این شاهد بازاری/معرفی کتاب بازار و دولت در ایران: سیاست در بازار تهران

چاپ نخست کتاب اثرگذارِ «بازار و دولت در ایران: سیاست در بازار تهران» آرنگ کشاورزیان، دانشیار مطالعات خاورمیانه و اسلامی در دانشگاه نیویورک، با ترجمه محسن محمودی توسط انتشارات دنیای اقتصاد در سال 1398 منتشر شده است. این اثر، که نسخه انگلیسی آن در سال 2007 توسط انتشارات کمبریج منتشر شد، تحلیل عمیقی از اقتصاد سیاسی ایران در قرن اخیر ارائه می‌دهد و به‌طور خاص به نقش بازار تهران به‌عنوان نهادی محوری در تعاملات میان دولت و جامعه در دو دوره پهلوی و جمهوری اسلامی می‌پردازد.

کشاورزیان با بهره‌گیری از داده‌های تاریخی و روش‌های تحقیق متنوع، نشان می‌دهد که تاریخ تحولات ایران تا حد زیادی داستان کشاکش بین نهادهای سیاست و اقتصاد مدرن از یک سو و نهاد سنتی بازار از سوی دیگر بوده است. این کتاب نه‌تنها روایتی علمی از اقتصاد سیاسی ایران ارائه می‌دهد، بلکه تجربه‌ها، ترس‌ها، تردیدها و آرزوهای بازاریان را نیز به تصویر می‌کشد، و از این‌رو هم برای متخصصان علوم سیاسی و اقتصاد و هم برای خوانندگان غیرمتخصص جذاب است. 

از مدرنیزاسیون پهلوی تا سیاست‌های انقلابی جمهوری اسلامی 

کشاورزیان در این کتاب از چارچوبی چندوجهی برای تحلیل بازار تهران استفاده می‌کند، که نه‌تنها به‌عنوان یک نهاد اقتصادی، بلکه به‌عنوان یک فضای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بررسی می‌شود. او از دیدگاه‌های سنتی که بازار را صرفاً نهادی یکپارچه با ویژگی‌های ثابت می‌دانند، فاصله می‌گیرد و در عوض، بازار را جهانی کوچک متشکل از روابط پیچیده میان دولت و جامعه معرفی می‌کند. این دیدگاه با نقد رویکردهای دوگانه مدرن-سنتی و رسمی-غیررسمی همراه است، که به گفته نویسنده، نمی‌توانند پیچیدگی‌های تعاملات در مراکز تجاری بزرگی مانند بازار تهران را به‌طور کامل توضیح دهند.

او همچنین به نظریه بازار به‌عنوان محصول کمیابی اطلاعات اشاره می‌کند و معتقد است، الگوی رقابت خالص در شرایطی که اطلاعات کامل در دسترس نیست، ناکارآمد است. از این‌رو، نهادهایی باید شکل گیرند تا هزینه‌های معاملاتی و ناکارایی‌های بازار را کاهش دهند.روش‌شناسی کتاب از نقاط قوت آن است. کشاورزیان از ترکیبی از داده‌های تاریخی، مصاحبه‌ها و تحلیل‌های کیفی استفاده کرده و بازه زمانی گسترده‌ای (از 1342 تا 1378) را پوشش می‌دهد. این گستردگی زمانی به او امکان می‌دهد تا تحولات بازار تهران را در بستر تغییرات سیاسی و اقتصادی ایران، از مدرنیزاسیون پهلوی تا سیاست‌های انقلابی جمهوری اسلامی، بررسی کند. تنوع روش‌ها و داده‌های خام تحقیق، این کتاب را به اثری مهم در مطالعات بازار در ایران تبدیل کرده است.

