برای ویولن این ساز جهانی

سال‌هاست 13 دسامبر روز جهانی ویولن نامگذاری شده است. ویولن، سازی پیچیده، در عین حال با ساختاری به‌ظاهر ساده، پرطرفدارترین و پرنوازنده‌ترین ساز جهان است. بحث بر سر عنوان ساز غربی یا جهانی، سال‌هاست در مباحث علمی و دانشگاهی صورت می‌گیرد اما از آن جهت، ساز ویولن را سازی جهانی می‌نامیم که این ساز شاید به‌دلیل استانداردهای بالایش طی قرون گذشته در ورودش به هر سرزمین و فرهنگی توانسته با آن فرهنگ خود را بیامیزد و در رپرتوار موسیقی آن سرزمین جای خود را باز کند.

ویولن در هر فرهنگ موسیقایی تکنیک و شیوه‌ی نوازندگی خود را دارد و نواختن نغمات هر منطقه جغرافیایی با ویولن صورت می‌گیرد. این ساز سحرآمیز نه یک ساز غربی، بلکه بومی‌شده در تمام سرزمین‌های جهان است و شاید به روایتی، هدیه‌ای باشد از ایتالیا به دیگر ملل و فرهنگ‌ها. 

ورود ساز ویولن به ایران، به اواخر دوران سلطنت ناصرالدین شاه برمی‌گردد و بی‌شک در ابتدا همان رپرتوار غربی با آن نواخته می‌شد اما در دهه‌های بعدی به‌دلیل استانداردهای بالای تولید صدا، شیوه‌ی نواختن و شاید مأنوس شدن نوازنده با آن، پرده‌های موسیقی ایرانی روی این ساز امتحان شد و خود را تثبیت کرد.

همزمانی تقریبی ورود ساز ویولن با ورود موسیقی علمی به ایران سبب شد خلأ ساز زهی آرشه‌ای استاندارد با ویولن پر شود و نوازندگان و سازندگان ساز به تکمیل و رفع عیوب ساختمانی ساز کمانچه ـ این ساز بومی زهی آرشه‌ای ـ همت شایسته‌ای نگمارند؛ و همین امر ویولن را به یکه‌تاز بی‌رقیب ساز زهی آرشه‌ای یا کششی در ایران بدل کرد. ناگفته نماند تا پیش از ورود نی توسط حسن کسایی با توصیه‌ی ابوالحسن صبا به رادیو، ویولن تنها ساز کششی در مجموعه‌ی شنیداری موسیقی ایران بود. 

ویولن در دوره‌ی پهلوی‌ رفته‌رفته به دو بخش تقشیم شد؛ ویولن ایرانی و ویولن کلاسیک یا غربی. جایگاه ویولن کلاسیک در اجرای رپرتوار موسیقی غربی در قالب ارکستر سمفونیک بود. ویولن ایرانی توسط ابوالحسن صبا که خود دست‌پرورده‌ی علینقی وزیری بود، تغییرات شگرفی کرد و شیوه‌ی نوازندگی و دیگر ویژگی‌های تکنیکی متناسب با ساز ویولن و موسیقی ایرانی آمیخته شد.

صبا نیز شاگردان فراوانی تربیت کرد که ازجمله برجسته‌ترین این هنرمندان حبیب‌الله بدیعی، مهدی خالدی، رحمت‌الله بدیعی، علی تجویدی، همایون خرم، پرویز یاحقی و اسدالله ملک بودند.  این هنرمندان برجسته‌‌ی نوازنده‌ی ویولن که آهنگساز بودند، سال‌ها در رادیو دست به خلق ترانه‌ها و قطعات متعدد زدند که قطعاً شخصیت ساز ویولن در نغمات و ترانه‌های پدیدآمده، جلوه‌ی فراوان داشت. گوش و حافظه‌ی شنیداری جمعی ایرانیان، خواسته یا ناخواسته با ساز ویولن عجین شد و ویولن به‌عنوان یک ساز بومی پذیرفته شد.

این روند تا سال 1357 ادامه داشت تا پس از تحولات فرهنگی کشور و محدودیت‌های چندساله، رادیو به‌عنوان بخش اصلی تربیت سلیقه‌ی موسیقایی مردم، متحول و تمام فعالیت‌های پیشین متوقف شد. حالا وزارت فرهنگ و ارشاد، متولی اصلی موسیقی در کشور بود و هرچه در قالب آلبوم و بعدها کنسرت قرار بود عرضه شود، باید از ذیل مجوز این وزارتخانه می‌گذشت.

نگاه سیاست‌گذاران فرهنگی جدید به ملی‌شدن موسیقی بود و دو ساز ویولن و پیانو از صحنه‌ی اجرای موسیقی ایرانی حذف شده و ویولن به سمت اجراهای غیررسمی، محافل و تدریس در آموزشگاه‌ها رفت. متأسفانه در این تصمیم نادرست زحمات چندین‌ساله‌ی هنرمندان برجسته در راستای تدوین متد آموزشی، تدوین ردیف، اصلاح شیوه‌های نوازندگی و... نادیده گرفته شد. 

در سال‌ها و دهه‌های اخیر ویولن گرچه کلاسیک همچنان در ایران پویاست. رشته‌ی نوازندگی ویولن با متد کلاسیک یا غربی در اکثر دانشگاه‌های موسیقی وجود دارد و نوازندگان توانمندی در این حوزه روزبه‌روز به جامعه‌ی موسیقی افزوده می‌شوند. ساخت ویولن نیز توسط سازندگان متعدد پی گرفته شده و فعالان این رشته چنان در سازندگی این ساز تبحر یافته‌اند که سازهایشان با سازهای ساخت خارج رقابت می‌کند. 

اما ویولن ایرانی با وجود محدودیت‌ها راه خود را ادامه داد. شاگردان صبا، شاگردانی تربیت کردند که همچنان در این رشته وفادارانه راه را طی می‌کنند و به تربیت نسل جدید می‌پردازند. ویولن ایرانی هیچ‌گاه قابل حذف نبوده و نیست و امروزه نیز نگاه‌های گذشته از بین رفته و هیچ محدودیتی برای اجرا و انتشار ویولن ایرانی وجود ندارد.