کودکان سنجشگر
در دهه‌های اخیر التفات به «تفکر نقادانه» (Critical Thinking) افزایش پیدا کرده است و در ایران نیز خوشبختانه به‌خصوص در یک دهه اخیر شاهد تألیف و ترجمه آثاری مهم دراین‌زمینه بوده‌ایم. تفکر نقادانه یا «اندیشیدن سنجشگرانه» مهارتی نرم است که افراد باید به‌مرور آن را بیاموزند و با کسب تجربه در کاربرد آن، قوای ذهنی خود را تقویت کنند.
تفکر نقاد لزوماً به‌معنای تفکر منفی یا کاوش برای یافتن اشتباه‌ها و عیب‌جویی نیست بلکه آن را بهتر است فرآیندی بی‌غرضانه و بدون جهت‌گیری دانست که هدفش ارزیابی ادعاها و آرای خود و دیگران است. بدین‌ترتیب تفکر نقاد، نه باور است و نه به گزاره‌های خاص علمی یا اعتقادی دلالت می‌کند، بلکه برعکس روندی است که با تبحر در آن، آدمی می‌تواند از خطاهای موجود در افکار خود و دیگران آگاه شود.
بدین‌ترتیب تفکر نقاد می‌تواند چونان تلنگری باشد برای برحذر بودن از اعتماد به گزاره‌هایی که در وهله نخست صحیح و صادقانه به نظر می‌رسند، اما با نگرشی نقادانه بدان‌ها می‌توان کاستی‌ها، اشکالات و اغراض نهفته در آنها را بازیافت. برای نمونه پژوهش‌های عصب‌شناختی و فراشناختی (اندیشیدن به تفکر) می‌گویند که «ذهن فریبکار» انسان مدام در حال تولید خاطره‌ها، باورها و مشاهداتی گمراه‌کننده است.
طبق این خطای شناختی موسوم به «خاطرات اشتباه و افسانه‌سازی» خاطرات ما اغلب برای پُر کردن جاهای خالی در حافظه‌مان «ساخته» می‌شوند. گاهی نیز تخیلات ما به‌مرور زمان و ناخودآگاه جایگزین خاطرات واقعی می‌شوند.
براساس شناخت این خطای شناختی است که افسران پلیس نباید پیش از روند شناسایی مجرمان، عکس مجرم احتمالی را به شاهد نشان دهند، زیرا خاطره واقعی شاهد ممکن است ناخودآگاه تغییر کند. در مواجهه با چنین مشکلی و بنا بر اصول تفکر نقاد باید ضمن دانستن محدودیت‌های حافظه، به حقایق اثبات‌شده بیش از خاطرات یا شواهد شفاهی بها داد.
تعاریف و مراحل و موانع تفکر نقاد
ریچارد پل و لیندا الدر در کتاب «راهنمای اصطلاحات و مفاهیم تفکر انتقادی» در تعریف تفکر نقاد چنین نوشته‌اند:
۱-تفکر منضبط و خودهدایت‌شونده که نمایاننده کمالات فکری مناسب برای نوعی اندیشیدن یا یک حوزه فکری است.
۲- تفکری که نشانگر اشراف بر مهارت‌ها و توانایی‌های فکری است.
۳- هنر اندیشیدن درباره تفکر خود در عین اندیشیدن به بهبود آن، یعنی تفکری واضح‌تر، درست‌تر و قابل دفاع‌تر
۴- تفکری که کاملاً از تمایل طبیعی آدمی به خودفریبی و توجیه عقلانی کسب خواست‌های خودخواهانه خودآگاه است و دائماً در برابر این تمایل از خود محافظت می‌کنند.»
طبق چنین تعاریفی از تفکر نقاد، برخی مراحلی را نیز برای دستیابی به تفکر نقاد پیشنهاد می‌کنند. برای نمونه، در طرح بحث گرگ آر هاسکینز نیل به تفکر نقاد شامل پنج مرحله اشاره می‌شود:
1- اتخاذ نگرش متفکر نقاد: متفکر باید خصوصیاتی چون آزاداندیشی، شک‌گرایی سالم، تواضع فکری، استقلال فکری و انگیزه قوی را در خود پرورش دهد.
۲- شناسایی و اجتناب از موانع تفکر نقاد شامل محدودیت‌های ذاتی انسان، نحوه کاربرد زبان، منطق یا دریافت معیوب و دام‌های روان‌شناختی و جامعه‌شناختی.
3- شناسایی و توصیف استدلال‌ها. در این مرحله استدلال مساوی است با دلیل به علاوه نتیجه‌گیری. دلیل می‌تواند در اینجا شامل مفروضات، شواهد، داده‌ها، مدارک و براهین باشد. نتیجه‌گیری نیز خود را در قالب ادعا، دعوی، حکم، گزاره و رأی نشان می‌دهد.
۴- ارزیابی منابع اطلاعاتی ازطریق بررسی صلاحیت علمی منبع، میزان شهرت منبع به دقت و صحت، انگیزه‌های احتمالی منبع برای سوگیری و بررسی این‌که آیا دلیلی برای تشکیک در درستی منبع وجود دارد یا نه؟
5- ارزیابی استدلال شامل بررسی موجه‌بودن مفروضات، مرتبط و کافی‌بودن دلایل و اطمینان از حذف نشدن (عامدانه و غیرعامدانه) شواهد ناقض استدلال.
