حل اختلاف پیش از «حل اختلاف»

کشورهای اروپایی در نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل متحد با اشاره به شتاب گرفتن توسعه برنامه هسته‌ای ایران برخلاف مفاد برجام، اعلام کردند که در صورت لزوم به ساز و کار حل اختلاف برجام که اصطلاحاً به آن مکانیسم ماشه یا Snapback اطلاق می‌شود، متوسل می‌شوند.  البته نمی‌توان این نامه را آغاز فرآیند مکانیسم حل اختلاف دانست، بلکه یک تهدید جدی است که اروپایی‌ها برای شروع این روند آمادگی دارند.  به تصور من برنامه اروپایی‌ها این است که در نشست فصلی بعدی شورای حکام یک قطعنامه محکومیت دیگر علیه ایران صادر کنند و در پی آن بر اساس پاراگراف‌های ۳۶ و ۳۷ برجام سازوکار حل اختلاف را فعال کنند. 

این ساز و کار یک فرآیند پیچیده و زمان‌بر است که طی کردن فرآیند آن از زمان برقراری نخستین جلسه کمیسیون مشترک برجام برای رسیدگی به شکایت یکی از طرف‌های برجام تا زمان ارجاع پرونده به شورای امنیت سازمان ملل متحد ممکن است بین دو تا چهار ماه زمان لازم باشد اما نهایتاً اگر شکایت در فرآیند تصمیم‌گیری کشورهای عضو برجام به نتیجه نرسد، ۶ قطعنامه پیشین شورای امنیت سازمان ملل متحد (قطعنامه‌های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵ و ۱۹۲۹) بدون نیاز به رای‌گیری مجدداً علیه ایران جاری می‌شود.

درست است که نامه سه کشور اروپایی الزاماً به معنای آغاز فرآیند حل اختلاف پیش‌بینی شده در برجام که به بازگشت ۶ قطعنامه سازمان ملل متحد علیه ایران تحت فصل هفتم منشور ملل متحد منجر می‌شود، نیست، اما همانگونه که روی آینه‌های خودروها نوشته می‌شود «اجسام از آنچه به نظر می‌رسد به شما نزدیک‌تر هستند» این قطعنامه‌ها هم از آنچه در برخی تحلیل‌های رسمی منتشر می‌شود به ایران نزدیک‌تر هستند.

آنگونه که رسانه‌های خارجی اعلام کرده‌اند، ایران اخیراً امکانات بیشتری را برای بازرسی در اختیار آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌خصوص در تاسیسات غنی‌سازی فردو قرار داده‌است.  افزایش بیش از پیش تولید اورانیوم غنی‌شده در سطح ۶۰ درصد بعد از قطعنامه اخیر شورای حکام، حساسیت‌های بیشتری را در مورد برنامه هسته‌ای ایران ایجاد کرده‌است.

  همکاری بیشتر ایران با آژانس می‌تواند بهانه‌های دولت‌های اروپایی برای ارسال پرونده ایران را به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بگیرد.  البته باور من این است که برنامه هسته‌ای برای اروپایی‌ها بهانه است و بخش اعظم مشکلات ما با اروپا ادعای واگذاری سلاح‌های ایرانی به روسیه و به‌ویژه ادعای ارسال موشک‌های ایرانی به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین است که از سوی ایران تکذیب شده‌است.

در دولت کنونی عزم و اراده کافی در ایران برای رسیدن به یک توافق برای حل و فصل مسائل با غرب و جلوگیری از کلید خوردن مکانیسم حل اختلاف وجود دارد.  اما شرایط متاسفانه مساعد نیست.  در حال حاضر مشکل طرف‌های اروپایی مسائل دیگری است که باعث شده‌است از ابزارهای پیش‌بینی شده در برجام و موضوع هسته‌ای برای فشار به ایران برای حل آن مشکلات استفاده کنند. 

در دورانی که آمریکا از برجام خارج شد، اروپایی‌ها در برجام باقی ماندند و حتی به ایران وعده دادند که مسائل ناشی از خروج آمریکا از برجام را جبران خواهند کرد، اما هژمونی مالی آمریکا باعث شد که در عمل به وعده‌های‌شان ناموفق باشند اما شرایط با آن زمان متفاوت است و ما بیش از آنکه با آمریکا اختلاف داشته‌باشیم، با اروپایی‌ها اختلاف داریم.  حالا اگر ما بتوانیم اختلاف‌مان را با اروپا حل کنیم، یک گام مثبت رو به جلو است.  ما باید تلاش کنیم که مخالفان ایران با یکدیگر متحد نشوند.  اما متاسفانه، با استمرار جنگ اوکراین، حمایت غرب از اسرائیل در جنگ غزه و روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا، نظر دولت‌های غربی در حال نزدیک‌تر شدن به یکدیگر است.

متاسفانه در داخل کشور جریان‌هایی وجود دارند که معتقدند تفاوتی میان شرایط کنونی که تحریم‌های یکجانبه آمریکا شرایط سختی برای ایران ایجاد کرده‌است، با بازگشت تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد وجود ندارد.  اما موضوع این است که تحریم‌های آمریکا به لحاظ حقوقی و بین‌المللی مشروعیت ندارد، بلکه از طریق قهری به ایران و کشورهای دیگر تحمیل شده‌است اما بازگشت تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد به معنای مشروعیت دادن به تحریم‌های بین‌المللی است که به لحاظ حقوقی و قانونی کشورهای جهان مجبور به رعایت آن هستند.

باید نگاه واقع‌بینانه داشته‌باشیم که هرچند ما ممکن است قطعنامه‌ها را قبول نداشته‌باشیم، اما این شش قطعنامه برای اقدام علیه ایران مشروعیت حقوقی و بین‌المللی ایجاد می‌کند.  مفاد قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت سازمان ملل متحد تعهدات بسیار سختگیرانه‌ای را برای همه کشورهای جهان برای فشار و تحریم علیه ایران ایجاد می‌کند.

متاسفانه جریان‌هایی در ایران ادعاهایی را مطرح کرده‌اند که این قطعنامه‌ها لغو نشده‌است یا اینکه این قطعنامه‌ها تحت فصل هفتم منشور ملل متحد نیستند، که به لحاظ حقوقی هیچ‌یک از این اظهارات درست نیست.  اگر برجام هنوز اجرا می‌شد، مهرماه سال آینده این قطعنامه‌ها برای همیشه لغو می‌شد و هیچگاه امکان بازگشت آنها وجود نداشت. این قطعنامه‌ها اگر برگردند، بار دیگر ایران را تهدیدکننده صلح و امنیت جهانی معرفی خواهند کرد.

با شرایطی که پیش می‌رود، انتظار می‌رود که اروپایی‌ها در اجرای برنامه‌های‌شان برای آغاز فرآیند حل اختلاف برجام جدی هستند، مگر اینکه گام‌های جدی برداشته‌شود و مذاکرات بسیار جدی و نتیجه‌بخشی شکل بگیرد که بتوانیم پیش از آنکه اروپا به این فرآیند متوسل شود، اختلاف‌ها را با طرف‌های اروپایی حل و فصل کنیم.