بررسی سفر رافائل گروسی به تهران

مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در طول دوران سه‌ساله دولت سیزدهم، ۵ بار به ایران سفر کرده بود و آخرین سفرش نیز به ۶ ماه قبل و شرکت در سی‌امین کنفرانس ملی هسته‌ای ایران و نخستین کنفرانس بین‌المللی علوم و فنون هسته‌ای بازمی‌گردد، شب گذشته برای نخستین بار و براساس تصمیمی که روز یکشنبه در شورای عالی امنیت ملی اتخاذ شد، برای دیدار با مقامات دولت چهاردهم راهی تهران شد. گروسی از زمان تحلیف ریاست‌جمهوری و آغاز به کار دولت چهاردهم، خواهان سفر زودهنگام به ایران و آغاز رایزنی‌ها با دولت جدید شده بود. 

رافائل گروسی، در این سفر برای نخستین بار با مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور جدید ایران دیدار می‌کند. اولین دیدار گروسی با مقامات ایرانی بعد از تشکیل دولت چهاردهم، در حاشیه اجلاس مجمع عمومی در نیویورک اتفاق افتاد و ۳ مهرماه، وی با سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه دیدار کرد و به گفته وزیر خارجه ایران «آخرین روند همکاری‌ها میان جمهوری اسلامی ایران و این نهاد بین‌المللی مورد ارزیابی قرار گرفت». البته وزیر امور خارجه ایران چهره ناآشنایی برای مدیرکل آژانس نیست چراکه وی در دولت دوازدهم در جایگاه معاون سیاسی وزیر امور خارجه، مذاکره‌کننده ارشد ایران بود.

محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی نیز در سه سال گذشته ریاست سازمان انرژی اتمی را به عهده داشته است. کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی و بین‌الملل وزارت امور خارجه که در دولت جدید مسئولیت مذاکرات با آژانس را نیز بر عهده دارد، در زمان آغاز مدیرکلی گروسی، مسئولیت نمایندگی دائم کشورمان را در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین عهده‌دار بود.

معاون حقوقی و بین‌الملل وزیر امور خارجه روز دوشنبه در حساب ایکس در خصوص جزئیات سفر مدیرکل آژانس نوشت: «این سفر در ادامه تعاملات ایران و آژانس و همچنین در راستای بیانیه مشترک ۴ مارس ۲۰۲۳ دو طرف انجام می‌شود. آقای گروسی با رئیس محترم جمهور، وزیر امور خارجه و رئیس سازمان انرژی اتمی دیدار خواهد کرد. بنای ایران بر تداوم همکاری با آژانس در چارچوب تعهدات پادمانی خود است، مگر اینکه برخی کشورها با انگیزه‌های سیاسی به دنبال آسیب زدن به تلاش‌های مدیرکل و روابط رو به جلو ایران و آژانس باشند».  

مدیرکل آژانس همچنین در شهریورماه و هم‌زمان با نخستین روز برگزاری شصت‌و‌هشتمین نشست سالانه کنفرانس عمومی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با رئیس سازمان انرژی اتمی دیدار کرد. اسلامی پس از این دیدار گفت: «روند گفت‌وگوها در جلسه با مدیرکل آژانس خوب بود و به اعتقاد بنده این دیدار یک گام رو به جلو محسوب می‌شود.

مهم‌ترین پیام این جلسه آن بود که دنیا بداند ارتباط ایران با آژانس به‌ شکل پایدار ادامه دارد و تحت هیچ شرایطی با عملیات فشار روانی و سیاه‌نمایی این روند دچار آسیب نخواهد شد و ما روند را به‌گونه‌ای که تأمین‌کننده منافع ایران باشد، دنبال خواهیم کرد». نخستین گزارش مدیرکل در دولت جدید ایران در شهریورماه منتشر شد.

گروسی در این گزارش به اعضای شورای حکام اعلام کرد که ذخایر اورانیوم بسیار غنی‌شده در ایران طی ماه‌های اخیر افزایش یافته است و همچنین ادعا شده که به‌‌رغم صدور قطع‌نامه‌ در آخرین نشست شورای حکام آژانس، ایران همکاری با آژانس را بهبود نداده است. مدیرکل آژانس همچنین بار دیگر تاکید کرد که طی سه‌ماهه گذشته هیچ پیشرفتی در حل‌وفصل مسائل ادعایی پادمانی و همچنین مجوز بازرسان آژانس که ایران براساس حقوق حاکمیتی مصرح در ماده ۹ موافقت‌نامه جامع پادمان لغو کرده، حاصل نشده است. 

