چالش‌های بازگشت لولا

آیا لولا داسیلوا می‌تواند علاوه بر اختلافات سیاسی بر چالش‌های اقتصادی و زیست‌محیطی برزیل غلبه کند؟

8 ژانویه 2023 تلخ‌ترین روز در تاریخ کشور برزیل باقی خواهی ماند. حمله خشونت‌آمیز و قابل‌پیش‌بینی و مورد حمایت افسران پلیس بزریل به نهادهای دولتی این کشور، صحنه‌هایی بودند یادآور حمله دو سال پیش به ساختمان کنگره آمریکا. فصل مشترک هر دو حمله در برزیل و آمریکا، نپذیرفتن نتایج انتخابات دموکراتیک ریاست‌جمهوری توسط طرف شکست‌خورده است. ماه‌ها بود که وحشت از وقوع چنین اتفاقی در برزیل سایه انداخته بود و در نهایت روز یکشنبه به عمل نشست. بین جشن دموکراسی و انتقال صلح‌آمیز قدرت و خشونت و آشفتگی فقط یک هفته فاصله بود.

از روز جمعه، حامیان افراط‌گرای ژائیر بولسونارو، رئیس‌جمهور پیشین برزیل در برازیلیا، پایتخت این کشور جمع شدند تا مقابل کنگره ملی اعتراض کنند. حامیان دوآتشه بولسونارو شکست او در برابر لوئیز ایناسیو لولا داسیلوا ملقب به لولا را قبول نمی‌کنند و چند هفته است که خواستار به دست گرفتن قدرت توسط ارتش بوده‌اند.

لولا داسیلوا که دور سوم ریاست‌جمهوری خود را آغاز کرده (پیشتر از سال 2003 تا 2011 این سمت را برعهده داشت) با اختلاف بسیاری کمی از رقیب خود در انتخابات برنده شد. پیروزی‌ای که نشان‌دهنده تغییر ناگهانی در خط ‌سیر سیاسی بزرگترین و تاثیرگذارترین کشور آمریکای جنوبی است. تحلیل‌گران معتقدند که داسیلوا راه پرچالشی را در پیش دارد.

چالش‌های بزرگ لولا

به گزارش اندیشکده شورای روابط خارجی، برزیل با مجموعه‌ای از چالش‌های ترسناکی روبه‌روست: رشد اقتصادی کند، افزایش فقر، آمار بالای جرم و جنایت و بحران آموزش.

پس از آنکه لولا داسیلوا در دور دوم انتخابات با کمی کمتر از دو نقطه درصد (حدودا 2 میلیون رای) برنده شد، حزب چپ‌گرای کارگر یا PT، بر کشوری که عمیقا دوقطبی شده حکومت خواهد کرد. ناظران می‌گویند که برخی از انتصابات لولا داسیلوا به‌منظور نزدیک کردن این شکاف از جمله انتخاب سیاستمداران راست‌گرا و حامی شرکت‌ها مانند جرالدو آلکمین به‌عنوان معاون ریاست‌جمهوری است.

اما این کار ساده نخواهد بود. اولین آزمایش دولت جدید، پیشرفت در کنگره‌ای به‌شدت قدرتمند خواهد بود بعد از اینکه حزب محافظه‌کار لیبرال به رهبری بولسونارو توانست کرسی‌های بیشتری در انتخابات سراسری به‌دست آورد؛ حزب لیبرال و متحدانش حالا اکثریت مجلس را کسب کرده‌اند. ریچارد لاپر، کارشناس حوزه آمریکای لاتین در روزنامه گاردین می‌نویسد؛ کشوری که لولا داسیلوا رهبری آن را بر عهده خواهد داشت با آنچه در آغاز سال 2003 تجربه کرد، بسیار متفاوت خواهد بود. اختلاف آرا نشان می‌دهد که کشور به‌شدت دوپاره شده است. در یک سال‌ونیم گذشته، نظرسنجی‌ها همواره از حمایتی که بولسونارو برخوردار بود را دست‌کم گرفتند. بسیاری از محافظه‌کاران یا در نظرسنجی شرکت نمی‌کنند یا عقاید خود را بروز نمی‌دهند. پیش از برگزاری دور اول انتخابات، نظرسنجی‌ها نشان می‌داد که بولسونارو بیش از 37درصد آرا را کسب نخواهد کرد. اما در انتخابات 43 درصد آرا را به‌دست آورد. پیش از رای‌گیری دور دوم، اکثر نظرسنجی‌ها پیش‌بینی کردند که لولا با اختلاف 4 تا 6 نقطه درصد برنده می‌شود، اما روز رای‌گیری بولسونارو این اختلاف را به 8/1 امتیاز کاهش داد. اختلاف کم آرا در کنگره می‌تواند مانع پیشرفت در حوزه‌هایی مانند محیط‌زیست شود، جایی که لولا می‌تواند با احیای سازمان‌های دولتی که توسط بولسونارو نادیده گرفته شده، دستاوردهایی داشته باشد. رئیس‌جمهور منتخب اگر بخواهد برنامه‌های کنگره را به‌سمت مسیر درست هدایت کند باید بتواند با کنگره توافق کند.

