محروم بود. امروز ترکیه با تحکیم دستاوردهای خود در سوریه، حامی اصلی دولت انتقالی سوریه است و به دولت جولانی در بازسازی ارتش سوریه کمک میکند.
اما اگرچه ترکیه امروز از موقعیت بسیار خوبی برخوردار است اما محدودیت‌های قابل توجهی نیز بر سر راهش دیده می‌شود. نخست اینکه ترکیه باید تهدید جدایی‌طلبان کُرد در شمال شرق سوریه را خنثی کند. کُردهای سوریه از دیدگاه ترکیه، تهدیدی جدی برای بی‌ثبات کردن مناطق کردنشین جنوب شرق ترکیه به حساب می‌آیند. اخیراً عبدالله اوجالان، رهبر گروه پ‌ک‌ک در اطلاعیه‌ای انحلال این سازمان و خلع سلاح آن را اعلام کرده است. اما مظلوم عبدی، فرمانده کردهای سوریه اعلام کرده که پیام اوجالان ربطی به کردهای سوریه ندارد و کردهای سوریه الزامی برای تبعیت از خواست اوجالان ندارند.
ممکن است به واسطه تمایل دونالد ترامپ برای کاهش حضور نظامی آمریکا در سوریه از فرصت استفاده کرده و آنکارا به عنوان شریک آمریکا در سوریه مطرح کند تا به این ترتیب بتواند حضور نظامی‌اش در شرق و شمال شرق سوریه را رسمیت ببخشد. البته اگر دولت ترامپ مایل باشد وظایف ارتش آمریکا در سوریه را به ترکیه واگذار کند. اما حتی اگر ترامپ مایل به چنین توافقی باشد، برنامه‌هایش برای به دست گرفتن کنترل نوار غزه، بیرون راندن فلسطینی‌ها از این باریکه و تهدید به پایان یافتن آتش‌بس، موجب می‌شود که ترکیه نتواند به آسانی با دولت ترامپ به توافق برسد.
چالش دیگر ترکیه در سوریه ظهور مجدد داعش است. آنکارا مجبور است در روند جذب کردهای سوریه در نظم سیاسی جدید سوریه به رهبری جولانی نقش ایفا کند و به موازات آن با دفاع چالش ظهور مجدد داعش در سوریه نیز مواجه است. علاوه بر این، ترکیه از سیاستش در سال 2011 و در جریان بهار عربی درس گرفته است و به نظر می‌رسد حالا تمایلی ندارد آن سیاست را دوباره اجرایی کند. در آن دوره، حمایت ترکیه از گروه‌های اسلامگرای اخوان‌المسلمینی موحب عقب‌نشینی کشورهای عربی به‌خصوص عربستان و امارات شد. این بار آنکارا تمایل دارد که کشورهای عربی را نیز به عنوان شریک در سوریه پسااسد، به رسمیت بشناسد چراکه ترکیه به پول این کشورها برای بازسازی سوریه نیاز دارد.
نکته دیگری که بسیار اهمیت دارد این است که ترکیه برای پیشبرد اهدافش در سوریه در هر صورت به تفاهم با ایران و اسرائیل نیاز دارد. اسرائیل در مرزهای جنوبی سوریه مستقر شده است و نگاه مثبتی به دولت جدید در سوریه ندارد. اسرائیل از همان روزی که اسد از دمشق فرار کرد، شروع به ایجاد یک منطقه حائل در جنوب غربی سوریه کرد. سربازان اسرائیلی در معرض مواجهه نظامی با نیروهای ترکیه در سوریه نیستند، زیرا نیروهای ترکیه در مناطق مرزی شمالی سوریه مستقر هستند اما در نهایت دو طرف مجبورند در خصوص سوریه با هم کنار بیایند.
ایران نیز از طریق مرزهای عراق به سوریه دسترسی دارد و اگر بخواهد می‌تواند از همین طریق، برخلاف منافع ترکیه، در تحولات سوریه نقش ایفا کند. علاوه بر این اقلیت‌های سوری که تقریباً 40 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند هنوز نگاه مثبتی به ایران دارند. به‌طور کلی صرف‌نظر از اینکه اوضاع در آینده چطور پیش خواهد رفت، باید اذعان کرد که ترکیه نقش پیشرو در تغییر شکل منطقه ایفا خواهد کرد.
بلندپروازی‌های ترکیه
توانایی تاثیرگذاری ترکیه بر تحولات شمال آفریقا، جنوب صحرای آفریقا، حاشیه شمال غربی حوزه اقیانوس هند، همه و همه بستگی به موفقیت یا شکست سیاست‌های ترکیه در امتداد مرزهای جنوبی‌اش با سوریه دارد. در این میان روسیه نیز در میزان موفقیت و شکست ترکیه، اثرگذار است. اقدامات ترکیه در سوریه با روابط رو به رشد ترکیه با روسیه به‌طور عام و موازنه قدرت در حوزه دریای سیاه به طور خاص، مرتبط است.
البته ترکیه ترجیح می‌دهد که روابطش با روسیه تیره نشود اما ترجیح ترکیه مانع از این امر نشده که آنکارا از آسیب‌هایی که روسیه از حمله‌اش به اوکراین متحمل شده، به نفع خود استفاده نکند. اقداماتی که ترکیه در همکاری با جمهوری آذربایجان برای تضعیف نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی انجام داده، از این قبیل است. بنابراین روسیه حق دارد که نگران گسترش احتمالی نفوذ ترکیه در آسیای مرکزی نیز باشد.
از سمت شمال نیز ممکن است ترکیه با فرصت‌های بالقوه‌ای مواجه شود. واشنگتن در حال عقب‌نشینی در ماجرای اوکراین است و در صورتی که این جنگ پایان یابد، احتمالاً اروپایی‌ها نقش عمده حمایت از اوکراین را برعهده خواهند گرفت. این مسئله موجب مشغولیت بیشتر اروپا خواهد شد در نتیجه ترکیه این فرصت را خواهد داشت تا دامنه نفوذ خود را در جنوب شرقی اروپا، به‌خصوص غرب بالکان، گسترش دهد.
البته همه این تحولات زمان‌بر خواهند بود. یکی از مهمترین مشکلات و محدودیت‌های ترکیه برای اجرایی کردن همه این اهداف، مشکلات داخلی است. تورم در ترکیه بسیار بالا است. میزان سرمایه‌گذاری خارجی در ترکیه هنوز پائین است. کسری بودجه ترکیه یک‌شبه برطرف نخواهد شد و مهمتر اینکه رجب طیب اردوغان، و حزب حاکم عدالت و توسعه، به شدت از سمت اپوزیسیون قدرتمند ترکیه تحت فشار قرار دارند. اما به طور کلی اگر ترکیه بتواند در میان‌مدت، همین روند را ادامه دهد، در دوره‌ای که تغییرات در سیاست‌خارجی ایالات متحده آمریکا موجب تغییر در نظم جهانی شد، فرصتی جدی برای صعود به دست خواهد آورد.