آغاز ماموریت دیپلمات آرژانتینی

رافائل گروسی، نخستین بار در ۳ شهریور ۱۳۹۹راهی ایران شده بود تا براساس آنچه خود گفت، «به طور صریح و مستقیم» با مسئولان ارشد برنامه اتمی ایران گفت‌وگو کند. این سفر در حالی صورت گرفت که آژانس چندی پیش از آن، برای اولین بار پس از ۸ سال، در گزارش خود مدعی شد که ایران از ارائه دسترسی به بازرسان ‌بین‌المللی به چند سایت امتناع کرده‌است.

متعاقب آن شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با وجود مخالفت روسیه و چین، به قطعنامه ضدایرانی تروئیکای اروپایی رای داد. غریب‌آبادی، سفیر و نماینده وقت ایران در سازمان انرژی اتمی پیش از این سفر در صفحه اینستاگرام خود نوشته بود:«اعتماد ایران به آژانس در ماه‌های اخیر صدمه دیده‌است». گروسی در این سفر با حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت ایران نیز دیدار کرد. 

مدیرکل آژانس همچنین زمانی برای اولین بار راهی ایران شده بود که ۱۰ روز پیش از این سفر، تلاش ایالات متحده و دولت دونالد ترامپ برای استفاده از مکانیسم ماشه در شورای امنیت سازمان ملل متحد به شکست منجر شده بود و تنها جمهوری دومینیکن به قطعنامه آمریکا رای مثبت داده بود. 

با شکست دونالد ترامپ در انتخابات سال ۲۰۲۰، این امیدواری به وجود آمد تا پرونده مکان‌های ادعایی آژانس نیز در چارچوبی مشابه آنچه در خصوص پرونده بزرگ PMD رخ داده بود، پس از توافق برای احیای برجام و بازگشت آمریکا، حل و فصل شود؛ هرچند در این مقطع زمانی «قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران» نیز در مجلس به تصویب رسیده بود؛ دومین سفر گروسی به ایران در چنین فضایی و در تاریخ ۳ اسفند ۱۳۹۹ صورت گرفت.

سومین سفر مدیرکل آژانس، اولین سفر او در دولت سیزدهم نامیده شد و در ۲۰ شهریور ۱۴۰۰ صورت گرفت و در پایان آن، تهران و آژانس در بیانیه‌ای سه‌بندی ضمن تاکید بر روح همکاری و اعتماد متقابل و اهمیت تداوم آن، ضرورت رسیدگی به موضوعات فیمابین در فضایی سازنده و منحصراً فنی را مورد یادآوری و تاکید مجدد قرار دادند. همچنین در چارچوب تعاملات و همکاری‌های موجود فیمابین، طرفین تصمیم گرفتند دیدارهای متقابل را در سطوح مرتبط تداوم دهند.

مهمترین بخش این بیانیه اما مربوط به فیلم دوربین‌های مستقر در سایت‌های هسته‌ای ایران بود که برابر مصوبه مجلس با عنوان «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از حقوق ملت ایران» دولت موظف شده بود تا در پایان مهلت قانونی آن‌ها را امحا کند اما در این سفر دو طرف توافق کردند تا به بازرسان آژانس اجازه داده شود تا نسبت به سرویس فنی تجهیزات نظارتی مشخص شده و جایگزینی کارت‌های حافظه آن‌ها که تحت مهر و موم مشترک در ایران نگهداری خواهند شد، اقدام کنند.

گروسی اما در بازگشت به وین اعلام کرد که این تفاهم به معنی تمدید تفاهم سه‌ماهه فوریه ۲۰۲۱ نیست. دولت جدید و قبلی به دنبال تمدید این تفاهم نبوده و نیستند. در آن تفاهم که میان آژانس و دولت دوازدهم صورت گرفته بود، تهران برای سه ماه برای ادامه فعالیت‌های نظارتی ضروری به آژانس مهلت داده بود. این تفاهم به منظور آن صورت گرفت تا با توجه به تداوم امیدها برای احیای برجام، فعالیت نهاد ناظری که گزارش‌اش در توافق احتمالی به عنوان ملاک قرار گرفته می‌شد، متوقف نشود.

