لب‌های خشکیده زاینده‌رود
هم‌میهن در گفت‌وگو با کارشناسان ابعاد مختلف باز و بسته کردن آب زاینده‌رود را بررسی کرد
هم‌میهن در گفت‌وگو با کارشناسان ابعاد مختلف باز و بسته کردن آب زاینده‌رود را بررسی کرد
فاطمه احمدی‌فر
خبرنگار اجتماعی
چندی پیش بود که آخرین نوبت رهاسازی آب زاینده‌رود به منظور آبیاری باغ‌های غرب اصفهان انجام و بخشی از این رودخانه بازگشایی شد. آنطور که گفته می‌شود از ابتدای امسال تا آخر تابستان هشت نوبت رهاسازی آب در زاینده‌رود در مناطقی از غرب اصفهان برای آبیاری درختان و باغ‌ها انجام شده است؛ اتفاقی که براساس توافق اصناف کشاورزی شرق و غرب استان و همچنین مصوبه امسال کارگروه سازگاری با کم‌آبی رخ داد. به گفته اصغر رستمی، معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی اصفهان به رسانه‌ها فروردین و اردیبهشت هر کدام یک نوبت و در ماه‌های بعد از آن بر مبنای توافق حاصله، اختصاص آب از رودخانه و جاری‌سازی بخشی از زاینده‌رود از سوی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان صورت گرفت. با اجرای مرحله پایانی آبیاری، پرونده اختصاص آب در نیمه اول سال بسته می‌شود و برای ادامه احتمالی این روند باید کارگروه سازگاری با کم‌آبی تشکیل و مصوبات آن اعلام شود. با این بازگشایی، آب مورد نیاز حدود ۱۲ هزار هکتار اراضی باغی و درختان شهرستان‌های محدوده رودخانه زاینده‌رود شامل لِنجان، مبارکه، فلاورجان، خمینی‌شهر، نجف‌آباد و اصفهان در نوبت‌های مورد نظر، تامین شد. حالا، اما چند روزی است که کشاورزان شرق اصفهان هم به‌منظور گرفتن حقابه دست به اعتراضات و تجمعاتی زده‌اند و خواهان بازگشایی آب زاینده‌رود هستند؛ زاینده‌رودی که سال‌هاست از یک رودخانه دائمی به کانال آبیاری تبدیل شده است و هرازگاهی و در فواصل کوتاه، جرعه‌ای آب در آن جاری می‌شود. باز و بسته شدن آب زاینده‌رود آن هم در فاصله اندک، اما خیلی وقت است که صدای فعالان و حامیان محیط زیست را بلند کرده است؛ چراکه از نظر آنها قطع و وصل کردن آب نه‌تنها کمکی به اکوسیستم زاینده‌رود نمی‌کند که پیامدهای بسیار دیگری را هم همراه دارد. همه فعالان و کارشناسان محیط زیست بر این باورند که زاینده‌رود از سرچشمه تا تالاب گاوخونی باید به صورت دائمی جاری باشد.
