سمت حقیقت یا سینما حقیقت؟

چالش در شانزدهمین جشنواره فیلم مستند

شانزدهمین دوره جشنواره بین‌المللی سینماحقیقت امسال در حالی به آغاز خود نزدیک شده که جمعی از سینماگران و مستندسازان و اهالی فرهنگ و هنر، پایان آن را اعلام کرده‌اند. آنها در اعتراض به وضع موجود و رخدادهای تلخی که در سه ماه گذشته در سطح کشور رخ داده اعلام کردند که در این جشنواره حضور نخواهند یافت و در واقع آن را تحریم کردند. در بیانیه این جمع که نام‌های آشنا در آن کم نیست، بر این مسئله تاکید شده که در این شرایط غم‌انگیز و تاسف‌بار، برگزاری جشن و جشنواره فیلم مستند را نادیده انگاشتن غم مردمی می‌دانیم که صاحبان راستین فرهنگ و هنرند. حالا باید دید که جشنواره شانزدهم که مشروعیت آن پیش از آغاز به پرسش گرفته شده با چه چالش‌هایی مواجه خواهد شد. جشنواره‌ای که در سال‌های اخیر همواره مورد توجه بسیاری از اهالی فرهنگ و هنر قرار گرفته بود و بسیاری بر این باور بودند که سینمای مستند ما خیلی جلوتر از سینمای داستانی حرکت می‌کند و با واقعیت‌های جامعه مماس است.

تفاوت‌های جشنواره شانزدهم

جشنواره شانزدهم سینماحقیقت با برخی تغییراتی در شکل اجرا مواجه بوده که یکی از تفاوت‌های جشنواره این دوره با ادوار اخیر، تثبیت برخی بخش‌ها است که دیگر به‌عنوان جزیی از این جشنواره محسوب می‌شود. بر همین مبنا، جشنواره سینماحقیقت امسال، در پنج بخش برگزار خواهد شد که شامل مسابقه ملی، مسابقه بین‌الملل، جایزه شهید آوینی، بخش‌ جنبی ملی و بین‌الملل و بزرگداشت است. در بخش مسابقه ملی، سه نوع فیلم نمایش داده می‌شود: مستندهای کوتاه‌تر از ۴۰دقیقه، مستندهای نیمه‌بلند ۴۰ تا ۶۰ دقیقه و مستندهای بلند بیشتر از ۶۰ دقیقه. نکته ضروری برای این آثار آن است که تمامی تولیدات باید متعلق به فروردین ۱۴۰۰ به بعد باشند. در بخش مسابقه بین‌الملل نیز همان شکل فیلم‌هایی که در بخش ملی، لحاظ شد، مورد پذیرش قرار گرفته و تاریخ فیلم‌ها باید بعد از ژانویه ۲۰۲۱ به بعد باشد. جایزه شهید آوینی به فیلم‌های مستند حوزه مقاومت، دفاع مقدس و انقلاب اسلامی خواهد پرداخت و داوری برای فیلم‌هایی خواهد بود که زمان تولید آنها از فروردین ۱۴۰۰ به بعد بوده باشد. در این بخش، به سه اثر، تندیس طلایی، نقره‌ای و برنزی شهید آوینی اهدا خواهد شد. بخش‌ جنبی ملی و بین‌المللی نیز بخش‌های مختلفی دارد. در بخش پرتره، مستندهای پرتره از چهره‌های علمی، ادبی، سیاسی و هنری ایران و جهان به نمایش گذاشته خواهد شد. همچنین در بخش چشم‌انداز، به سینمای مستند یک کشور پرداخته می‌شود. در بخش نمایش‌های ویژه، مستندهای برتر ایران و جهان، نمایش داده خواهد شد. پخش مستندهای انیمیشن نیز از دیگر آیتم‌های این بخش است. همچنین برگزاری کارگاه‌های تخصصی، برگزاری جلسات ارائه طرح با حضور سرمایه‌گذاران ایرانی و خارجی و بازار بین‌المللی عرضه و تولید فیلم مستند از دیگر بخش‌های جنبی جشنواره سینماحقیقت این دوره خواهد بود.

مروری بر تاریخچه سینما حقیقت

مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی سازمان امور سینمایی، جشنواره بین‌المللی فیلم مستند ایران «سینماحقیقت» را آذرماه هر سال و با شعار «حقیقت بهترین راهنماست» که از فرمایشات حضرت‌علی(ع) است، در شهر تهران برگزار می‌کند. بازنمایی تاریخ و فرهنگ جامعه‌ ایرانی- اسلامی؛ صیانت از هویت ملی مبتنی بر انگاره‌های دینی و ایرانی؛ تقویت سینمای مستند خلاق ایران؛ بیان نسبت سینمای مستند با واقعیت‌های اجتماعی؛ آشنایی فیلمسازان کشور با تحولات نوین سینمای مستند جهان؛ توجه به اهمیت اقتصاد سینمای مستند با تاکید بر رفع موانع تولید، توزیع و نمایش این آثار در عرصه‌های داخلی و خارجی، از اصول و اهداف این جشنواره است. اولین دوره جشنواره بین‌المللی سینماحقیقت در سال ۱۳۸۶ برگزار شد و طی همه‌ این سال‌ها، سینماحقیقت به مهمترین رویداد سینمای مستند ایران و منطقه خاورمیانه بدل شده است. بازنمایی تاریخ و فرهنگ جامعه‌ ایرانی- اسلامی؛ صیانت از هویت ملی مبتنی بر انگاره‌های دینی و ایرانی؛ تقویت سینمای مستند خلاق ایران؛ بیان نسبت سینمای مستند با واقعیت‌های اجتماعی؛ آشنایی فیلمسازان کشور با تحولات نوین سینمای مستند جهان؛ توجه به اهمیت اقتصاد سینمای مستند با تاکید بر رفع موانع تولید، توزیع و نمایش این آثار در عرصه‌های داخلی و خارجی، از اصول و اهداف این جشنواره معرفی شده است.

اهمیت جشنواره سینمای مستند

شاید گزافه نباشد که جشنواره سینماحقیقت را بازگشت سینما به اصل خویش بدانیم. گرچه امروز اغلب سینما را با تخیل و قصه‌پردازی‌‌اش می‌شناسند اما تاریخ سینما با فیلم مستند شروع می‌شود. گویی سینما در سپیده‌دم تولد خویش بیش از سرگرمی در جست‌وجوی آگاهی بود و این هدف بیش از هرگونه دیگر فیلمسازی در جهان سینمای مستند محقق می‌شود. از این حیث «سینماحقیقت» را می‌توان تصویری از «حقیقت سینما» دانست. فارغ از سویه‌های سینمایی جشنواره سینماحقیقت که در پی کشف و شناسایی و نمایش آثار مستند و مستندسازان با استعداد است و در واقع کارکردهای درون‌متنی این جشنواره را صورت‌بندی می‌کند، باید به سویه‌های بیرونی و فرامتنی این جشنواره و در واقع کارکردهای اجتماعی و اثرگذاری آن بر مخاطب و در ساحتی بزرگتر بر اعتلای فرهنگ جامعه هم اندیشید. اگر در یک روایت مخاطب‌شناسانه به طبقه‌بندی مخاطبان جشنواره سینماحقیقت بپردازیم می‌توان آنها را به دو گروه عمده مخاطبان خاص و مخاطبان عام تقسیم کرد. مخاطبان خاص شامل خود مستندسازان و مدیران و سیاست‌گذاران سینمایی در این حوزه است که برای آنها ساختار و سویه‌های تکنیکی و فرمی آثار، اولویت داشته و چه‌بسا در پی یادگیری و مهارت‌آموزی برای ساخت مستندهای خود به تماشای آنها می‌نشینند یا برای ارزیابی و داوری آن اما مخاطبان عام که شاید شناخت تخصصی کمتری به سینمای مستند داشته باشند و مثلا وجوه زیبایی‌شناسی و تکنیکی یک فیلم را درنیابند و لذت نبرند، اما آنها اغلب تحت تاثیر موضوع و محتوا و مضمون مستندها هستند و این دقیقا همان نقطه‌ای است که سینمای مستند می‌تواند به اثرگذاری اجتماعی و آگاهی‌بخشی بپردازد. نگاه منتقدانه و پرسشگر نسبت به مسائل جامعه را در مخاطبان تقویت کرده و آنها را نسبت به آسیب‌ها و تهدیدها هوشیار یا نسبت به فرصت‌ها و نعمت‌ها آگاه کند. در واقع جشنواره سینماحقیقت فقط یک فرصت یا محفل و دورهمی سینمایی برای تماشای مستندها نیست بلکه چیزی شبیه به آموزش ضمن خدمت می‌ماند که مخاطبان را با مسائل مختلف جامعه و چالش‌ها و خوانش‌های آن مواجه کرده و به تامل و تفکر دعوت می‌کند. از این رو برگزاری این جشنواره یک فرصت کوتاه و فشرده برای آگاهی‌بخشی مردم و مخاطبان نسبت به مسائل گسترده و متنوع زیست اجتماعی است تا ضمن ایجاد سرگرمی به انتقال آگاهی هم پرداخته و در یک رویکرد کلان‌تر و عمیق‌تر به ارتقای فرهنگ عمومی و در نهایت تقویت شهروند آگاه و فرهنگی کمک کند. آنلاین شدن جشنواره نیز فرصتی است تا تعداد بیشتری از مردم بتوانند به تماشای این فیلم‌ها بنشینند و جشنواره از حالت تخصصی و محفلی به گستره عمومی جامعه بسط پیدا کند و این یک فرصت طلایی است برای اثرگذاری اجتماعی مستندها که از طریق جشنواره سینماحقیقت، امکان نمایش و دیده شدن پیدا کرده‌اند.

چه می‌شود؟

تحریم جشنواره مستند یا همان سینماحقیقت اولین بار نیست که اتفاق می‌افتد، پیش از این نیز در سال 98 به واسطه اتفاقات آبان آن سال، شاهد تحریم جشنواره از سوی برخی سینماگران و مستندسازان بودیم. آن سال جشنواره برگزار شد اما با حاشیه‌هایی هم همراه شد، به‌ویژه با صحبت‌های اعتراضی برخی از برگزیدگان پشت تریبون هنگام دریافت جایزه‌شان. به نظر می‌رسد جشنواره امسال با طیف و تعداد بیشتری از تحریم‌کنندگان همراه خواهد بود. به‌ویژه اینکه بسیاری از آنها مستندسازانی هستند که امکان و اجازه ساخت مستند از وقایع اخیر را نداشتند و برهمین اساس معتقد بودند که وقتی نمی‌توان برخی واقعیت‌ها‌ را ثبت کرد، تماشای آنچه به‌عنوان سینمای مستند بر پرده‌ها روایت می‌شود، نمی‌تواند مصداق سینماحقیقت باشد. حالا در این دوگانگی سمت حقیقت ایستادن یا در صف سینما حقیقت ایستادن به چالش بزرگ این دوره جشنواره تبدیل شده که جشنواره شانزدهم را به حاشیه‌سازترین جشنواره سینماحقیقت تبدیل خواهد کرد.