رافائل گروسی که پس از بیانیه سه‌بندی در شهریورماه، به منظور ادامه مذاکرات خواهان سفر به ایران بود، در آبان‌ماه همان سال، عدم تماس دولت جدید ایران برای مذاکره درباره چندین موضوع باقی‌مانده مهم را «تعجب‌انگیز» دانست و در نهایت برای دومین بار در دولت سیزدهم، آبان‌ماه ۱۴۰۰ و در آستانه برگزاری نشست فصلی شورای حکام راهی ایران شد.

سومین سفر مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در اسفندماه ۱۴۰۰ و همزمان با تلاش‌ها برای نتیجه‌گیری در مذاکرات وین در راستای احیای برجام، صورت گرفت و در آن مقطع تحلیل‌ها بر آن بود که آنچه وی به عنوان دستاورد با خود به وین بازمی‌گرداند، در مسیر دستیابی به توافق برای احیای برجام، تعیین‌کننده خواهد بود. 

تصمیم سفر مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران پس از آن اتخاذ شد که با بازگشت علی باقری، مذاکره‌کننده ارشد ایران به وین در روز یکشنبه، به یک باره این‌چنین ادعا شد که تهران در آستانه توافق، درخواست دیگری را روی میز قرار داده است؛ موضوعی که طرف غربی از آن به عنوان درخواست جدید ایران یاد کرده بود، همان خواست تیم مذاکره‌کننده ایرانی برای بسته شدن پرونده ۴ سایت مورد ادعای آژانس بود که سه کشور اروپایی و آمریکا آن را موضوعی فیمابین ایران و آژانس دانسته اما تهران معتقد است که پیش از بازگشت به تعهدات برجامی، باید از بسته شدن این پرونده اطمینان حاصل کند، همانطور که پیش‌تر نیز در زمان امضای برجام خواهان بسته شدن پرونده PMD شده بود. 

در این سفر، مقرر شد تا تهران مدارک جدیدی را در موضوع سایت‌های ادعایی آژانس، در اختیار این نهاد قرار دهد و براساس توافق ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، سازمان انرژی اتمی حداکثر تا ۲۹ اسفند ۱۴۰۰ توضیحات کتبی مرتبط با سوالات مطرح‌شده توسط آژانس درباره موضوعات مربوط به سه مکان که ایران به آنها نپرداخته را به همراه اسناد پشتیبان مربوط، به این نهاد ارائه کند. 

سال ۱۴۰۱ اما سال خوبی برای پرونده هسته‌ای ایران نبود و سنگ‌اندازی‌های روسیه که از اسفندماه و همزمان با آغاز تجاوز نظامی این کشور به اوکراین آغاز شده بود، در نهایت مذاکرات احیای برجام را نیز با حاشیه‌های فراوانی مواجه کرد تا در نهایت «موضوع پهپادهای ایرانی»، «ایده زمستان سخت اروپا» و در نهایت «ناآرامی‌های داخلی در ایران»، مذاکرات احیای برجام را به بن‌بست بکشاند.

از این مقطع زمانی، تعاملات ایران و آژانس وارد دوره جدیدی شد چراکه این واقعیت قابل کتمان نبود که بسته شدن پرونده فنی میان تهران و نهاد ناظر بر برنامه هسته‌ای، جز با توافق سیاسی به عنوان پیش‌نیاز میسر نخواهد بود. همین مسئله نیز آنچه از نیمه سال ۱۴۰۱ رخ داد را به چرخه‌ای بدل کرد که گویا تنها با هدف حفظ تعاملات در سطحی پایین و خرید زمان برای احتمال گشایشی در مذاکرات سیاسی صورت می‌گیرد. این فضای سرد پیش‌آمده نیز موجب شد تا سفر چهارم گروسی با فاصله یک‌سال و در اسفندماه ۱۴۰۱ انجام شود.

در این سفر که در اوج تنش میان ایران و غرب، در پی ناآرامی‌های داخلی رخ داد، یک توافق سه‌بندی به امضای طرفین رسید که بر مبنای آن مقرر شد؛  تعاملات بین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران با روحیه همکاری و با رعایت کامل صلاحیت‌های آژانس و حقوق و تعهدات جمهوری اسلامی ایران براساس موافقتنامه‌ پادمان جامع  ادامه یابد و ایران نیز آمادگی خود را در خصوص ادامه همکاری و ارائه اطلاعات و دسترسی بیشتر برای رسیدگی به مسائل پادمانی باقی‌مانده مربوط به سه مکان، اعلام کرد.

