مجادله هیرمند
درگیری لفظی مقامات ایران و طالبان به‌خاطر حق‌آبه هامون بالا گرفت
درگیری لفظی مقامات ایران و طالبان به‌خاطر حق‌آبه هامون بالا گرفت
تنش‌ها درباره حق‌آبه هیرمند حالا آنقدر بالا گرفته است که طالبان به‌جای دادن این حق‌آبه، بیانیه می‌دهد و طی فیلمی منتشرشده در فضای مجازی برای دولت سیزدهم و اظهارنظرهای رئیسی و وزرایش شاخ و شانه می‌کشد.
حق‌آبه هیرمند و هامون قبل از انقلاب هم یکی از چالش‌های بین ایران و افغانستان بوده و اسدالله علم هم در خاطرات خود به آن اشاره کرده است. پنجشنبه ۲۸ اردیبهشت ابراهیم رئیسی، رئیس دولت سیزدهم در سفر به استان سیستان‌وبلوچستان به این موضوع پرداخت و به طالبان هشدار جدی داد. او درباره حق‌آبه هیرمند گفت: «این آب همیشه برای این استان - سیستان‌وبلوچستان - می‌آمده و مردم استفاده می‌کردند. به حاکمان افغانستان عرض می‌کنم که بسیار جدی بگیرند. من به مسئولان و حاکمان افغانستان اخطار می‌کنم که حق مردم سیستان‌وبلوچستان را سریع‌تر بدهند.»
او تاکید کرد: «در نبودن آب ما بحثی نداریم، اما اگر آب وجود دارد ما اجازه نمی‌دهیم حق مردمان ضایع شود بدانند دولت مصمم است حق مردم را در همه امور بگیرد. این حرف بنده را بسیار جدی بگیرند و سریعاً اقدام کنند. بعدا گله نکنند که به ما گفته نشد یا ما تصور می‌کردیم با گفتمان و دیپلماسی و گذشت ایام از این مسئله عبور می‌کنند. نه با گذشت ایام از این مسئله عبور نمی‌کنیم.»
در مقابل طالبان طی بیانیه‌ای به پابرجا بودن موافقتنامه سال ۱۳۵۱ و متعهد بودن طالبان بر آن، اعلام کرد: «ما از اینکه در سال‌های اخیر در افغانستان و منطقه خشکسالی رخ داده و سطح آب پایین آمده است، به شمول دریای هلمند تعداد زیادی از ولایات و مناطق کشور از خشکسالی رنج می‌برند و آب کافی وجود ندارد. در چنین وضعیتی خواست مکرر ایران و اظهارات نامناسب در رسانه‌ها را زیان‌آور می‌دانیم.» طالبان در این بیانیه از مسئولان ایران خواست که معلومات خود را درباره هلمند افزایش دهند. این اظهارنظر طالبان در حالی است که کارشناسان اعلام می‌کنند طبق تصاویر ماهواره‌ای، آب سد کمال‌خان آنقدر زیاد است که به ولایات دیگر ارسال می‌شود.
از سوی دیگر جنرال مبین، سخنگوی پیشین پلیس طالبان در کابل، فیلمی منتشر کرده که یک دبه زردرنگ از آب پر می‌کند و به ابراهیم رئیسی می‌گوید: «این بشکه آب را بگیر و حمله نکن. تهدید نکن، باز ما می‌ترسیم.» طالبان در ۲۰ سال جنگ با دولت‌های پیشین افغانستان از بشکه‌های زرد در حمله‌های مرگبار انفجاری و عملیات استفاده می‌کردند و اگر از این زاویه به موضوع نگاه کنیم پربیراه نیست اگر بگوییم طالبان ایران را به نوعی تهدید کرده است.
