همسـایه پر هزینه

براساس گزارش سال ۲۰۲۲ کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان، برای هفتمین سال متوالی، ترکیه با نزدیک به 3/6 میلیون پناهنده، عمدتاً سوری، بزرگترین کشور میزبان در جهان بوده است و پاکستان و جمهوری اسلامی ایران نیز به‌عنوان دو میزبان اصلی پناهجویان از افغانستان، دومین کشور مبدأ و جزء ۱۰ کشور برتر میزبان پناهجویان بوده‌اند.

جواد هدایتی، مدیرکل دفتر ترانزیت و حمل‌ونقل بین‌المللی سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای، ۱۵ فروردین ۱۴۰۱ با استناد به آمار رسمی گفت: «پس از روی کار آمدن طالبان، ورود افغان‌ها به کشورمان از مرزهای رسمی به روزانه حدود پنج هزار نفر رسیده؛ درحالی‌که این رقم قبل از تحولات افغانستان چیزی بین ۷۰۰ و ۸۰۰ نفر در روز بود».

در سال‌های گذشته، دولت سیزدهم بارها از سوی افکار عمومی و نهادهای مدنی مورد مطالبه شناسایی، سازماندهی و ایجاد تناسب میان آمار ورود و خروج مهاجرین قرار گرفته است که شواهد حاکی از عدم وجود توان یا اراده برای پاسخگویی به این مطالبه بود. در جریان رقابت‌های انتخاباتی، نخستین بار محمدباقر قالیباف بود که در جریان یکی از مناظره‌ها گفت که برای برقراری امنیت در مرز شرقی با پاکستان و افغانستان دیوار خواهد کشید. این کاندیدای انتخابات تاکید کرد: «اتباع غیرمجاز و ریشه همه آسیب‌های اجتماعی جدی در حوزه مواد مخدر، اشتغال، طلاق و... و همه آسیب‌های جدی ریشه در شرق کشور دارد». مسعود پزشکیان نیز در جریان کمپین خود، در شبکه ایکس نوشت: «دولت من انشاالله سه اقدام همزمان در رابطه با مهاجرین افغانستانی را پیش می‌برد: ۱.انسداد کامل مرزها و جلوگیری از مهاجرت بیشتر که مسئولیت محوری به وزارت کشور خواهد بود. ۲.ساماندهی مهاجرین موجود. نباید انکار کرد که تعداد زیادی از برادران افغان نقش مؤثری در اقتصاد ایران دارند یا در جنگ تحمیلی و...فداکاری کرده‌اند ولی حضور آنها در ایران باید ساماندهی شده و با انضباط باشد.(وظیفه وزارت کشور و وزارت اطلاعات) ۳.مذاکره با کشورهای اروپایی برای پذیرش بخشی از مهاجرین (و یا حداقل تقبل هزینه‌های حضور آنان در ایران).غرب باید مسئولیت آنچه در افغانستان انجام داده و منجر به مهاجرت میلیون‌ها افغانستانی شده است را بپذیرد. دلیلی ندارد که مردم ایران هزینه سیاست‌های غلط دیگران را بپردازند».

اسکندر مومنی، وزیر کشور نیز روز سه‌شنبه هفته گذشته در جریان ارائه برنامه‌های خود به مجلس شورای اسلامی در خصوص مسئله مهاجرین افغان گفت: «یکی دیگر از اولویت‌های کاری بنده پیگیری ارتقای امنیت مرزها و مدیریت و ساماندهی حضور اتباع خارجی در کشور و جلوگیری از ورود غیرقانونی آنان از طریق اجرای تکلیف قانون برنامه هفتم مبتنی بر تشکیل سازمان ملی مهاجرت جهت سازماندهی و نظم‌دهی به این امر مهم همچنین انسداد مرزها و همکاری‌های دو یا چندجانبه با کشورهای همسایه است».وی افزود: «استفاده از اهرم توافق‌های بین‌المللی و مسئول‌سازی نهادها و دیگر کشورهای مرتبط را هم در این خصوص باید جدی گرفت».

تاریخ میزبانی

ایران ده‌ها سال است که از زمان جنگ علیه اشغالگران شوروی در افغانستان در دهه ۱۹۸۰پذیرای پناهجویان افغان بوده است؛ درحالی‌که بارها نسبت به عدم اجرای تعهدات جهانی نسبت به مشکلات در خصوص این میزبانی انتقاد کرده و در سال‌های پس از اعمال تحریم علیه کشورمان، بر تاثیر این تحریم‌ها بر کیفیت میزبانی، جامعه مهاجرین و تبعات ناشی از مشکلات اقتصادی هشدار داده است. 