علاوه بر آن بولسونارو در 14 ایالت از 27 ایالت برزیل برنده شد. او در ایالت‌های ثروتمند و توسعه‌یافته، توانسته با اکثریت قابل‌توجهی بر رقیب خود پیروز شود.

قابل‌توجه‌ترین تحول، انتخاب برخی از جنجالی‌ترین چهره‌های دولت بولسونارو برای کرسی‌های کنگره بوده است. مثلا ادواردو پازوئلو، ژنرال ارتش که به‌ریاست وزارت بهداشت رسیده بود، یکی از این انتخاب‌هاست. پازوئلو به‌خاطر مدیریت فاجعه‌بار همه‌گیری کرونا به شکل خفت‌باری برکنار شده بود. او حالا یک کرسی در مجلس را به‌دست آورده است. در مجموع، احزاب راست‌گرا توانسته‌اند نفوذ خود در مجلس را از 240 کرسی به 249 کرسی افزایش دهند که کمی کمتر از نیمی از مجموع 513 نماینده است.

این به آن معناست که لولا احتمالا باید با همان رهبران سیاسی معامله کند که در دو سال‌ونیم گذشته از متحدان بولسونارو بوده‌اند. بنابراین مدیریت اقتصادی برزیل و کنترل کسری بودجه فزاینده (که انتظار می‌رود در سال 2023 به حدودا 8درصد تولید ناخالص داخلی برسد) بسیار پیچیده خواهد شد. بولسونارو طی چند ماه گذشته، کمک‌های مالی، یارانه و مزایایی را به رای‌دهندگان اختصاص داده است.

پیشنهادات اقتصادی لولا

اختلافات سیاسی تنها مشکل برزیل نیست. رشد واقعی سرانه تولید ناخالص داخلی از سال 2011 به‌طور میانگین صفر بوده است. رونقی که در سال‌های 1960 و 1970 وجود داشت، به‌خاطره‌ای دور تبدیل شده است.

بخش بزرگی از آن به شیوه اداره کشور برمی‌گردد. اقتصاد برزیل نسبتا بسته است و در رقابت برای توسعه صادرات بین‌المللی، خارج از تجارت کشاورزی و معدن شکست خورده است. بخش بزرگی از مالیات مردم صرف بروکراسی یا اهداف سیاسی می‌شود. برزیل نسبت به فرانسه و آلمان میزان بیشتری از تولید ناخالص داخلی خود را صرف آموزش می‌کند، اما کیفیت مدارس دولتی این کشور بسیار ضعیف است. سرمایه‌گذاری و تولید بسیار کم است.

به‌گزارش فایننشال‌تایمز لولا در دوران قبلی سیاستمداری خود عملکرد اقتصادی قوی داشت که او را به یکی از محبوب‌ترین رهبران تاریخ برزیل تبدیل کرد. رفاه عمومی بیشتر شد، سرمایه‌گذاری خارجی افزایش یافت و نرخ فقر و گرسنگی به‌طور چشمگیری سقوط کرد. لولا وعده داده حالا هم همین مشکلات را حل می‌کند، از جمله رشد اقتصادی صفر، نابرابری و بحران فزاینده گرسنگی. در میان وعده‌های کمپین داسیلوا، برنامه‌هایی برای افزایش حقوق پایه و مالیات بر ثروتمندان، معرفی برنامه بخشش بدهی و گسترش مسکن اجتماعی با بودجه دولتی نیز وجود دارد.

لولا هم‌اکنون پیشرفت‌هایی در مذاکره با کنگره انجام داده است. در ماه دسامبر، قانون‌گذاران اصلاحیه قانونی را تصویب کردند که راه را برای بازگشت برنامه «بولسا فامیلیا» باز کرد؛ طرحی که بسیار قابل ستایش بود و در آنها کمک‌های نقدی مستقیما به فقرا پرداخت می‌شد. (بولسونارو این برنامه را در سال 2021 جایگزین کرده بود). این متمم قانونی سقف هزینه‌های دولت را برای سال آینده حداقل 28میلیون دلار افزایش می‌دهد تا هزینه این طرح تامین شود. با این حال، اقتصاددانان نگرانند که شرایط اقتصاد جهانی نامطلوب و تورم بالا می‌تواند برنامه‌های اقتصادی لولا را تضعیف کنند.