مسئله هیرمند، چالش امیرعبداللهیان
برخی این هشدار ابراهیم رئیسی به طالبان را با استیضاح وزیر امور خارجه کابینه‌اش مرتبط می‌دانند. حق‌آبه هیرمند نه‌تنها به مشکلی در منطقه، بلکه به چالشی برای دولت سیزدهم نیز تبدیل شده است. معین‌الدین سعیدی، در گفت‌وگو با هم‌میهن از استیضاح حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه به دلیل نداشتن دیپلماسی آب در شرق ایران خبر داده و اعلام کرده بود: «دیپلماسی آب در کشور فعال نیست. در دیپلماسی آب سه رکن اصلی وزارت امور خارجه، وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط‌زیست باید با یک طرح منسجم و یک مدیریت واحد نسبت به استیفای حقوق ایران اقدام کنند. اما دیپلماسی آب در حوزه وزارت امور خارجه و سازمان حفاظت محیط‌زیست بسیار منفعل است، به‌ویژه در برابر کشور افغانستان و طالبان. با وجود انعقاد معاهده‌ای در سال ۱۳۵۱ بین ایران و افغانستان، در دولت اشرف غنی با احداث سدکمال خان موضوع حق‌آبه هیرمند دچار چالش شد و اخیراً حکومت طالبان آن را به سمت گودزره منحرف کرده و اجازه ورود آب به ایران را نمی‌دهد. همین امر موجب شده که نمایندگان این استان خواهان استیضاح وزیر امور خارجه شوند. من معتقدم باید در برابر گروه طالبان که قائل به هیچ‌یک از اصول بین‌الملل نیست، همه گزینه‌ها روی میز باشد.»
سیاستهای آبی در افغانستان حیثیتی است
کاظمی قمی، نماینده رئیس‌جمهور ایران در امور افغانستان و سرپرست سفارت این کشور نیز از وجود دست‌های بیگانگان در سیاست آبی افغانستان خبر داده و معتقد است که متخصصان دولت پیشین اجازه نمی‌دهند حق‌آبه هیرمند به ایران سرازیر شود. او تاکید کرده است: «مسئله حق‌آبه هیرمند از اولویت‌های اصلی تعامل آنها با حکومت طالبان است. بعضی از «متخصصان» دولت پیشین شاغل در دستگاه حکومت طالبان مقصر و یکی از دلایل «اجرایی نشدن تعهدات معاهده هیرمند» هستند. در واقع متخصصانی هستند که از دولت قبل مانده‌اند و اینها هنوز ارتباطاتی با مقامات پیشین دارند که آنها مورد ارتباط با بیگانگان هستند.»
سرپرست سفارت ایران در افغانستان شاید به سیاست‌هایی اشاره می‌کند که برخی معتقدند در دست طالبان و دولت‌های قبل نبوده است چراکه اشرف غنی در دوره ریاست‌جمهوری‌اش با شرکت‌های خارجی قراردادهایی منعقد کرده که حالا کارشناسان بر این باورند که آن شرکت‌ها سیاستهای آبی افغانستان را در دست گرفته‌اند.
محمدعلی بهمنی قاجار، کارشناس حقوق بین‌الملل اما معتقد است طالبان برای سیاستهای آبی افغانستان تصمیم می‌گیرد. او در گفت‌وگو با هم‌میهن تاکید کرد: «آب در افغانستان مسئله‌ای سیاسی و حیثیتی است. حکومت‌های افغانستان همیشه سعی کرده‌اند از آب در سیاستهای داخلی و خارجی خود بهره ببرند. حکومت‌های افغانستان تلاش می‌کنند که خود را مستقل و ملی نشان دهند و ثابت کنند که کارآمدترین حکومت هستند. چه در عصر پادشاهی یعنی حکومت محمدظاهرشاه و چه در دوران داودخان و بعد کمونیست‌ها، دوره اول طالبان، و دوره دوم طالبان، همه حکومت‌ها تلاش کرده‌اند تا با نشان دادن شدت عمل در موضوع آب، احساسات ناسیونالیستی را ارضا کنند.»
او افزود: «بعد از روی کارآمدن طالبان، این ادعا مطرح شد که طالبان می‌خواهد آب را به ایران بدهد و حتی همان روز اول بعد سقوط کابل، کلیپی پخش شد که دریچه‌های سدکمال‌خان به روی ایران باز شده است. بر همین اساس تبلیغاتی صورت گرفت که ایران به دلیل حل مسئله آب، از طالبان حمایتی ضمنی کرده است. همین وضعیت منجر به عکس‌العمل طالبان شد و موجب گردید تا آنان اتفاقاً شدت بیشتری درباره حق‌آبه هیرمند به کار ببرند تا این ادعاها را تکذیب کنند و نشان دهند چنین انعطافی نداشته‌اند. به نظرم طالبان در مباحث آب و همچنین رابطه با پاکستان، سیاستهای تندی را به کار بردند تا انگ‌های ابتدای روی کارآمدن‌شان را برطرف کنند و خود را مستقل نشان دهند.»