461میلیون مترمکعب
براساس آخرین آمار اعلام‌شده از سوی دفتر مطالعات پایه منابع آب، در بازه زمانی ابتدای سال آبی تا هجدهم شهریور، حجم آب پشت سد زاینده‌رود به ۴۶۱ میلیون مترمکعب رسیده که برابر ۳۷درصد از حجم سد بوده و نسبت به سال گذشته ۱۳۸درصد افزایش را ثبت کرده است. افزایش ذخیره حجم زاینده‌رود نسبت به سال گذشته، اما باعث شده تا برخی بر این باور باشند که درحال حاضر امکان دائمی شدن زاینده‌رود وجود دارد و اما برخی دیگر این مسئله را قبول ندارند و می‌گویند بازگشایی مداوم آب صرفاً به دلیل جلوگیری از اعتراضات کشاورزان است. رضا آقایی، کارشناس حوزه آب در این باره در گفت‌وگو با «هم‌میهن» می‌گوید مبنای بازگشایی آب، میزان آورد رودخانه یا حجم مخزنی است که پشت سد ایجاد شده است؛ یعنی اگر حجم مخزن کم باشد، (مثل سال‌های 96 یا 97 بود که میزان آورد رودخانه به کمتر از 600 میلیون مترمکعب رسید) اصلاً امکان بازگشایی آب وجود ندارد؛ حتی اگر این موضوع با اعتراض همراه شود. به هرحال، بخش عمده‌ای از مصارف زاینده‌رود به تامین آب شرب اختصاص می‌یابد؛ برای مثال، سال‌هایی را پشت سر گذاشته‌ایم که حدود 60 درصد از آورد حجم رودخانه به آب شرب اختصاص یافته است و به‌هیچ‌عنوان هم امکان اینکه بخواهند از میزان آب شرب کم کنند و آن را به مصارف دیگر اختصاص بدهند، وجود ندارد. به گفته او، منتهی سال‌هایی که حجم آورد رودخانه بیشتر می‌شود، برنامه‌ریزی برای توزیع آب پیش‌بینی می‌شود و تا جایی که امکانش وجود داشته باشد، متولیان این امر با قبول ریسک‌هایی آزادسازی آب را انجام می‌دهند. خوشبختانه تا حالا، مشکل معنی‌داری در تامین آب شرب ایجاد نشده است. اما متخصصان اعتقاد دارند که نباید سد زاینده‌رود به‌طور کامل تخلیه شود؛ اما در برخی مواقع فشارهای سیاسی و اجتماعی بعضاً آنقدر زیاد است که ایمنی و پایداری به مرحله هشدار می‌رسد؛ مثل چند سال پیش که حجم سد به 90 میلیون مترمکعب هم رسید. به گفته آقایی، میزان آورد آب به‌طور تصادفی افزایش یا کاهش می‌یابد؛ برای مثال، سال آبی 1397-1396آورد کمتر از 600 میلیون مترمکعب بود، درحالی‌که سال 1398-1397 این آورد به 2 هزار و 100 میلیون مترمکعب رسید. بخشی از آورد رودخانه نیز به دلیل بارش است که تبدیل به روان‌آب می‌شوند. حجم مخزن زاینده‌رود را در فروردین و اردیبهشت می‌توان تخمین زد و براساس آن رهاسازی آب را انجام داد؛ چراکه بعد از اردیبهشت دیگر بازندگی معناداری رخ نمی‌دهد. رهاسازی عمدتاً در بالادست قبل از اراضی شرق و غرب اصفهان رخ می‌دهد که در غرب به منظور آبیاری باغات است و در شرق هم به‌خاطر زراعت. براساس الگوی کشت و نیاز آبی برنامه‌ریزی صورت می‌گیرد. ذخیره سد زاینده‌رود تا هفته گذشته چیزی معادل ۴۶۱ میلیون مترمکعب بوده که برابر ۳۷ درصد از حجم سد بوده است؛ حجمی که به گفته آقایی، نشان می‌دهد امسال یک سال نسبتاً نرمالی بوده است. همه اینها اما درحالی است که سال 1398-1397 که آبدهی به بالای 2 هزار میلیون مترمکعب رسید، آبی جاری نشد. آقایی در این باره می‌گوید که زاینده‌رود از آبخوان‌هایی عبور می‌کند که این آبخوان‌ها تخلیه شده‌اند؛ درحالی‌که این آبخوان‌ها حدود 25 سال پیش، بسیار غنی بودند و آب داشتند. عمده برنامه‌ریزی مصارف نیز از بالادست رودخانه انجام می‌شود؛ یعنی حدود 600 میلیون مترمکعب آب به‌طور سیستماتیک آب از بالادست برداشت می‌شود و اجازه نمی‌دهد که آبی در رودخانه جاری شود. درحال حاضر آبخوان‌ها از رودخانه تغذیه می‌کنند؛ بنابراین برای جاری شدن دائمی آب به‌قدری آب باید در رودخانه جاری شود که آبخوانی را که حدود 25 سال است به واسطه بی‌آبی تخلیه شده است، تغذیه کند که البته این امر بعید است.