بازار تهران در عصر پهلوی

یکی از محورهای اصلی کتاب، بررسی نقش بازار تهران در دوره پهلوی است. در این دوره، رژیم پهلوی با هدف مدرنیزاسیون اقتصاد ایران، رویکردی خصمانه نسبت به بازار سنتی اتخاذ کرد. سیاست‌های مدرنیزاسیون، مانند اصلاحات ارضی و توسعه صنعتی، قصد داشتند نفوذ بازار را به‌عنوان نهادی سنتی کاهش دهند و اقتصاد را به سمت ساختارهای مدرن و دولتی سوق دهند. بااین‌حال، نتیجه این سیاست‌ها برخلاف اهداف اولیه بود. بازار تهران نه‌تنها تضعیف نشد، بلکه رونق یافت و استقلال سازمانی خود را حفظ کرد.

این استقلال به‌حدی بود که بازار توانست نقشی کلیدی در بسیج سیاسی علیه رژیم پهلوی در آستانه انقلاب اسلامی 1357 ایفا کند.کشاورزیان استدلال می‌کند که بازار در این دوره به‌عنوان فضایی برای گفت‌وگوهای عمومی و شکل‌گیری تحولات سیاسی عمل می‌کرد. به تعبیر او، بازار تهران، مشابه مفهوم حوزه عمومی هابرماس، مرکزی برای تعاملات اجتماعی و سیاسی بود که فراتر از کارکرد صرفاً اقتصادی آن عمل می‌کرد. برخلاف بازارهای غربی (market) که عمدتاً کارکرد اقتصادی دارند و به‌دلیل ماهیت باز خود از نقش‌های سیاسی و فرهنگی دور شده‌اند، بازار تهران در دوره پهلوی فضایی بسته و چندوجهی بود که امکان بسیج سیاسی را فراهم می‌کرد.

بازار تهران در جمهوری اسلامی

در دوره جمهوری اسلامی، که با وعده حفظ بازار به‌عنوان نهادی «اسلامی» به قدرت رسید، تحولات متفاوتی رخ داد. سیاست‌های اولیه جمهوری اسلامی قصد داشتند بازار را به‌عنوان بخشی از هویت انقلابی و اسلامی تقویت کنند. با این حال، نتیجه سیاست‌های این دوره نیز، مانند دوره پهلوی، با اهداف اولیه مغایرت داشت. سیاست‌های اقتصادی دولت ازجمله دخالت‌های گسترده در اقتصاد، ملی‌سازی‌ها و محدودیت‌های تجاری در دوران جنگ ایران و عراق، ساختار و عملکرد بازار را دگرگون کرد و ظرفیت آن برای بسیج سیاسی را کاهش داد.

کشاورزیان استدلال می‌کند که بازار در دوره پس از انقلاب به مفهوم بازار غربی(market)  نزدیک‌تر شد، اما این تحول به‌معنای کاهش نقش سیاسی آن نبود. برخلاف تصور اولیه، نهادینگی کارکردهای سیاسی و فرهنگی بازار در ایران به گونه‌ای بود که حتی با ظهور اشکال مدرن‌تر مانند پاساژها و فروشگاه‌های لوکس، این نقش‌ها حفظ شدند. برای مثال، بازار در تحولات سیاسی مانند جنگ ایران و عراق نقش اقتصادی و سیاسی مهمی ایفا کرد و پشتوانه‌ای برای تأمین نیازهای جنگ بود.

تا سال 1376، بازار عمدتاً از طیف راست اصول‌گرا حمایت می‌کرد، که در رقابت انتخاباتی بین علی اکبر ناطق نوری و محمد خاتمی در آن سال نمود یافت. با این حال، تحولات سیاسی دوره خاتمی (1384-1376) باعث انشقاق در بازار شد. این انشقاق، به گفته کشاورزیان، نشانه کاهش نقش سیاسی بازار نبود، بلکه نشان‌دهنده ظهور آگاهی سیاسی پیچیده‌تر در این نهاد بود، که به حمایت از طیف‌های مختلف سیاسی منجر شد.