بهمنی‌قاجار درباره تصمیم‌گیری شرکت‌های خارجی برای سیاستهای آبی در افغانستان، گفت: «دو موضوع را باید از هم تفکیک کرد. ۱)تلاش‌های گروه‌هایی در ایران برای تطهیر کردن طالبان. جریان‌هایی در داخل ایران در این یک‌سال‌ونیم، همه‌طور تلاش کردند تا طالبان را تطهیر کرده و توجیه نمایند. اینها با چنین طرز تفکری، اتهامات مرتبط با شیعه‌ستیزی و فارسی‌ستیزی و زن‌ستیزی طالبان را رد کرده و مرتب طالبان را توجیه و تطهیر کرده و دوستی با طالبان را واقع‌گرایانه جلوه دادند و ادعا می‌کردند با همین سیاست، هم در داخل افغانستان، شیعه‌ستیزی و فارسی‌ستیزی و زن‌ستیزی کم می‌شود و هم حق‌آبه ایران در هیرمند تامین می‌گردد. حالا که شکست این سیاست ثابت شده، مدعیان سیاست مذکور می‌خواهند با بهانه اینکه عناصر دولت‌های سابق منشأ سنگ‌اندازی در راه تامین حق‌آبه هستند، فرافکنی کنند و از طالبان و خودشان رفع مسئولیت کنند. اما در واقعیت این طالبان است که در مورد همه امور سیاست خارجی افغانستان تصمیم‌گیری می‌کند. آنها می‌دانند چه کار کنند و در نهایت تصمیم‌گیرنده در حوزه سیاست خارجی از جمله سیاست آبی افغانستان، خود طالبان است. اگر فکر کنیم سیاست آبی افغانستان در دست طالبان نیست، خوش‌بینی است و از طرف کسانی مطرح می‌شود که تلاش کردند رابطه ایران و طالبان را توجیه کنند که این سیاست آنان، دستاوردی نداشته است. ۲) باید به این مسئله توجه داشته باشیم کشورهایی مانند ترکیه و هند در سیاستهای آبی افغانستان تاثیر دارند و هیچ بعید نیست که به‌ویژه ترکیه در این سیاست‌ها تاثیرگذار باشد. بنابراین نمی‌توان عامل خارجی را در سیاستهای آبی افغانستان انکار کرد به‌ویژه ترکیه که همین سیاست را در مقابل سوریه، عراق و ایران اتخاذ کرده است. ولی اینکه تئوری توطئه داشته باشیم و حکومت طالبان در افغانستان را در این راستا تبرئه کنیم، درست به نظر نمی‌آید. در نهایت هر حکومتی در کابل حاکم باشد، در راه تامین حق‌آبه ایران در هیرمند سنگ‌اندازی می‌کند و این سیاست در وضعیتی که طالبان حکومت داشته باشد، شدیدتر هم خواهد بود. چشم‌انداز روشنی در مورد مسئله حق‌آبه هیرمند وجود ندارد و صرفا در شرایطی که یک حکومت مسئول و قانونی و فراگیر در افغانستان باشد و ایران هم سرمایه‌گذاری خوبی در افغانستان انجام بدهد و از نظر ترانزیتی و تجارتی، افغانستان بیشتر به ایران وابسته شود، ممکن است وضعیت حق‌آبه هیرمند به نحو مطلوبی که جوابگوی نیازهای سیستان باشد، حل گردد.»
تکرار تجاوز طالبان به مرزهای ایران
بهمنی‌قاجار معتقد است که طالبان سیاستهای خارجی خود را تعیین می‌کند. شاید به همین دلیل است که بی‌حرمتی و تجاوز به خاک و حق ایران در هیرمند را در یک‌سال‌ونیم اخیر شاهد بوده‌ایم. این اولین بار نیست که طالبان که حتی نمی‌توان اسم دولت را روی آن گذاشت برای ایران چالش به وجود می‌آورد. ۸ اسفند سال گذشته بود که فیلمی از رفتار بد طالبان با سربازان ایرانی مرزبانی منتشر شد. ۱۹ مرداد سال گذشته نیز درگیری بین طالبان و مرزبانی فراجا در هنگ مرزی شهرستان تایباد منجر به شهادت یکی از سربازان وظیفه مرزبانی ایران شد. ۱۴ اسفند سال گذشته نیز خبر درگیری و تیراندازی بین نیروهای طالبان و مرزبانان کشورمان منتشر شد که تلفات جانی و مالی نداشت. ۲۴ اردیبهشت امسال نیز در منطقه مرزی نیمروز (در منطقه پاسولی، منطقه مرزی ایران و افغانستان) درگیری رخ داد.
