«چهارگان» صدایی تازه در موسیقی ایران

یکی از گروه‌های متداول در موسیقی غربی کوارتت زهی متشکل از سازهای خانواده‌ی ویولن با گستره‌ی صدایی متفاوت است که آهنگسازان همواره توجه ویژه‌ای به این شکل اجرا داشته‌اند و قطعات زیادی برای کوارتت زهی نوشته شده است. همین ایده سال‌ها پیش بهانه‌ای بود تا کوارتت زهی آرشه‌ای ایرانی چهارگان با استفاده از سازهای کمانچه، قیچک آلتو و قیچک‌بم توسط احسان ذبیحی‌فر و حامد افشاری شکل بگیرد.

جای خالی این سازبندی در موسیقی ایرانی بسیار محسوس بود که باتوجه به نوع سازهای استفاده‌شده در آنسامبل، کار برای هنرمندان بسیار دشوار است. ساز‌های زهی آرشه‌ای در ایران با آنچه در موسیقی غربی وجود دارد، داستان متفاوتی دارند. ساز کمانچه که قدمت بسیار بیشتری در این خانواده دارد مانند بسیاری از سازهای ایرانی استانداردهایی که سازندگان سازهای غربی پس از قرن‌ها بدان دست یافته‌اند، ندارد.

وجود پوست در این ساز که شاید مهم‌ترین عامل ایجاد صدایی با رنگ دلخواه ایرانیان است، بزرگ‌ترین معضل کمانچه برای کوک آن است. البته پس از انقلاب که موج «ویولنِ ایرانی» ستیزی در دیدگاه‌های حاکم فرهنگی شکل گرفت و موجب کنارگذاشتن این ساز شد، بسیاری از سازندگان ساز تا به امروز کوشیده‌اند نواقص ساختمانی این ساز را برطرف کرده و تقریباً به الگوهای استانداردی دست پیدا کنند.

این تلاش‌ها موجب شده ساخت کمانچه همراه با رشد تکنیک نوازندگی و متناسب با انتظار و خواسته‌های نوازندگان رشد کند. قیچک نیز با آنچه در مناطق جنوب شرق ایران با عنوان غیژک (یا قیچک) وجود دارد تفاوت بسیار دارد. این ساز در دهه‌ی ۵۰ با رویکرد استفاده در آنسامبل ایرانی ساخته و به‌اصطلاح شهری یا به بیان زیباتر ملی شد؛ و طی مرور زمان برای گستره‌های صوتی بیشتر ساخته و مورد استفاده قرار گرفت.

در دهه‌های اخیر همزمان باتوجه ویژه‌ی آهنگسازان به موسیقی چندصدایی و نیاز به صدای بم در ارکستر و آنسامبل‌های کوچک‌تر ایرانی، حضور قیچک‌باس یا بم حضور پررنگ‌تری نسبت به قبل دارد.  کوارتت چهارگان با حضور احسان ذبیحی‌فر (نوازنده کمانچه و سرپرست گروه)، مشکات نصیری (کمانچه)، آزاده شمس (قیچک آلتو) و محمدمهدی بصیرت‌منش (قیچک بم)، کنسرت اخیرش با رپرتواری متنوع از آهنگسازان مختلف را به روی صحنه برد.

این گروه طی سال‌ها فعالیت جدی و مستمرش، کار خود را در یک جریان آکادمیک پیش برده و آهنگسازان بسیاری اختصاصاً برای این کوارتت آهنگسازی کردند. ازجمله آدام گودوین (آهنگساز آمریکایی) شریف لطفی (استاد با سابقه‌ی موسیقی در ایران) و سعید هنرمند از دیگر افرادی بودند که با دیدگاه‌های آهنگسازی خود برای این آنسامبل اثر نوشتند و در کنسرت اخیر اجرا شد. 

محدود نشدن این کوارتت به یک ژانر آهنگسازی که حاصل ذهن خلاق، پویا و گشوده‌ی سرپرست آن است، این امکان را برای چهارگان پدید آورده تا در قالب‌های مختلف خود را محک بزند و البته نوازندگان توانای گروه از این کارزار نفس‌گیر سربلند بیرون آمدند. کنسرت متشکل از قطعاتی  بود از آهنگسازی مدرن، آکادمیک، تنظیم قطعات محلی و در بخش دوم با رویکرد موسیقی ردیف دستگاهی. تمرینات مستمر نزدیک به سه‌سال اعضای گروه اجرایی بی‌نقص و قابل تأمل را روی صحنه‌ی رودکی پدید آورد. این اجرا نشان داد موسیقی بی‌کلام، با رویکرد علمی و آکادمیک می‌تواند یک رپرتوار اجرایی با رضایتمندی بالای مخاطب باشد. 

از دیگر ظرفیت‌های چهارگان که به آن در این کنسرت پرداخته نشد و تنها در چند قطعه در دهه‌ی ۹۰ تجربه شد، قرارگرفتن سازهای مختلف در کنار این کوارتت است که می‌تواند تنوع و جذابیت‌های فراوانی را برای اجراهای بعدی فراهم کند. با جدی‌شدن فعالیت‌های این گروه در آستانه‌ی ۱۸ سالگی آن و انتشار سومین آلبوم چهارگان می‌توان امید داشت تا آهنگسازان بیشتری به همکاری با آن ترغیب‌‌ شده و شاهد خلق و تنظیم قطعات متنوعی باشیم.

کوارتت «چهارگان» نمونه‌ی بارزی از تلاش مجدانه‌ی گروهی از هنرمندان برای ارتقای سطح سلیقه‌ی شنیداری مخاطبان، همچنین ارائه‌ی اثری باکیفیت و ویژگی‌های علمی و هنری ا‌ست. این هنرمندان با کمترین حمایت و با صرف هزینه‌های فراوان از ظرفیت هنری و وقت، پای در راهی گذاشته‌اند که از کمترین دستاورد مالی برخوردارند.

این کنسرت در قالب یک سلسله کنسرت‌های حمایتی از سوی بنیاد رودکی برگزار شد اما حمایت یا حضور اسپانسر مالی در کنار این گروه و گروه‌های موسیقی جدی و هنری مشابه، بخش مفقوده‌ای است که متأسفانه از هیچ سویی جدی گرفته نمی‌شود و همواره صاحبان سرمایه در قالب مأموریت‌های اجتماعی و فرهنگی به حمایت از کنسرت‌ها و آلبوم‌هایی می‌پردازند که کمترین مشکل را در جذب مخاطب عام دارند!