از نظر هاسکینز، روی‌هم‌رفته موانع تفکر نقاد را می‌توان در چهار مانع خلاصه کرد:
1- موانع ناشی از محدودیت‌های ذاتی انسان
2- موانع ناشی از دریافت یا منطق معیوب
3- موانع ناشی از کاربرد زبان به‌خصوص در قالب کاربرد ابهام‌آمیز جملات
4- خطاهای روان‌شناختی و جامعه‌شناختی.
توجه روزافزون به تفکر نقاد در ایران
همانطور که گفته شد در ایران نیز در سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به این موضوع شده است و استقبال از آثار مرتبط با تفکر نقاد نشان می‌دهد اهمیت مسئله نزد اقشاری از جامعه آشکار شده است. برای مثال کتاب «هنر شفاف اندیشیدن»، نوشته رولف دوبلی ظرف چندسال، بیش از 120 بار تجدیدچاپ شده است.
شاید برخی این اقبال را به مترجم این اثر، عادل فردوسی‌پور نسبت بدهند، اما نمی‌توان انکار کرد که طرح تفکر نقاد در ایران قابل مقایسه با ده سال پیش نیست. شاید یکی از دلایل این توجه نیز این باشد که موانع تفکر نقاد در جامعه ایران کم نیست.
اکبر سلطانی یکی از پیشگامان طرح و ترجمه تفکر نقاد در ایران این موانع را در مواردی چون ذهن‌خوانی، فرافکنی همه‌جانبه، لذت‌بردن از تخریب، قضاوت‌های عجولانه، همرنگی با جماعت، شخصیت‌پرستی و قهرمان‌پروری، شعارزدگی، خودخواهی، همه‌چیزدانی، خرافه‌پرستی، تلقین‌پذیری، زیاده‌گویی، زبان‌پریشی و... خلاصه کرده است و به هر روی با ظاهر شدن تدریجی پیامدهای مخرب این موانع در زیست جمعی، حساسیت بیشتری نسبت به این مسائل و تلاش گسترده‌ای برای برون‌رفت از آنها جست‌وجو می‌شود که یکی از آنها نیز توسل به تفکر نقاد است.
تفکر نقاد برای کودکان
متخصصان حوزه تفکر نقاد آن را در وهله نخست مهارت می‌دانند و در همین زمینه به‌ویژه معتقدند آموزش و تمرین این مهارت‌ها از دوران کودکی می‌تواند اثری به‌مراتب بیشتر داشته باشد. یکی از دلایل تاکید بر لزوم مهارت‌آموزی به کودکان و نوجوانان دراین‌زمینه، به سنخ خاص جهان رسانه‌ای‌شده‌ای بازمی‌گردد که ما در آن نفس می‌کشیم.
کاترین دیلامین و جیل اسپرینگ نویسندگان کتاب «آموزش مهارت‌های تفکر نقادانه برای کودکان 9 تا 12 سال» درهمین‌زمینه می‌نویسند: «کودکان از سنین پایین در معرض دنیایی پر از اطلاعات مشکوک و ناسازگار قرار می‌گیرند. زمانی که کودکان می‌توانند به‌خوبی بخوانند، تحت فشار تبلیغات، گزارش‌های بدون پشتوانه یا گمراه‌کننده و رسانه‌های اجتماعی که می‌توانند با احساسات و عزت‌نفس‌شان بازی کنند، بمباران می‌شوند. بنابراین بهتر است هرچه زودتر به آنان کمک شود تا یاد بگیرند با نگاهی نقادانه به برخی از این مطالب نزدیک شوند تا بتوانند قضاوت مستقلی داشته باشند و با بزرگ‌شدن در برابر اقناع بی‌جا مقاومت کنند. رویکرد نقادانه پس از یادگیری، برای تمام زندگی با آنها باقی خواهد ماند و با گسترش دانش و افق دیدشان توسعه می‌یابد.»
دیلامین و اسپرینگ در این کتاب با نوشتن متونی کوتاه و طرح پرسش‌هایی هدفمند و چالش‌برانگیز تلاش می‌کنند کودکان را به یادگیری تفکر نقادانه ترغیب کنند. نحوه استفاده از این کتاب بدین‌نحو است که معلم و کودکان متنی را به نوبت می‌خوانند یا با هم می‌خوانند و بعد معلم فهرستی از اهداف و سوال‌ها تهیه می‌کند و درباره آنها با کودکان به گفت‌وگو می‌نشیند.
در چنین روندی کودکان می‌کوشند تناقض‌ها را تشخیص بدهند، ترفندهای پنهان در تبلیغات تجاری را تجزیه و تحلیل کنند و درباره چگونگی بررسی درستی یا نادرستی نظرات مختلف بحث و تمرین کنند. این تمرین‌ها البته سطح‌بندی دارند و گام‌به‌گام مهارت کودکان را ارتقاء می‌بخشد و باتوجه به تنوعی که دارند، خسته‌کننده هم نیستند.
معرفی کتاب
آموزش مهارت‌های تفکر نقادانه برای کودکان 9 تا 12 سال
نویسنده: کاترین دیلامین و جیل اسپرینگ
مترجم: مریم معیرزاده
انتشارات: دکسا
قیمت: 175 هزار تومان
