سخنگویـی عقل

از سعدی علیه‌الرحمه نقل است که: «دانا چو طبلهٔ عطار است خاموش و هنرنمای و نادان خود طبل غازی بلندآواز و میان تهی». و این گفتار، در دورانی که اهل عقل از دایره سیاستگذاران و کارگزاران رانده شده‌اند و از دانشگاه‌ها نیز درحال رانده‌شدن‌اند، بیشتر به یاد می‌آید. دورانی که در مقابل، طبل‌های میان‌تهی در حوزه‌های مختلف بلندآوازتر می‌شوند و اغلب هم برای اداره امور از اقتصاد تا سیاست خارجی و از مواجهه با معترضان تا جامعه خواهان سبک زندگی و پوشش متفاوت و از سینما و کتاب تا رسانه و اینترنت، راهکارها و راهبردهایی جز اتکا بر «غزا» نمی‌دانند و نمی‌شناسند و نمی‌خواهند.

در این دوران پرهیاهوست که برآمدن تک‌صداهای دانایان دشوار می‌شود و اگر هم صدایی برآید، در غریو بلواگران به گوش کمتر کسی می‌رسد. اما در همین دوره، گاه فرصت‌هایی رخ می‌نماید که عقلانیت اقتضا می‌کند اهل عقل قدر آن را بدانند و هیاهوگران و مدعیان را - گرچه برای ساعتی- بر سر جای خود نشانند. آنچه موسی غنی‌نژاد، اقتصاددان لیبرال ایرانی، در دو مناظره تلویزیونی‌اش با مسعود درخشان و علی علیزاده کرد؛ نمونه‌ای است از این فرصت‌شناسی و بسترسازی برای ظهور و بروز گفتمان مبتنی بر عقلانیت در برابر گفتارهای پراکنده، نامنسجم و درعین‌حال، مدعی و ذی‌نفوذ.
با ایفای چنین نقشی است که غنی‌نژاد نشان می‌دهد تفکرات ذی‌نفوذ و تاثیرگذار در ایران امروز چه اندازه از عقلانیت و دانش و حتی بدیهیات فاصله دارند؛ بدیهیاتی که در سایه اقتصاد رانتی، حامی‌پرور و مدعی ارزش‌های لاهوتی به شکلی مستمر نفی می‌شود و سخنگویان و دولتمردان و مجلسی‌ها و رسانه‌های رسمی هر روز به شکلی و بهانه‌ای آن را توجیه می‌کنند و آخرالامر، کاسه‌کوزه‌ها را بر سر اقتصاددانان و اندک تکنوکرات‌های واجد فهم و تجربه دولت‌های گذشته می‌شکنند و آنان را «بانیان وضع موجود» می‌خوانند. ظهور غنی‌نژاد در دو مناظره اخیر، یادآور تک‌صدای لرزان اما منطقی مصطفی هاشمی‌طبا در مناظره‌های انتخابات ریاست‌جمهوری 1396 و استدلال‌های عبدالناصر همتی در انتخابات ریاست‌جمهوری 1400 است. تک‌صداهایی که می‌خواستند مبتنی بر واقعیات و بدیهیات اقتصاد سخن بگویند و البته، طعم واقعیت تلخ است. ازاین‌روست که در آن رقابت‌های انتخاباتی که صحنه دوقطبی یا تک‌قطبی سیاسی بود، تک‌صداهای مستدل و واقع‌گرای اقتصادی به حاشیه می‌رفتند و اگر هم بر دل مخاطب می‌نشستند، بر تصمیم سیاسی او (اعم از رای به کاندیداهای جدی‌تر یا مشارکت نکردن در انتخابات) تاثیر جدی نداشتند.
غنی‌نژاد اما در این دو مناظره، موقعیتی متفاوت با مناظره‌های انتخاباتی داشت. اینجا نه جدال بر سر قدرت که بر سر منطق و عقلانیت و تاحدی حقیقت بود. اینکه دو گفتمان برابر هم بنشینند و آنچه در انبان دارند، بیرون نهند و مخاطب را در مقام قضاوت گذارند. در چنین بستر و موقعیتی، گفتمانی که اهل هیاهوست؛ ناچار از خاموشی یا پراکنده‌گویی است. فرار از مناظره یا برابرنهاد شخصیت‌هایی با وزن متفاوت در عموم مناظره‌های تلویزیونی، واکنش طبیعی و بدیهی گفتمان‌های ضعیف است. همان‌ها که به عبارت دقیق‌تر، «بی‌گفتمان» هستند و در انبان خود، جز ابراز وفاداری و وابستگی و تریبون‌های گسترده دولتی و حکومتی هیچ ندارند. صداها و چهره‌هایی تکراری که مدام از این شبکه به آن شبکه و از این دانشگاه به آن دانشگاه می‌روند و می‌آیند و اغلب، جز توهین و اتهام‌زنی به نخبگان و برآمدگان جامعه مدنی، سخنی برای عرضه ندارند. غنی‌نژاد در دو مناظره خود، تهی بودن طبل‌های غازی را آشکار کرد. او همچنین، در این دو مناظره به‌خوبی در مقام سخنگو و مدافع لیبرالیسم، ایفای نقش کرد. او نشان داد لیبرالیسم نه یک ناسزا (چنان که انقلابیون متقدم می‌گفتند و انقلابیون متاخر با صفاتی بدتر و رکیک‌تر تکرار می‌کنند)، که اتفاقا گفتمان و جریانی سزاوار قدرت گرفتن و بر صدر نشستن و قدر دیدن است. همچنان که چند تجربه هرچند ناقص و تحت انواع فشارهای دولت‌های دارای گرایش به لیبرالیسم در چهار دهه گذشته، نشان داده است آنان در نهایت، دستاورد و خروجی مثبت و مشخصی داشته‌اند. از بازرگان که تندروی انقلابی را برنمی‌تابید تا سازندگی هاشمی، توسعه خاتمی و تنش‌زدایی روحانی که هریک از زاویه‌ای به لیبرالیسم گرایش و قرابت داشتند. در نگاهی کلان از پس چهار دهه، دستاوردها و خروجی ساختار سیاسی ناشی از همان لیبرالیسم کج‌دار و مریز این چهار دولت است. خروجی دیگران هم مشخص است؛ چه آن دولت پوپولیسم که میلیاردها درآمد نفتی را آتش زد و چه این دولت انقلابی که در کمتر از دو سال، حامیان خود را هم از حمایت، پشیمان کرده است. غنی‌نژاد گرچه از مقام لیبرالیستی تمام‌عیار منتقد بازرگان و هاشمی و خاتمی و روحانی هم هست؛ اما در عمل، آنان را نیز سخنگویی و نمایندگی کرد...