در چارچوب این توافق همچنین اعلام شد که ایران به صورت داوطلبانه به آژانس اجازه می‌دهد تا چنانچه مقتضی باشد فعالیت‌های راستی‌آزمایی و نظارت بیشتر را اجرا کند. رافائل گروسی پس از پایان این سفر و در حالی که در جمع خبرنگاران در فرودگاه وین سخن می‌گفت ابراز امیدواری کرد که صدایش شنیده شده و می‌توان به پیشرفت در پرونده ایران امیدوار بود. مدیرکل آژانس در سال ۱۴۰۲ سفری به ایران نداشت، هرچند در این سال بار دیگر موارد اختلافی قابل توجهی در روابط تهران و این نهاد بروز کرد.

برای مثال نشست شورای حکام در نوامبر ۲۰۲۳، به شدت تحت تاثیر موضوع لغو مجوز فعالیت ۸ بازرس این نهاد ناظر بر برنامه هسته‌ای ایران در شهریورماه قرار داشت. در آن مقطع، مدیرکل آژانس اعلام کرده بود که ایران مجوز فعالیت چند تن از بازرسان منصوب‌شده از سوی آژانس برای این کشور را لغو کرده است؛ بازرسانی که فعالیت آن‌ها در ایران ممنوع اعلام شده بود اتباع کشورهای فرانسه و آلمان بودند که کشورهای آن‌ها در جریان نشست ماه سپتامبر شورای حکام با همراهی آمریکا، بیانیه شدیداللحنی را علیه جمهوری اسلامی ایران صادر کرده بودند.

براساس تصمیم ایران این هشت نفر که دارای روادید چند بار سفر به ایران بودند و هر لحظه می‌توانستند برای انجام بازرسی‌های معمول آژانس به ایران بیایند، از این پس لغو انتصاب De-designation شده و دیگر نمی‌توانند به ایران سفر و اقدام به بازرسی کنند؛ در واقع به‌نوعی مجوز فعالیت آنها لغو شده است. رافائل گروسی همچنین در بیانیه‌ای در واکنش به اقدام تهران اعلام کرد: «این بازرسان از جمله باتجربه‌ترین کارشناسان آژانس با دانش منحصربه‌فرد در فناوری غنی‌سازی هستند.

آنها فعالیت‌های راستی‌آزمایی ضروری در تأسیسات غنی‌سازی ایران که تحت پادمان‌های آژانس هستند، انجام داده‌اند و با تصمیم ایران، به‌صورت مؤثر یک‌سوم از باتجربه‌ترین گروه بازرسان آژانس که برای ایران تعیین شده‌اند، حذف شدند». گروسی در این نشست همچنین اعلام کرد که «متاسفانه هیچ پیشرفتی در زمینه اجرای بیانیه مشترک امضاشده با تهران در ۴ مارس انجام نشده است».

وی همچنین افزود: «من، جداً، درباره اجرای بیانیه مشترک ۴ مارس ۲۰۲۳ نگرانم که با وقفه روبه‌رو شده است. مسیر پیشرفت باید شامل اجرای صادقانه و توأم با همکاری تعهداتی باشد که بر سر آن توافق کرده‌ایم». در همین سال نیز گروسی موضوع اظهارات مقامات ایرانی در خصوص موضوعات هسته‌ای را پررنگ کرده و بخشی در گزارش‌های فصلی خود را به آن اختصاص داد. 

پنجمین سفر گروسی در دولت سیزدهم که به آخرین سفر در دولت پیشین نیز تبدیل شد، در اردیبهشت‌ماه سال جاری صورت گرفت و مذاکرات میان تهران و نهاد ناظر بر برنامه هسته‌ای این بار با قدم زدن رئیس سازمان انرژی اتمی و مدیرکل آژانس بر روی پل خواجوی اصفهان آغاز شد.

در فاصله اسفندماه ۱۴۰۱ تا اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ که گروسی، بار دیگر راهی ایران شد، هرچند یک دور مذاکرات در جریان سفر رئیس سازمان انرژی اتمی به وین، میان «اسلامی» و مدیرکل آژانس صورت گرفت و ماسیمو آپارو، معاون مدیرکل نیز سفرهای متعددی را برای دیدار و مذاکره با معاون سازمان انرژی اتمی صورت داد اما فضای همکاری میان دو نهاد هر روز به سردی بیشتری گرایش پیدا می‌کرد.

