طرح صلح ترامپ/ برای ارمنستان و آذربایجان
هفته گذشته، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا ادعا کرد که توافقنامه صلحی بین ارمنستان و آذربایجان، دو دشمن دیرینه در جنوب قفقاز که در سال‌های ۱۹۹۰ و دوباره در سال ۲۰۲۰ در جنگ‌های خونباری با یکدیگر درگیر شدند، نزدیک است.
هفته گذشته، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا ادعا کرد که توافقنامه صلحی بین ارمنستان و آذربایجان، دو دشمن دیرینه در جنوب قفقاز که در سال‌های 1990 و دوباره در سال 2020 در جنگ‌های خونباری با یکدیگر درگیر شدند، نزدیک است. ترامپ در مراسم شام با سناتورهای جمهوری‌خواه تلاش‌های دیپلماتیک دولتش را دلیل آن دانست: «ارمنستان و آذربایجان. ما آنجا معجزه کردیم و بسیار نزدیک شدیم. اگر نه، همین الان انجام شده.»
اظهارات ترامپ مربوط به طرح پیشنهادی آمریکا برای اجازه جاده 43کیلومتری از سوی یک کمپانی خصوصی آمریکایی به مدت 100 سال است که از استان جنوبی سیونیک ارمنستان میگذرد. این طرح را توماس باراک، سفیر آمریکا در ترکیه اعلام کرد. این طرح به‌عنوان راه‌حلی خلاقانه برای برون‌رفت از بن‌بست درخواست‌های باکو برای کریدور زنگزور مطرح شد؛ مسیر زمینی که از اراضی ارمنستان میگذرد تا به جمهوری خودمختار نخجوان و ترکیه می‌رسد. بر اساس منطق این طرح، تحت مدیریت آمریکا، تمام طرفین می‌توانند از این کریدور استفاده کنند و از «دیدگاه‌های قبیله‌ای» که به درگیری‌ها دامن می‌زند، فراتر بروند.
با این حال، واکنش‌ها هم در ارمنستان و هم آذربایجان ملایم بوده است، به‌رغم اینکه هر دو کشور هم‌اکنون به‌دنبال کاهش نفوذ روسیه در منطقه هستند که در تئوری آنها را مستعد پذیرای مشارکت ایالات متحده می‌کند.
موضوع اصلی همچنان حفظ تمامیت ارضی است. نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان تاکید کرد که ارمنستان باید کنترل بر این کریدور را حفظ کند. در عین حال، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان که استپاناکرت (پایتخت پیشین جمهوری خودخوانده نگورنو-قره‌باغ که حالا منحل شده) با جمعیت بومی ارمنستانی که در سال 2023 به‌طور خشونت‌آمیز از این منطقه اخراج شدند، بر دسترسی یکجانبه به نخجوان و ترکیه اصرار داشت و حضور هر گونه بازیگر خارجی را رد کرد که نوعی سرزنش ضمنی به واشنگتن بود.
باوجود ادعاهای پیشین علی‌اف مبنی بر اینکه سیونیک «یک سرزمین باستانی آذربایجانی» است و تهدیدهای پیشین برای تصرف آن، ارمنستان به‌درستی درخواست‌های او را پیش‌درآمد الحاق این منطقه می‌داند.
با این حال، پس از آنکه ترامپ ویدئویی از سخنرانی‌اش در شبکه اجتماعی تروث سوشال منتشر کرد، علی‌اف در آنچه که تلاشی برای چاپلوسی از رئیس‌جمهور آمریکا تلقی می‌شود، «دیدگاه و تلاش‌های ترامپ برای ترویج صلح» را تقدیر کرد.
آنچه مسائل را پیچیده‌تر می‌کند این است که این کریدور پیشنهادی از اراضی ارمنستان در مرز ایران میگذرد. تهران به‌شدت با هرگونه تدارکات برون‌مرزی مخالفت کرد که ممکن است به ارتباط با ارمنستان آسیب بزند، نفوذ ترکیه-آذربایجانی را به هزینه آن تقویت کند و مسیرهای تجاری با روسیه و اروپا را در برابر هوس‌های باکو آسیب‌پذیر کند. ایران حتی در سال 2020 در نزدیکی مرز آذربایجان تمرینات نظامی به‌عنوان هشدار انجام داد.
روسیه همانند ایران طرح آمریکا را تلاشی برای خروج این کشور از جنوب قفقاز می‌بیند؛ تصوری که ایروان تلاش‌های بسیاری برای آن انجام می‌دهد. مسکو همچنان اهرم قابل‌توجهی دارد: از مرز ارمنستان با ایران محافظت می‌کند، پایگاه نظامی در ارمنستان را حفظ می‌کند و بر بخش‌های گسترده‌ای از اقتصاد و زیرساخت‌هایش تسلط خواهد داشت و حتی چرخش‌های غرب‌گرایانه ایروان تاکنون بیشتر در حد حرف بوده تا عمل واقعی. چگونه سربازان مرزی روسیه درکنار کریدوری که از سوی آمریکا اداره می‌شود، همزیستی مسالمت‌آمیز داشته باشند؟ و آیا آمریکا قدرت ماندن و تمایل سیاسی برای اجرایی کردن چنین توافقی را در منطقه‌ای دارد که فقط اهمیت استراتژیک بسیار کمی برای منافعش ایجاد می‌کند؟
درحالی‌که طرح صلح به میانجی‌گری ایالات متحده بین ارمنستان و آذربایجان ممکن است مورد تشویق قرار بگیرد، طرح کنونی بسیاری از پیچیدگی‌های منطقه‌ای را نادیده می‌گیرد. در بهترین حالت پیش‌نویسی است که نیازمند مذاکرات فشرده با تمام بازیگران منطقه‌ای از جمله ایران و روسیه است. در بدترین حالت، این یک شاهکار خبرساز دیگری در مسیر دشوارش برای دریافت جایزه نوبل صلح است.
