الجزیره صدای بی‌صدایان
شبکه الجزیره که در سال ۱۹۹۶ در دوحه قطر آغاز به‌کار کرد، یکی از مهم‌ترین پدیده‌های رسانه‌ای خاورمیانه و جهان عرب محسوب می‌شود.
شبکه الجزیره که در سال ۱۹۹۶ در دوحه قطر آغاز به‌کار کرد، یکی از مهم‌ترین پدیده‌های رسانه‌ای خاورمیانه و جهان عرب محسوب می‌شود. این شبکه مرزهای سنتی رسانه‌ای در کشورهای عربی را درنوردید و الگوی تازه‌ای از روزنامه‌نگاری تلویزیونی معرفی کرد که بر مبنای آزادی‌بیان، نقد قدرت‌های سیاسی و توجه به «صدای بی‌صداها» استوار بود.
این شبکه در سال ۱۹۹۶ به دستور امیر وقت قطر، شیخ حمدبن خلیفه آل ثانی، و با سرمایه‌گذاری دولت قطر تأسیس شد. هدف اولیه، ایجاد رسانه‌ای بود که در برابر رسانه‌های دولتی عربی ـ که عمدتاً تبلیغاتی و کنترل‌شده بودند ـ الگویی تازه ارائه دهد. شعاری که از آغاز همراه شبکه بود؛ «الرأی والرأی الآخر» بود که تأکید بر چندصدایی، طرح مسائل جنجالی و باز کردن فضای گفت‌وگو داشت.
در فاصله‌ای کوتاه، الجزیره به رسانه‌ای تأثیرگذار در جهان عرب تبدیل شد و توانست مرزهای سنتی سانسور و انحصار را بشکند. یکی از مهم‌ترین جنبه‌های الجزیره، تغییر در سبک و محتوای برنامه‌ها بود. برنامه‌هایی چون «الاتجاه المعاکس» به مجری‌گری فیصل القاسم، فضایی ایجاد کردند که دیدگاه‌های متضاد با صراحت کامل مطرح شود و گاه به مجادلات لفظی می‌کشید، جذابیت ویژه‌ای برای مخاطبان داشت.
الجزیره با ایجاد شبکه‌ای از خبرنگاران در مناطق بحران‌خیز از فلسطین و عراق گرفته تا افغانستان و آفریقا، به منبع اصلی اخبار تبدیل شد و تصاویر اختصاصی آن، به‌ویژه از جنگ عراق در ۲۰۰۳، نقطه‌عطفی در تاریخ روزنامه‌نگاری تلویزیونی بود. الجزیره از همان آغاز، فراتر از یک رسانه خبری عمل کرد و به بازیگری سیاسی و اجتماعی بدل شد. پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، این شبکه به‌عنوان تنها رسانه‌ای که به طالبان و رهبران القاعده دسترسی داشت، ویدئوها و بیانیه‌های اختصاصی منتشر کرد و همین امر موجب شد آمریکا بارها شبکه را متهم به تبلیغ برای تروریسم کند.
پوشش جنگ عراق در ۲۰۰۳، با تصاویر و گزارش‌های زنده از بمباران بغداد و پخش تلفات غیرنظامیان، روایت رسمی رسانه‌های غربی را به چالش کشید و دفاتر الجزیره در عراق هدف حمله نظامی قرار گرفت. در بهار عربی ۲۰۱۱، پوشش اعتراضات تونس، مصر، لیبی، یمن و سوریه بسیار مهم بود.
از منظر ارتباطات، الجزیره نمونه‌ای بارز از رسانه‌های فراملی است و توانست مرزهای جغرافیایی را درنَوَردد و یک فضای عمومی عربی فراملی ایجاد کند. مفاهیمی چون قدرت نرم و دستور کارگزاری در تحلیل عملکرد شبکه بسیار کاربردی‌اند. الجزیره با برجسته‌سازی موضوعاتی چون فلسطین، جنگ عراق و بهار عربی، دستور کار رسانه‌ای و سیاسی جهان عرب را تعیین می‌کرد و به ابزاری برای قدرت نرم قطر در سیاست خارجی بدل شد.
شبکه الجزیره تنها به کانال عربی محدود نماند و به‌مرور مجموعه‌ای گسترده از رسانه‌ها ایجاد کرد؛ ازجمله الجزیره انگلیسی برای رساندن روایت‌های جهان عرب به مخاطبان جهانی، الجزیره مستند با تمرکز بر مستندسازی اجتماعی و سیاسی، الجزیره اسپورت که بعدها به beIN Sports تبدیل شد و وب‌سایت الجزیره نت به زبان‌های مختلف. این تنوع، الجزیره را از یک شبکه تلویزیونی به یک مؤسسه رسانه‌ای بین‌المللی بدل ساخت.
بااین‌حال الجزیره با چالش‌های فراوانی نیز روبه‌رو بوده است. بسیاری آن را به جانبداری از جریان اخوان‌المسلمین و گروه‌های نزدیک به قطر متهم می‌کنند. دفاتر شبکه در مصر، عربستان، امارات و برخی از دیگر کشورها تعطیل شده و فعالیت آن ممنوع گردیده است. در آمریکا و اروپا، این شبکه گاه به‌عنوان ابزار تبلیغاتی دولت قطر یا بلندگوی گروه‌های رادیکال معرفی شده و پوشش بحران‌های سوریه و یمن باعث شده برخی مخاطبان آن را به جانبداری و تحریف واقعیت متهم کنند.
شبکه الجزیره را می‌توان مهم‌ترین تجربه رسانه‌ای جهان عرب در سه‌دهه اخیر دانست. این شبکه توانست انحصار رسانه‌های دولتی را بشکند، افکار عمومی عربی فراملی ایجاد کند و نقش مهمی در تحولات سیاسی و اجتماعی ایفا نماید. درعین‌حال الجزیره ابزاری برای قدرت نرم قطر بوده و گاه درگیر اتهامات جانبداری سیاسی شده است. برای پژوهش‌های ارتباطی، الجزیره نمونه‌ای منحصربه‌فرد است که نشان می‌دهد چگونه رسانه می‌تواند به بازیگری سیاسی و دیپلماتیک تبدیل شود و آینده آن وابسته به توانایی در حفظ استقلال نسبی، سازگاری با تحولات دیجیتال و مدیریت چالش‌های سیاسی خواهد بود.