گروسی در ابتدای نشست خبری مشترک با اسلامی با اشاره به این وقفه گفت: «بیش از یک سال قبل، ما برای صدور بیانیه توافق کردیم تا مسیر آینده را مشخص کنیم، آن سند مهم بود. این سند همچنین اشاره دارد به آنچه برای حل‌وفصل مسائل باقی‌مانده نیاز است و گام‌های اضافی‌‌ای را که طرفین باید بردارند، مشخص می‌کند». 

وی پس از بازگشت از ایران، در وین نیز گفت: «پروسه انجام تعهدات از سوی ایران در مارس ۲۰۲۳، آغاز شد؛ سپس سرعت این پروسه، روند نزولی پیدا کرد و در نهایت، به نقطه‌ای رسید که متوقف شد. پس از این وضعیت هم شاهد دوره‌ای بودیم که ما با هم از طریق رسانه‌ها صحبت می‌کردیم و گفت‌و‌گوی مستقیمی در کار نبود؛ من این وضعیت را کاملاً منفی می‌دانستم». 

ضرب‌الاجل اکتبر ۲۰۲۵

این دیپلمات آرژانتینی همچنین با اشاره به اینکه هیچ عصای جادویی‌ای که مسائل را ناگهان حل کند، وجود ندارد، گفت: «ما با مسائل بسیار مهم و مشخصی رو‌به‌رو هستیم که برخی از آنها به گذشته مربوط هستند و برخی از آنها نیز در حال حاضر، در جریان هستند. ما باید به ایران برویم؛ بازرسان ما باید دسترسی داشته باشند و ببینند که تا چه اندازه می‌توانیم با توجه به توضیحات ارائه‌شده و دسترسی‌ها بگوییم که فلان موضوع مورد اختلاف را می‌توانیم حل‌شده اعلام کنیم یا خیر. این یک پروسه بسیار سخت است. در حال حاضر، بازرسان ما در تهران هستند. هیئت ما برای مذاکره و رایزنی بازگشته است».  

مدیرکل آژانس پیش از سفر به تهران، برای شرکت در نشست کنفرانس اعضای کنوانسیون تغییر اقلیم سازمان ملل (کاپ ۲۹) به باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان سفر کرده بود، یک روز پیش از سفر به ایران به خبرگزاری فرانسه گفت: «دولت ایران باید درک کند که اوضاع بین‌المللی به طور فزاینده‌ای درحال متشنج شدن است و فرصت‌ها برای مانور در حال کاهش است و یافتن راه‌هایی برای دستیابی به راه‌حل‌های دیپلماتیک ضروری است».

وی در این مصاحبه بار دیگر به دسترسی‌های آژانس برای نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران اشاره کرد و افزود: «ما باید بیشتر بررسی کنیم. با توجه به اندازه، عمق و جاه‌طلبی برنامه هسته‌ای ایران، ما باید راه‌هایی پیدا کنیم تا دسترسی آژانس بیشتر شود». گروسی همچنین با اشاره به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ گفت: «برجام اکنون یک پوسته توخالی است». نخستین سفر گروسی به ایران در دولت چهاردهم در حالی صورت می‌گیرد که از دو ماه آینده بار دیگر دونالد ترامپ که حامی انتخاب این دیپلمات آرژانتینی به عنوان مدیرکل آژانس بود به کاخ سفید بازمی‌گردد تا ورژن دوم سیاست فشار حداکثری را عملیاتی کند. 

این در حالی است که تا موعد انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد در اکتبر ۲۰۲۵، کمتر از یک سال زمان باقی مانده است و اکنون نیز تهران با توجه به قطعنامه‌های شورای حکام و بیانیه‌های آمریکا و تروئیکای اروپایی پرونده قابل توجهی برای ارجاع به شورای امنیت سازمان ملل دارد؛ ارجاعی که نتیجه آن موضوع مبهمی نخواهد بود و از همین حالا نیز مشخص است و در تازه‌ترین تحول نیز، لندن، تهران را به استفاده از مکانیسم ماشه تهدید کرده است. 

حسن روحانی، رئیس دولت دوازدهم در خصوص واکنش تهران به ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت و استفاده کشورهای باقی مانده در برجام از مکانیسم ماشه، خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، NPT را به عنوان پاسخ ایران مطرح کرده بود و به نظر می‌رسد که این مسئله همچنان روی میز قرار داشته باشد.