دائمی شدن زاینده‌رود فعلاً ممکن نیست
لب‌های زاینده‌رود سال‌هاست که خشک شده و در عطش آب می‌سوزد. بارش‌ها هم اما امسال نتوانست دردی از زاینده‌رود را دوا کند. باز و بسته کردن آب در فواصل بسیار کوتاه، حالا مزید بر علت شده است تا مشکلات بیشتری به مشکلات زاینده‌رود، اضافه شود. رضا مدرس، استادیار دانشکده منابع طبیعی در دانشگاه صنعتی اصفهان در گفت‌وگو با «هم‌میهن» می‌گوید: «مهمترین مسئله‌ای که همه نیز بر آن اتفاق‌نظر دارند این است که رودخانه زاینده‌رود باید دائمی باشد. مسلما شرایط کنونی راهکاری جز باز و بسته کردن مداوم آب باقی نگذاشته است. درحال حاضر نیز موضوعی که موجب اعتراضات کشاورزان شده، این است که آنها خواهان بازگشایی آب به منظور کشت خود در زمان موعد هستند. نکته مهم اما تالاب گاوخونی است که مدت‌هاست آبی به آن نرسیده؛ درحالی‌که پس از زاینده‌رود تالاب از نظر زیست محیطی از اهمیت زیادی برخوردار است و باز و بسته کردن آب حتی تالاب را هم خیلی تحت تاثیر قرار نمی‌دهد و همانطور که اشاره کردم بیشتر به خاطر آبیاری باغات است.» به گفته این استاد دانشگاه، برداشت آب نسبت به آورد آن در یکی دو دهه اخیر بسیار افزایش یافته است و از سوی دیگر تامین آب شرب نیز خط قرمزی است که همیشه در این موضوع در نظر گرفته می‌شود؛ به همین دلیل نیز بازگشایی دائمی آب بعید به نظر می‌رسد. اما اگر قرار باشد که زاینده‌رود به‌طور دائمی جاری باشد، باید مصارف آن مدیریت شود؛ یعنی در ترسالی‌ها به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که در سال‌های خشکسالی مشکلی پیش نیاید. به گفته او، باز و بسته کردن آب، اگرچه مزایایی را به همراه دارد، اما پیامدهایی را هم به وجود می‌آورد؛ مثلا اینکه حیات موجودات و گونه‌های جانوری و گیاهی که وابسته به آن هستند را به خطر می‌اندازد.
رودخانه یا کانال آبیاری؟
اگرچه با سفر استانی رئیس‌جمهور به اصفهان وعده و وعیدهایی در رابطه با احیای تالاب گاوخونی داده شد، اما حالا و پس از چندین ماه از گذشت آن، به نظر می‌رسد این موضوع مسکوت باقی مانده و تالاب گاوخونی به فراموشی سپرده شده است. حسین مرادی، مدیر گروه محیط زیست دانشگاه صنعتی اصفهان در این باره به «هم‌میهن» می‌گوید: «معمولاً افرادی که در رابطه با آب تصمیم می‌گیرند، زاینده‌رود را به‌عنوان یک مخزن آب در نظر می‌گیرند و نه یک رودخانه دائمی که، موجودات متعددی در آن زندگی می‌کنند و حیات‌شان هم به آن وابسته است؛ موجوداتی که بخشی از آنها جزو ذخایر ژنتیک ایران است و میراث میلیون‌ساله ایرانی‌ها به شمار می‌رود. قطع و وصل کردن آب، مثل این است که به انسانی برای هفت روز آب نرسد و روز هشتم به او آب بدهند؛ زمانی که دیگر آشامیدن آب برای او سودی ندارد! دیدگاه مدیریت آب در ایران، به‌هیچ‌عنوان دیدگاه اکولوژیک نیست و تا زمانی هم که به آب به‌عنوان یک کالا نگاه شود و نه یک منبع، وضعیت به همین منوال خواهد بود.»
