داینامیک پیچیده روابط ایران و ترکیه

به‌طور سنتی، روابط ترکیه و ایران ترکیبی از رقابت و همکاری است. داشتن مرز زمینی طولانی و برخورداری از عمق تاریخی چندبُعدی، تاثیرات پیچیده‌ای بر روابط دو کشور گذاشته است. هم ترکیه و هم ایران به معاهده 1639 قصرشیرین به‌عنوان چارچوبی اساسی برای رابطه خود اشاره می‌کنند. از سال 1639، هیچ جنگی بین دو کشور رخ نداده است.  در دوره‌هایی که تهدیدات منطقه‌ای مشترک بوده، همکاری بین دو کشور نیز برجسته شده است. برعکس، زمانی که تهدیدها به‌طور معمول مشترک نبوده، یک مدل رقابتی بر کل رابطه دو کشور حکم‌فرما بوده است. اگرچه درگیری مستقیمی بین دو کشور وجود نداشته، اما تغییر داینامیک‌های ژئوپلیتیکی و استراتژیک منطقه‌ای در خاورمیانه بزرگ، همراه با ساختار امنیتی در حال ظهور آن، رقابت دو کشور را بر مبنای نگرانی‌های امنیتی پایه‌گذاری کرده است. عراق همچنان صحنه رقابت بین دو کشور است. دو کشور در سوریه مواضع نظامی، دیپلماتیک و استراتژیک متفاوتی دارند. شرایط در سوریه و عراق منجر به همپوشانی موضوعات حیاتی و اولویت‌های استراتژیک متفاوت می‌شود. کنترل طالبان بر افغانستان باعث تشدید مسائل مهاجرتی بین دو کشور شده است و ایران تلاش می‌کند با استفاده از مهاجرت به‌عنوان اهرم فشاری علیه ترکیه اقدام کند و داینامیک جدیدی را ایجاد کند. نگرانی ایران از پیروزی آذربایجان در قره‌باغ باعث شده است که از ارمنستان حمایت کند و گشایش کریدور زنگزور را یک خطر ژئوپلیتیکی تلقی کند. از 7 اکتبر، عوامل مختلفی، از جمله حمایت ایران از بازیگران غیردولتی در منطقه از لبنان تا یمن و کمک نظامی مستقیم این کشور به روسیه، بر روابط ترکیه و ایران تأثیر گذاشته است. در نتیجه، این روابط در محورهای منطقه‌ای همکاری، رقابت و درگیری برجسته شده است. تنش فزاینده بین ایالات متحده و ایران و تحولات غیرمنتظره در مورد برنامه هسته‌ای ایران، دامنه روابط آنکارا و تهران را گسترش داده است. با توجه به این داینامیک‌ها، سفر ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران به ترکیه در زمان حساسی انجام شد. حجم تجارت بین دو کشور حدود 7 میلیارد دلار است که هر دو طرف آن را رضایت‌بخش نمی‌دانند. ترکیه عمدتاً از ایران انرژی وارد می‌کند و در عین حال محصولات صنعتی، غذایی و پوشاک را به ایران صادر می‌کند. به‌رغم اینکه تحریم‌های آمریکا علیه ایران مانع مهمی برای تقویت تجارت است، در سفر رئیسی همزمان با هشتمین نشست شورای همکاری‌های سطح عالی ترکیه و ایران، مسائل مهم اقتصادی نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفت. گفت‌وگوها درباره انرژی، تجارت مناطق مرزی، قوانین گمرکی و سرمایه‌گذاری متقابل برای افزایش حجم تجارت متمرکز شد.  رئیسی در این سفر بر تلاش‌های مستمر برای تقویت روابط اقتصادی و اجماع در مسائل منطقه تأکید کرد. به‌رغم بی‌اعتمادی مداوم بین دو کشور، این دیدار و بهبود روابط نشان‌دهنده تلاش برای هدایت روابط پیچیده با تمرکز بر حوزه‌های همگرایی در همکاری‌های اقتصادی و سیاست‌های منطقه‌ای است. با این حال، آنکارا و تهران در جهت‌گیری استراتژیک خود در مورد پ.ک.ک، به‌رغم تصور مشترک تهدید، متفاوت هستند. در عراق، درحالی‌که ترکیه قصد دارد تحرک پ.‌ک.‌ک را در شمال محدود کند و این گروه را از نظر نظامی تضعیف کند، همکاری ایران با ترکیه محدود است. روابط نزدیک ایران با سلیمانیه، که اخیراً به پ.‌ک.‌ک پناه داده و توجه آنکارا را به خود جلب کرده است، این نکته را نشان می‌دهد. علاوه بر این، با استراتژی فعال ضدتروریسم ترکیه، پ.‌ک.‌ک از کوه قندیل به سمت ایران نقل مکان کرده و ایران واکنشی نشان نداده است. یکی دیگر از جنبه‌های مناقشه امنیتی، عناصر حشدالشعبی مورد حمایت ایران است که ترکیه را تهدید می‌کنند و گهگاه به پایگاه‌های نظامی موقت ترکیه در عراق حمله می‌کنند و همچنین به پ.‌ک.‌ک نیز کمک می‌کنند. در سوریه، همکاری ایران با کُردها در غرب رود فرات که از سوی ترکیه یک سازمان تروریستی تلقی می‌شوند، خطرات امنیتی برای مناطق امن ترکیه در شمال سوریه ایجاد می‌کند. تلاش‌های ایران برای پر کردن خلأ در سوریه، به‌ویژه پس از حمله روسیه به اوکراین و افزایش شبه‌نظامیان شیعه، تغییرات جمعیتی در سوریه ایجاد کرده است.  درحالی‌که سفر رئیسی به ترکیه گام‌های مشخصی را به سوی افزایش همکاری تسهیل کرده اما چالش‌های مهم ممکن است این پتانسیل را محدود کند.