برزیل غنی از مواد غذایی، سوخت و فلزات است و بخش انرژی‌های تجدیدپذیر پررونقی دارد که می‌تواند فرصت‌های بزرگ اقتصادی را دراختیار این کشور قرار دهد. برزیل از نقاط درگیری در جهان دور است و روابط خوبی با آمریکا، چین، اروپا و روسیه نیز دارد.

برای آمازون چه اتفاقی می‌افتد؟

می‌توان گفت ریه‌های سیاره ما در آستانه فروپاشی است. جنگل آمازون اکوسیستم سرسبزی است که از نیمی از قاره آمریکا بزرگتر است و در معرض خطر جدی قرار دارد. طی 4 سال گذشته، جنگل‌زدایی به سطح تاریخی رسیده و کارشناسان می‌گویند به نقطه‌ای رسیده‌ایم که می‌تواند تبعات جهانی بدی داشته باشد. 60درصد از جنگل‌های آمازون در برزیل قرار دارد و نجات آن یکی از اولویت‌های لولا داسلیواست. حفاظت از جنگل‌های آمازون مدت‌هاست که اولویت لولا بوده است. دو دوره اول ریاست‌جمهوری لولا با کاهش 70درصدی نرخ جنگل‌زدایی همراه بود. دولت لولا کشورهای ثروتمند را تحت فشار قرار داد تا برای محدود کردن افزایش دمای کره‌زمین سرمایه‌گذاری کنند. شدت جنگل‌زدایی در دوران بولسونارو در 15 سال اخیر به وخیم‌ترین حالت خود رسیده و حامیان محیط زیست امیدوار بودند که دولت سوم لولا بتواند این موضوع را تغییر دهد.

داسیلوا وعده داده تا سال 2030 میزان کربن ناشی از جنگل‌زدایی را به صفر برساند و وزارتخانه جدیدی را برای ترویج منافع بومی‌های برزیل ایجاد کند، با این حال این تصمیم همچنان روی هواست. در مذاکرات تغییر اقلیم اخیر در سازمان ملل، داسیلوا حتی فراتر رفت و وعده داد تا از استخراج غیرقانونی طلا جلوگیری کند و اکوسیستم‌های بحرانی اقلیمی را التیام دهد و درنهایت رهبری برزیل در مبارزه جهانی علیه تغییر اقلیم را احیا کند.

پیشتر آلمان و نروژ اعلام کرده بودند کمک‌های مالی به صندوق آمازون را از سرخواهند گرفت که از سال 2008 برای ترویج استفاده پایدار از این جنگل شکل گرفته بود. این دو کشور پیش از آنکه صندوق آمازون در سال 2019 توسط بولسونارو کنار گذاشته شود، بیش از یک میلیارد و دویست میلیون دلار به آن کمک کرده بودند. اما همچنان نگرانی‌هایی وجود دارد که نکند وعده‌های لولا بیش از حد امیدوارکننده باشند. دولت برزیل مدت‌هاست که مزایای اقتصادی‌ای را برای جنگل‌زدایی به‌منظور پروژه‌های زیرساختی، مزرعه‌داری و معدن‌کاری اختصاص داده است. برخی از سیاستمداران معتقدند که محدودیت‌های اعمال‌شده برای توسعه آمازون می‌تواند رشد اقتصادی در این کشور را محدود کند؛ کشوری که یکی از بزرگترین صادرکنندگان گوشت و تولیدکنندگان پیشرو در زمینه سنگ آهن است.

لولا و رهبران جهان

مخالفت‌های بولسونارو با نهادهای چندجانبه و گسترش انزوای این کشور، نفوذ برزیل در جهان را تضعیف کرده است. لولا داسیلوا وعده داده تا نقش رهبری برزیل در جهان را احیا کند. او می‌گوید که برزیل به انجمن‌های محلی مانند انجمن آمریکای لاتین و کشورهای کارائیب یا CELAC و اتحادیه کشورهای آمریکایی جنوبی یا UNASUR می‌پیوندند. انتخابات او می‌تواند مذاکرات تجاری میان کشورهای مرکوسور را احیا کند. بلوک تجاری آمریکای جنوبی و اتحادیه اروپا که چندین سال به‌دلیل سابقه ضعیف زیست‌محیطی برزیل متوقف شده بود.