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه وقت، ۲۲ آذر ۱۴۰۲ در اجلاس مجمع جهانی پناهندگان در ژنو بار دیگر بر این امر تاکید کرد و گفت: «میزبانی سخاوتمندانه ما از آوارگان در شرایطی صورت می‌گیرد که ایران خود تحت شدیدترین تحریم‌های غیرانسانی و غیرقانونی از جانب آمریکا قرار دارد. تحریم‌های غیرقانونی با کاستن از ظرفیت و اعمال فشار بر فعالیت نهادهای کمک‌رسان، مانع از ایفای وظیفه آنها در مساعدت بشردوستانه به افراد نیازمند در کشورهای تحت تحریم می‌شوند.»

وزیر امور خارجه پیشین همچنین در این سخنرانی هشدار جمهوری اسلامی در خصوص موج مهاجرت به غرب را تکرار و همچنین بر مسئولیت دولت طالبان در این خصوص تاکید کرد و افزود: «در چنین شرایطی نمی‌توان انتظار داشت که جمهوری اسلامی ایران همچون گذشته به ارائه خدمات مطلوب به جمعیت بزرگ آوارگان که بسیاری از آنها درصدد مهاجرت به اروپا هستند، ادامه دهد. مسئله آوارگان افغان بدون بازگشت آنها به وطن خود حل نمی‌شود. در این راستا لازم است سازمان ملل، کمیساریا، کشورهای همسایه، کشورهای کمک‌کننده و دیگر طرف‌های ذی‌مدخل برای کمک به افغانستان جهت ایجاد زیرساخت‌های مناسب اقتصادی، امنیتی و سیاسی به منظور جذب آوارگان به کشور خودشان، همکاری مؤثر نمایند. مسئولیت اصلی بر دوش مقامات حاکم در افغانستان است».

درد مشترک

دولت پاکستان به‌عنوان کشوری که هم‌پای ایران در سال‌های گذشته با بحران مهاجرین افغان مواجه شده است، پس از دو سال از آغاز موج جدید مهاجرت از همسایه شمالی خود، در فرمانی مورخ 1402/07/11 مهلت یک‌ماهه‌ای را برای خروج اختیاری حدود 1/7 میلیون تبعه غیرمجاز افغانستانی از پاکستان تعیین و پس از اتمام این مهلت، اقدام به شناسایی، بازداشت و اخراج مهاجران غیرقانونی افغانستان از کشورش کرد.

اسلام‌آباد یکی از مهمترین اهداف این اقدام را مبارزه با تروریسم اعلام کرده است. براساس آمار اعلامی دولت پاکستان، از زمان به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان، حملات تروریستی تحریک طالبان پاکستان (TTP) در این کشور افزایش ۶۰ درصدی داشته و سبب کشته شدن بیش از ۲۲۰۰ نفر شده است. آصف درانی، نماینده ویژه پاکستان برای افغانستان اخیراً در اظهاراتی، نسبت به وقوع ۱۱ سپتامبری دیگر از منشأ افغانستان هشدار داده است.

آصف درانی در ادامه افزود: «افغانستان تقریباً فراموش شده است. هیچ شکی در آن نیست و این در واقع در نشست سوم دوحه در ماه جون مورد تاکید قرار گرفت. کمک‌های بشردوستانه در حد مطلوب نیست. حتی در سال گذشته فقط یک‌سوم تعهدات انجام شد». او همچنین هشدار داده است که حضور گروه‌های هراس‌افکن مختلف از جمله داعش خراسان چالش بزرگی برای منطقه و فراتر از آن است و همچنین افزود: «نگرانی من این است که داعش در داخل افغانستان در حال افزایش است و این باید یک منبع نگرانی برای همه در منطقه و فراتر از آن به دلیل حمله‌های آنان در ایران و مسکو و همچنین در داخل پاکستان باشد. اگر چنین چیزی می‌تواند در این‌جا اتفاق بیفتد، می‌تواند در جای دیگری [نیز] اتفاق بیفتد».

دولت پاکستان اعلام کرده که سال گذشته در نخستین مرحله از برنامه اخراج اجباری مهاجران افغان، موفق شده تا بیش از نیم میلیون اتباع بیگانه و بدون مدرک افغانستانی را به کشورشان بازگرداند. اسلام‌آباد فروردین‌ماه نیز اعلام کرد که مرحله دوم روند اخراج اجباری مهاجران افغان فاقد مدرک اقامت را آغاز می‌کند. برخی گزارش‌ها حتی حاکی است که پاکستان ممکن است در مرحله دوم مهاجران افغان را به‌طور گسترده‌تری اخراج کند که ممکن است شامل افغان‌های دارای مدرک نیز باشد.