به گفته او، اکنون در اصفهان پدیده فرونشست اتفاق افتاده است. فرونشست زمانی رخ می‌دهد که فضایی که تا پیش از این آب بوده است، حالا خالی شده و باعث فرو رفتن زمین می‌شود. تا زمانی که زمین فرو نرفته اگر به آن آب برسد، می‌توان حجم مخزن را حفظ کرد؛ اما فرونشست یعنی فضای خالی با لایه‌های خاک پر شده است و حتی اگر بارندگی برای هزاران سال نیز ادامه داشته باشد، دیگر آن فضا پر نخواهد شد. آنطور که مرادی می‌گوید: «وقتی آب در فواصل کوتاه باز و بسته شود، باعث پیشرفت روند فرونشست می‌شود. خشکی زاینده‌رود چهار قربانی دارد؛ قربانی اول، محیط زیست است که حساسیت نسبت به آن هم کم است. قربانی‌های دیگر نیز کشاورزی و صنعت و جامعه است. اتفاقی که سیاستگذارانِ را در تنگنا قرار می‌دهد تا اینکه از میان این موارد تنها یکی را انتخاب کنند. در بهترین شرایط ابتدا صنعت قربانی می‌شود؛ اما سوال این است که آیا اگر از اصفهان، صنعت را بگیرید دیگر چیزی از آن باقی می‌ماند؟ مسلماً اگر این اتفاق بیفتد، یک تمدن چندین و چندساله هم قربانی خواهد شد.» به گفته او، با باز و بسته کردن آب، فقط آبرسانی انجام می‌شود، ولی واقعیت این است که مدیران درک درستی از این موضوع ندارند؛ درحالی‌که اکنون شاهد حضور ریزگردها و خشکی زمین‌های کشاورزی و تالاب هستیم؛ اتفاقی که حتی گردشگری اصفهان را به خطر می‌اندازد.
موجوداتی که در بی‌آبی می‌میرند
زاینده‌رود مأمن صدها گونه گیاهی و جانوری است؛ گونه‌هایی که با هر بار باز و بسته شدن آب، حیات‌شان به خطر می‌افتد یا اینکه از بین می‌روند. ایمان ابراهیمی، فعال محیط زیست در این باره به «هم‌میهن» می‌گوید: «زمان‌بندی باز و بسته شدن آب رودخانه اصلاً براساس اکوسیستم رودخانه تنظیم نمی‌شود؛ درحالی‌که این اتفاق به رودخانه آسیب جدی می‌زند. در گذشته که جریان آب به صورت دائمی بود از سرچشمه تا تالاب، پرنده‌های مختلفی در حاشیه رودخانه زادآوری می‌کردند. اکنون، اما با گذر زمان، جمعیت خیلی کمی از این پرنده‌ها باقی مانده‌اند که همین هم با باز و بسته شدن آب از بین خواهند رفت.» به گفته این فعال محیط زیست، پرنده‌ها به هوای اینکه رودخانه جاری است زادآوری می‌کنند، اما پس از آن رودخانه بسته می‌شود و جوجه‌های پرندگان از بین می‌روند. این پرندگان جزو ذخایر ژنی و جمعیتی به شمار می‌روند که اینگونه از بین می‌روند. با این رویه در آینده، دیگر چیزی از زاینده‌رود باقی نخواهد ماند و تنوع گیاهی و جانوری نیز از بین خواهد رفت. زمانی که اکوسیستم آسیب ببیند، میزان نگه‌داشت آب در رودخانه و میزان رطوبت خاک نیز تغییر پیدا می‌کند و رفته‌رفته این مسائل بر کشاورزی و صنعت و به‌طور کلی زندگی انسان تاثیر می‌گذارد. با این وجود، اما بسیاری از کارشناسان معتقدند که ذخیره کنونی زاینده‌رود اجازه دائمی بودن به آن را نمی‌دهد و چاره‌ای جز بازگشایی‌های مقطعی وجود ندارد.