عملکرد پلیس فدرال

در جریان حمله به ساختمان کنگره و کاخ ریاست‌جمهوری برزیل، عملکرد پلیس بیش از همیشه مورد انتقاد قرار گرفته است. به گزارش اشپیگل، پلیس فدرال برزیل که مسئولیت برقراری امنیت در برازیلیا را برعهده دارد برای جلوگیری از وقوع حمله روز هشتم ژانویه هیچ اقدامی نکرده بود. در ساعات اولیه شروع آشوب‌ها، نیروهای پلیس با معترضان صحبت می‌کردند و با آنها سلفی می‌گرفتند. آنها حتی معترضان را به‌سمت ساختمان‌ها راهنمایی کردند. حامیان بولسونارو کاملا نشان داده بودند که در حال برنامه‌ریزی حمله‌ای هستند از نوع آنچه حامیان دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا در ششم ژانویه 2021 انجام داده بود. چندین روز بود که حامیان بولسونارو یورش به کنگره ملی را در گروه‌های واتس‌آپی برنامه‌ریزی می‌کردند.

پس از آنکه حامیان بولسونارو روز یکشنبه به ساختمان کنگره حمله کردند، برخی از افسران پلیس می‌خندیدند و با دوربین‌هایشان عکس می‌گرفتند. رئیس امنیت پلیس فدرال، آندرسون تورس که وزیر دادگستری و از حامیان دولت بولسونارو بود، از سمت خود برکنار شده است.

او قرار بود به فلوریدا سفر کند تا با رئیس پیشین‌اش، بولسونارو دیدار کند که پس از باخت در انتخابات به فلوریدا رفته بود. گمانه‌زنی‌ها نشان می‌دهد که تورس احتمالا از یورش به پارلمان خبر داشته یا حتی در برنامه‌ریزی برای آن دست داشته است.

ایبانیس روشا، فرماندار منطقه فدرال که او نیز یکی از حامیان بولسوناروست، وعده داد که برای کمک نیروهای بیشتری را می‌فرستد اما دیگر دیر شده بود. برخی از ماموران امنیتی با اسپری فلفل سعی می‌کردند جلوی حمله را بگیرند.

هزاران نفر به نهادهای دموکراتیک برزیل حمله کردند و صدها نفر از آنها وارد ساختمان کنگره ملی، کاخ ریاست‌جمهوری و دادگاه عالی فدرال شدند، در اتاق‌ها و مجمع عمومی زباله ریختند و در مجلس سنا با دوربین‌های موبایل‌شان عکس و فیلم ‌گرفتند. پلیس یک ساعت بعد توانست با استفاده از گاز اشک‌آور حامیان بولسونارو را از کاخ ریاست‌جمهوری و دیوان عالی بیرون کند. هزاران نفر همچنان مقابل ساختمان کنگره جمع شده بودند. دیوان عالی فدرال یکشبنه‌شب روشا را به دلیل تلاش کم برای جلوگیری از خشونت به مدت 90 روز تعلیق کرد.

پارلمان و دادگاه عالی فدرال تا آخر این ماه به تعطیلات تابستانی رفته‌اند. لولا هم در زمان حمله در پایتخت حضور نداشت. او به سائو پائولو رفته بود تا با قربانیان باران‌های سیل‌آسای اخیر دیدار کند. صورت لولا پر از خشم بود و قبل از بازگشت به برازیلیا در نشست خبری گفت که دولت فدرال در دستگاه امنیتی پلیس فدرال مداخله خواهد کرد و امنیت پایتخت به دست رئیس‌جمهور سپرده می‌شود. لولا حمله‌کنندگان را فاشیست خواند و بولسونارو را متهم کرد که آنها را برای حمله به نهادهای دموکراتیک تشویق کرده بود.

لولا یک هفته پیش به ریاست‌جمهوری رسید. صدها هزار نفر از بزریلی‌ها بازگشت لولا به قدرت را جشن گرفتند. اما حال و هوای جشن حالا از بین رفته است. عواملی که دموکراسی برزیل را تهدید می‌کنند با مراسم تحلیف لولا پایان نیافته‌اند. تهدیداتی احتمالا تا چند ماه آینده ادامه خواهد داشت. سوال مهم این است که نیروهای امنیتی و نظامی برزیل چگونه واکنش نشان خواهند داد.