چالش‌های امنیتی

مبارزه با تروریسم، تنها دغدغه دولت پاکستان در قبال مهاجرین افغانستانی نبوده و جمهوری اسلامی ایران نیز از ورود تروریست به خاک خود از سه سال گذشته ضربه خورده است؛ ۲۳ تیرماه، وزارت اطلاعات از دستیابی و انتقال یکی از عناصر اصلی طراح و هادی دو انفجار روز چهارشنبه ۱۳ دی‌ماه ۱۴۰۲ در چهارمین مراسم سالگرد شهید قاسم سلیمانی در استان کرمان به‌نام «عبدالله کویته» به داخل کشور خبر داد.

بر این اساس، طراح حادثه تروریستی کرمان، یکی از فرماندهان ارشد طالبان و داعش افغانستان بوده و نقشی مهم در رهبری و هدایت این گروه داشته است. داعش در بیانیه‌ای مسئولیت این انفجارها را به عهده گرفته و اعلام کرده بود دو عضو این گروه انفجار انتحاری انجام داده‌اند.

در اطلاعیه وزارت اطلاعات در رابطه با جزئیات حادثه تروریستی شاهچراغ نیز آمده است: «در مجموعه عملیات‌های معطوف به این واقعه، ۲۶ عامل تکفیری دستگیر شدند که جملگی، غیرایرانی و از ملّیت‌های جمهوری آذربایجان، تاجیکستان و افغانستان بودند».

در اطلاعیه واجا اعلام شده که عامل عملیات تروریستی برای ورود به ایران از کشورهای تاجیکستان، ترکیه و پاکستان عبور کرده، سپس در ولایت بدخشان افغانستان آموزش دیده و از مرزهای شرقی به‌طور غیرقانونی وارد کشور شده است. همچنین در جریان یک اقدام تروریستی دیگر، پیش از این در ۱۶ فروردین ۱۴۰۱، فردی با چاقو به سه طلبه در حرم امام هشتم شیعیان حمله کرد. یکی از این طلبه‌ها به نام محمد اصلانی در اثر جراحات وارده درگذشت. ضارب این سه روحانی براساس اعلام مراجع ذیربط، وابسته به جریان تکفیری بود.

این حوادث تروریستی در حالی به وقوع پیوسته است که وزیر کشور دولت سیزدهم معتقد است: «مهاجران افغانستانی چالش امنیتی برای ایران ایجاد نمی‌کنند». براساس پانزدهمین گزارش گروه نظارتی سازمان ملل متحد در مورد داعش، القاعده و طالبان، «افغانستان تحت نظارت طالبان به مکانی امن برای گروه‌های تروریستی تبدیل شده است». در این گزارش نسبت به وضعیت امنیتی ایران، پاکستان و سایر کشورهای منطقه آسیای میانه در پی خروج اعضای داعش خراسان از افغانستان ابراز نگرانی شده است. این گزارش همچنین می‌افزاید که اکنون بزرگترین گروه تروریستی در افغانستان، گروه طالبان پاکستان است.

این گزارش قدرت طالبان پاکستان را در حدود ۶۰۰۰ تا ۶۵۰۰ نیرو تخمین می‌زند و می‌افزاید که طالبان پاکستان در حال حاضر بزرگترین گروه در میان حدود ده گروهی است که تحت نظارت طالبان افغانستان در این کشور از آزادی عمل برخوردار هستند. گزارش سازمان ملل فاش می‌کند که تسلیحات ناتو پس از خروج نیروهای این ائتلاف از افغانستان به دست طالبان پاکستان افتاده است.

ولادیمیر ورونکوف، معاون دبیرکل سازمان ملل متحد در امور مبارزه با تروریسم در تازه‌ترین اظهارات خود اعلام کرده است که «داعش خراسان توانایی‌های مالی و لجستیکی خود را در شش ماه گذشته با استفاده از حمایت دیاسپورای [جوامع مهاجر] افغانستان و آسیای مرکزی بهبود بخشیده است».  نگرانی از آنکه افغانستان بار دیگر به بهشت تروریسم در منطقه بدل شود پس از آن شدت گرفت که چند ماه پس از بازگشت طالبان به قدرت، ایمن‌الظواهری، رهبر القاعده در مردادماه سال ۱۴۰۱ در حمله پهپادی آمریکا و درحالی‌که با خانواده خود در کابل زندگی می‌کرد، کشته شد.