افشین رضایی، مدیر نگهداری از تاسیسات آبی و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان در گفت‌وگو با «هم‌میهن» می‌گوید: «فواصل و زمان رهاسازی آب از سد زاینده‌رود با توجه به حجم آب قابل برنامه‌ریزی مطابق با برنامه منابع و مصارف ابلاغی وزارت نیرو در ابتدای سال آبی، اعلام نیاز آبی و برنامه زمانی از جانب اصناف کشاورزی و سازمان جهاد کشاورزی، جلسات سازگاری با کم‌آبی استانداری اصفهان با حضور تمام ذینفعان از جمله نمایندگان شرکت آب منطقه‌ای، محیط زیست، کشاورزان، جهاد کشاورزی، صنایع و... و در نهایت صورتجلسه تنظیمی در خصوص زمان و نحوه بازگشایی پیرو جلسات متعدد با نماینده آب‌بران و جهاد کشاورزی انجام می‌پذیرد. در سال آبی جاری تاکنون در ۹ نوبت آب برای مصارف کشاورزی رهاسازی شده که احجام هر نوبت متناسب با توافقات انجام‌شده با کشاورزان بوده است.» او ادامه می‌دهد: «مطابق با صورتجلسه تنظیمی و امضاشده توسط نمایندگان کشاورزان غرب اصفهان، سهم آب منطقه غرب استان جهت کشت بهاره و آبیاری درختان، طی ۸ نوبت به کشاورزان برنامه‌ریزی و تحویل داده شد. درخواست فعلی کشاورزان غرب اصفهان مربوط به کشت پاییزه نیست. مطالبه فعلی ایشان تامین آب یک دوره مازاد بر صورتجلسه اولیه و آن هم برای نجات کشت موجود ایشان است. این موضوع در دست بررسی و اخذ مجوز رئیس محترم حوضه آبریز است و نتیجه متعاقباً اعلام خواهد شد.»
به گفته رضایی، شرکت آب منطقه‌ای اصفهان نیز متمایل به تداوم جریان و حفظ پایداری جریان زاینده‌رود به عنوان شاهرگ حیاتی فلات مرکزی ایران می‌باشد، اما با توجه به محدودیت‌های موجود از جمله کاهش حجم قابل برنامه‌ریزی سالانه به سبب خشکسالی‌های متعدد، حفظ ذخائر استراتژیک سد زاینده‌رود به‌عنوان تامین‌کننده آب شرب حداقل ۵ میلیون نفر و تامین آب مورد نیاز کشت حداقلی کشاورزان حقابه‌بر در شرایط فعلی چاره‌ای جز نوبت‌بندی توزیع آب در رودخانه وجود ندارد. با این وجود طی سال‌های اخیر تلاش‌های زیادی برای مستندسازی حقوق حقابه‌بران انجام شده و در این بین نیاز پایداری جریان رودخانه و تالاب گاوخونی نیز مشخص شده و انتظار می‌رود طی سال‌های آتی، سهم آب قابل تامین این دو بخش نیز در جدول منابع و مصارف سد زاینده‌رود منظور شود. او معتقد است که فعلاً امکان بازگشایی رودخانه وجود ندارد: «حجم سد در حال حاضر 03/448 میلیون مترمکعب است، به منظور حفظ ذخائر استراتژیک سد و آب شرب مطمئن و امکان توزیع آب پاییزه کشاورزی در آبان‌ماه، امکان جاری شدن دائمی در حال حاضر وجود ندارد.»