حمله روز یکشنبه بار دیگر میزان نفوذ ارتش برزیل در ترکیب نیروهای پلیس را نشان می‌دهد که تحت کنترل فرمانداران ایالتی است؛ نفوذی که توسط حامیان بولسونارو صورت گرفته است. لولا فقط می‌تواند به نیروهای پلیس فدرال اعتماد کند اما حتی در آنجا نیز باید محتاطانه رفتار کند. ارتش تاکنون در پشت‌صحنه باقی مانده و به نظر نمی‌رسد تهدید یک کودتای نظامی وجود داشته باشد. اما این به آن معنی نیست که سربازان به‌راحتی از تمام دستورات رئیس‌جمهور که فرمانده کل نیروهای مسلح برزیل است، اطاعت خواهند کرد.

وزیر دادگستری لولا دو بار به ارتش دستور داده بود تا کمپی که حامیان بولسونارو پس از پیروزی لولا در 30 اکتبر در برابر مقر ارتش در برازیلیا برپا کردند را پاکسازی کند. این کمپ همان جایی بود که حامیان بولسونارو تظاهرات علیه جشن پیروزی لولا در 13 دسامبر را برنامه‌ریزی کردند؛ جشنی که با آتش گرفتن تعداد زیادی اتوبوس و ماشین همراه شد. یکی از حامیان تندروی بولسونارو که مواد منفجره را روی تانکر آبی قرار داده بود و می‌خواست آن را در فرودگاه برازیلیا منفجر کند، ادعا می‌کند که برنامه‌ریزی این طرح را در همین کمپ انجام داده است. اما با این حال ارتش هیچ کاری نکرد.

واکنش بولسونارو

طرفداران تندروی بولسونارو در میان حامیان رئیس‌جمهور سابق در اقلیت هستند. آنها شبیه یک فرقه مذهبی هستند که در یک دنیای موازی زندگی می‌کنند. کشیش‌های رادیکال کلیساهای پنطیکاستی که از بولسونارو حمایت می‌کنند، افراطی‌ها را تحریک می‌کنند. یکی از ساکنان کمپ که خود را ایوا خطاب می‌کند می‌گوید که شیاطین دولت لولا را رهبری می‌کنند. ایوا می‌گوید: «ما داریم آخرالزمان را تجربه می‌کنیم.» درحالی‌که بسیاری از متحدان سیاسی سابق بولسونارو در هفته‌های اخیر از او فاصله گرفته‌اند، حامیان سرسخت‌اش همچنان وفادارند. آنها بولسونارو را به‌خاطر ترک برزیل می‌بخشند.

بولسونارو در ابتدا در روز یکشنبه در مورد خشونت برازیلیا سکوت کرد. او درنهایت به توئیتر برگشت تا ادعای لولا مبنی بر تحریک شورش‌ها را رد کند. بولسونارو نوشت که تظاهرات مسالمت‌آمیز بخشی از دموکراسی است اما هجوم به ساختمان‌های دولتی فراتر رفته است.

اگر ثابت شود که بولسونارو حمله اوباش به نهادهای دموکراتیک را برنامه‌ریزی کرده باشد بلافاصله پس از بازگشت به کشور دستگیر می‌شود. نمایندگان دموکرات کنگره آمریکا پس از حمله هشتم ژانویه از کاخ سفید و مقامات محلی فلوریدا خواست تا ژائیر بولسونارو را از آمریکا اخراج کنند. با وجود گمانه‌زنی‌ها مبنی بر تلاش برای کودتا هنوز معلوم نیست که ایالات‌متحده چه واکنشی به حضور بولسونارو در خاک این کشور نشان می‌دهد. بولسونارو احتمالا در فلوریدا در نزدیکی دونالد ترامپ احساس امنیت بیشتری می‌کند اما جو بایدن ممکن است از میزبانی رادیکال‌های راست‌گرای برزیل راضی نباشد.

عصر یکشنبه، دولت‌های سراسر آمریکای لاتین و اروپا با لولا داسیلوا ابراز همبستگی کردند. مشخص است که لولا به حمایت‌های بین‌المللی تمام کشورهای دموکراتیک نیاز دارد. اما بحران در برزیل به پایان نرسیده است.

جو بایدن حمله به دموکراسی را محکوم کرد و جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا گفت که اتحادیه اروپا کاملا از لولا داسیلوا حمایت می‌کند. جورجیا ملونی، نخست‌وزیر افراط‌گرای ایتالیا نیز ضمن ابراز همبستگی گفت، از آنچه در برزیل اتفاق افتاده نمی‌توان بی‌تفاوت گذشت. به گفته فرماندار برازیلیا، بیش از 400 نفر دستگیر شده‌اند.

لولا رهبر کشوری عمیقا دوقطبی و آشفته را تصاحب خواهد کرد. برای اینکه بتواند موفق شود باید تمام مهارت‌هایش به‌عنوان مذاکره‌کننده را به‌کار بگیرد.