تحلیل اقتصاد سیاسی و نقش بازار

کتاب کشاورزیان فراتر از بررسی بازار تهران، روایتی نو از اقتصاد سیاسی ایران ارائه می‌دهد. او نشان می‌دهد که بازار نه‌تنها یک نهاد اقتصادی، بلکه یک بازیگر سیاسی و اجتماعی است که در تعامل مداوم با دولت قرار دارد. این تعامل در دوره‌های مختلف به اشکال متفاوتی بروز کرده است: از مقاومت در برابر مدرنیزاسیون پهلوی تا همراهی مشروط با سیاست‌های انقلابی جمهوری اسلامی. بازار تهران، به‌دلیل جایگاه مرکزی‌اش در اقتصاد و زیست شهری ایران، همواره توانسته است تأثیرات قابل‌توجهی بر تحولات سیاسی و اجتماعی داشته باشد.

کشاورزیان همچنین به نقش شبکه‌های غیررسمی در بازار اشاره می‌کند و معتقد است که تحلیل‌های سنتی مبتنی بر دوگانگی مدرن-سنتی نمی‌توانند پویایی‌های این شبکه‌ها را توضیح دهند. او بازار را به‌عنوان نهادی معرفی می‌کند که هم تحت‌تأثیر تئوری‌های اقتصادی اخلاق‌گرا (مانند نقش ارزش‌های دینی و اجتماعی) و هم تئوری‌های سودگرا (مانند انگیزه‌های اقتصادی) قرار دارد. این دیدگاه چندوجهی به درک بهتر پیچیدگی‌های بازار تهران کمک می‌کند.

اهمیت کتاب برای مخاطب ایرانی

این کتاب برای مخاطبان ایرانی، به‌ویژه پژوهشگران، دانشجویان و سیاست‌گذاران، از چند جهت اهمیت دارد. نخست، تحلیل عمیق اقتصاد سیاسی ایران در دو دوره متمایز، چارچوبی برای درک تحولات تاریخی و معاصر فراهم می‌کند. دوم، بررسی نقش بازار به‌عنوان نهادی چندوجهی، به فهم بهتر تعاملات دولت و جامعه کمک می‌کند، که برای طراحی سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی در ایران حیاتی است. سوم، سبک روایی و در عین حال علمی کتاب، آن را به منبعی جذاب برای خوانندگان غیرمتخصص تبدیل کرده است که به دنبال درک تاریخ اجتماعی و اقتصادی ایران هستند.

برای سیاست‌گذاران، این کتاب درس‌هایی درباره تأثیر سیاست‌های دولتی بر نهادهای سنتی مانند بازار ارائه می‌دهد. نتایج غیرمنتظره سیاست‌های پهلوی و جمهوری اسلامی نشان می‌دهد که دخالت‌های دولتی بدون در نظر گرفتن پویایی‌های اجتماعی و اقتصادی می‌تواند به پیامدهای ناخواسته منجر شود. برای پژوهشگران، داده‌های غنی و روش‌شناسی متنوع کتاب منبعی ارزشمند برای مطالعات اقتصاد سیاسی و جامعه‌شناسی سیاسی است.

بازار و دولت در ایران: سیاست در بازار تهران اثری مهم در اقتصاد سیاسی است که با تحلیل دقیق نقش بازار تهران، دریچه‌ای نو به اقتصاد سیاسی ایران در قرن اخیر می‌گشاید. کشاورزیان با بررسی تعاملات میان دولت و بازار در دوره‌های پهلوی و جمهوری اسلامی، نشان می‌دهد که چگونه سیاست‌های دولتی، حتی با اهداف متضاد، به تحولات غیرمنتظره در ساختار و کارکرد بازار منجر شده‌اند. این کتاب نه‌تنها روایتی علمی از کشاکش نهادهای مدرن و سنتی ارائه می‌دهد، بلکه داستان تجربه‌ها و آرزوهای بازاریان را نیز بازگو می‌کند. باتوجه به جایگاه مرکزی بازار تهران در اقتصاد و سیاست ایران، این اثر برای هر کسی که به‌دنبال درک عمیق‌تر تاریخ معاصر ایران است، منبعی ضروری است. 

بازار و دولت در ایران

نویسنده: آرنگ کشاورزیان

مترجم:محسن محمودی

انتشارات:دنیای اقتصاد

قیمت: 300 هزار تومان

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید