آسیای میانه و توافق ابراهیم

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا اظهار علاقه کرده‌است که پیمان‌های ابراهیم، بین کشورهای عربی و اسرائیل برای عادی‌سازی روابط دیپلماتیک به جمهوری آذربایجان و آسیای میانه هم گسترش پیدا کند، هرچند احتمال انعقاد چنین توافقی با آذربایجان وجود دارد، اما رسیدن آن به آسیای میانه دور از ذهن به نظر می‌رسد. هرچند برخی زمینه‌ها برای همکاری مشترک اسرائیل و کشورهای آسیای میانه وجود دارد، برخی از محدودیت‌های اساسی ژئوپلیتیک باعث می‌‌شود که احتمال توافق غیرمحتمل شود. کشورهای آسیای میانه به جمهوری آذربایجان بعدی تبدیل نخواهند شد.

پیشبرد مذاکرات با جمهوری آذربایجان به دلیل این است که برخی منافع به شکل منحصربه‌فردی با هم تلاقی پیدا کرده‌اند، از جمله خصومت مشترک علیه ایران و منازعه باکو با ارمنستان، اما چنین پویایی‌هایی در مورد آسیای میانه وجود ندارد. تلاش اسرائیل برای نزدیکی به آسیای میانه، پژواک «راهبرد پیرامونی» در دوران جنگ سرد است که اسرائیل برای اجتناب از انزوا تلاش می‌کرد با کشورهای مسلمان غیرعرب مانند ترکیه کمالیست و ایران پهلوی رابطه برقرار کند.

انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ و یک دهه بعد از آن فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، محیط راهبردی اسرائیل را به شکل اساسی تغییر داد. بعد از اینکه نظام ضداسرائیلی انقلابی در تهران قدرت را در اختیار گرفت، فروپاشی شوروی هم ۵ کشور جدید سکولار با اکثریت مسلمان ایجاد کرد: قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، قرقیزستان و تاجیکستان.

امروزه آسیای میانه ۳ مزیت برای آسیای میانه دارد: نخست اینکه این منطقه تنوع دیپلماتیک و منابع انرژی ایجاد می‌کند. اضافه کردن کشورهایی با اکثریت مسلمان عضو سازمان ملل و سازمان همکاری اسلامی به پیمان‌های ابراهیم، می‌تواند مشروعیت اسرائیل را در جهان اسلام تقویت کند. علاوه بر این قزاقستان با تامین ۲۲ درصد از نفت خام اسرائیل، اصلی‌ترین تامین‌کننده نفت اسرائیل است. دوم اینکه هرچند آسیای میانه سعی می‌کند باعث خشم تهران نشود، اما کشورهای آسیای میانه نسبت به الگوی اسلامی ایران بدبین هستند و این موضوع به اسرائیل کمک می‌کند تا نفوذ خود را در منطقه افزایش دهد.

سوم اینکه توفیق در این مسیر یک نفوذ راهبردی بالقوه است. تاسیس سفارت اسرائیل در ترکمنستان در سال ۲۰۲۳ در نزدیکی منطقه ترکمن‌نشین ایران، نشان‌دهنده جاه‌طلبی اسرائیل برای ایجاد جای پای اطلاعاتی و همچنین استفاده از تنوع قومی در ایران است. برای کشورهای آسیای میانه، تعامل با اسرائیل ناشی از محاسبه‌های عملگرایانه است. این روابط می‌تواند به مدرن‌سازی اقتصاد منطقه کمک کند. تخصص‌های اسرائیل در حوزه کشاورزی، مدیریت آب و امنیت سایبری با نیازهای منطقه به‌ویژه در کشورهای کم‌آبی مانند ازبکستان و ترکمنستان، سازگار است.

علاوه بر این رابطه با اسرائیل تحت حمایت آمریکا می‌تواند به توازن دیپلماتیک در منطقه هم کمک کند و از وابستگی بیش از اندازه این کشورها به چین و روسیه بکاهد. اما به‌رغم این مسائل چهار عامل باعث می‌‌شود که پیوستن کشورهای آسیای میانه به توافق‌های ابراهیم غیرمحتمل شود. نختسین مانع افکار عمومی است. نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که اکثریت مسلمان این کشورها به دلیل اقدامات اسرائیل در غزه به اسرائیل بدبین شده‌اند.

اکثر کشورهای آسیای میانه به قطعنامه‌های محکومیت اسرائیل در مورد غزه رای مثبت داده‌اند. دوم اینکه حمله اسرائیل به ایران باعث آسیب دیدن مسیرهای تجارت و لجستیک شد که کشورهای آسیای میانه به آن وابسته هستند. تحریم‌های آمریکا علیه ایران همین حالا هم به زنجیره تامین کشورهای آسیای میانه آسیب زده‌است و آنها را وادار کرده‌است به مسیرهای طولانی‌تر روسیه و چین وابسته شوند.

این مسئله نشان می‌دهد که منطقه تا چه اندازه به خصومت ایران و غرب حساس است. سوم اینکه برخی به ارتباطات ترکی اشاره می‌کنند و معتقدند که مسئله نژادی می‌تواند به پیوند قزاقستان و آذربایجان در این مسیر کمک کند. اما واقعیت این است که ترکیه رهبر سازمان کشورهای ترکی است و رویکرد ضداسرائیلی آنکارا باعث می‌‌شود که احتمال تغییر رویکرد کشورهای ترکی آسیای میانه ضعیف‌تر شود.

چهارم نقش روسیه و چین است. هرچند این دو قدرت هر دو با اسرائیل رابطه نزدیک دارند، اما از اقدامی تحت نفوذ و رهبری آمریکا خشمگین خواهند شد و در نتیجه بر آسیای میانه فشار وارد خواهند کرد که کمتر همکاری کند. گسترش توافق‌های ابراهیم به آسیای میانه بیشتر رویااندیشی آمریکایی-اسرائیلی است تا یک راهکار عملی. سیاست توازن منطقه بین غرب، روسیه، چین، ترکیه، ایران و اخیراً کشورهای جنوب خلیج فارس، باعث شده‌است تا این کشورها از ائتلاف‌های بزرگ پرهیز کنند.

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید