جاه‌طلبی‌های بی‌فرجام اردوغان

ترکیه در سال ۱۹۲۳ بر روی بقایای امپراطوری عثمانی بنا شد و تا سال‌ها تلاش کرد از طریق برقراری روابط اقتصادی و نظامی غرب، در مسیر تبدیل شدن به یک قدرت مدرن و سکولار گام بردارد. با این وجود طی دو دهه اخیر و با قدرت گرفتن رجب طیب اردوغان و حزب متبوع او عدالت و توسعه (AKP) که تمایل داشتند ترکیه را به‌عنوان یک بازیگر آزاد از بلوک‌بندی‌ها و یک قدرت بین‌المللی مطرح کنند شرایط تا حدی تغییر کرده است.

طی سال‌های گذشته، ترکیه با سیاست‌های تهاجمی خود از جمله دخالت نظامی در لیبی و سوریه و طرح ادعاهای ارضی در مدیترانه، خشم و عصبانیت همسایگان خود را برانگیخته است. این اقدامات در کنار سیاست‌های داخلی اردوغان و شیوه همکاری خاص او با روسیه و چین، روابط ترکیه را با دیگر اعضای سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) نیز تحت تأثیر قرار داد و باعث شد تردیدهایی جدی در خصوص جایگاه ترکیه در آینده جهان، نقش سیاست خارجی ترکیه در تحولات بین‌المللی و سرنوشت پرونده‌های مهمی نظیر عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا ایجاد شود. با این حال این سیاست‌ها در داخل ترکیه تأثیر معکوسی داشته و باعث شده‌اند تا اردوغان بتواند با پیروزی در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۲۰۲۳ برای یک دوره ۵ ساله دیگر نیز جایگاه خود را به‌عنوان رئیس‌جمهور ترکیه تثبیت کند.

چرا ترکیه مهم است؟

ترکیه فرزند فروپاشی امپراطوری عثمانی است؛ امپراطوری بزرگی که مرزهایش سه قاره را در بر می‌گرفت و ضمن رهبری جهان اسلام برای صدها سال، بخش‌هایی از اروپا و آفریقا را نیز در اختیار داشت. مرزهای عثمانی شاهد هزاره‌ای از درگیری و تقابل میان شرق و غرب، اسلام و مسیحیت و سنت و مدرنیته بود. ترکیه امروز، وارث بخشی از این تقابل‌هاست.

مساحت ترکیه ۷۸۳ هزار و ۵۶۲ کیلومترمربع است و براساس آمار سال ۲۰۲۲ حدود ۸۵ میلیون نفر در این کشور زندگی می‌کنند. بیش از ۹۹ درصد جمعیت ترکیه مسلمان (عمدتاً اهل سنت) هستند و زبان رسمی در این کشور ترکی است. هرچند مشکلاتی مانند تورم، اقتصاد ترکیه را در سال‌های اخیر تحت تأثیر قرار داده اما این کشور براساس آمارهای بانک جهانی در سال ۲۰۲۲ تولید ناخالص داخلی ۹۰۷ میلیارد دلاری را به ثبت رسانده است و درآمد سرانه شهروندان ترکیه‌ای بیش از ۱۰ هزار دلار برآورد می‌شود.

توجه به جایگاه جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی ترکیه نشان می‌دهد این کشور می‌تواند اثرگذاری قابل‌توجهی بر منطقه قفقاز، آسیای مرکزی، مدیترانه، اروپا و خاورمیانه بگذارد. از سوی دیگر پیمان مونترو (۱۹۳۶) به ترکیه اجازه می‌دهد کنترل تنگه‌های بسفر و داردانل را در اختیار داشته باشد. این آبراه استراتژیک، دریای سیاه را به دریای اژه متصل می‌کند و سالانه میلیون‌ها تن کالا و به‌ویژه غلات از طریق آن به سراسر جهان صادر می‌شود.

در بسیاری از پایگاه‌های نظامی ترکیه نظامیان آمریکا و ناتو نیز حضور دارند و پایگاه هوایی اینجیرلیک در جنوب این کشور میزبان بمب اتم آمریکایی است. این مسئله باعث شد در تحولاتی که طی دوران جنگ سرد اتفاق می‌افتاد نیز ترکیه نقش مهمی در تقابل جنگ سرد غرب و اتحاد جماهیر شوروی داشته باشد.

سیاست خارجی ترکیه چگونه کار می‌کند؟

با شکست عثمانی در جنگ جهانی اول، طرف پیروز جنگ به‌ویژه بریتانیا و فرانسه بخش‌های زیادی از این امپراطوری را اشغال کردند و تصمیم گرفتند آن را بین ارمنی‌ها، یونانی‌ها، اعراب و کردها تقسیم کنند. این مسئله از نگاه ملی‌گرایان ترک قابل پذیرش نبود و آن‌ها به رهبری مصطفی کمال آتاتورک ضمن رد طرح پیشنهادی اشغالگران، جنگی را برای استقلال آغاز کردند. نتیجه این جنگ تأسیس جمهوری ترکیه در سال ۱۹۲۳ بود. به‌عنوان مؤسس و اولین رئیس‌جمهور، آتاتورک تصمیم گرفت اصلاحات زیادی را در ترکیه آغاز کند و این کشور را به سوی مدرن‌سازی هدایت کند. او دیدگاه خاصی در عرصه سیاست خارجی داشت و با شعار «صلح در خانه، صلح در جهان» کوشید تا ضمن حفظ استقلال ترکیه، روابط نزدیکی با کشورهای غربی، به‌ویژه دشمنان سابق امپراطوری عثمانی یعنی بریتانیا و فرانسه برقرار کند.

در بیشتر طول دوران جنگ جهانی دوم، ترکیه به‌عنوان کشوری بی‌طرف اما با تمایلات نزدیک به متفقین باقی ماند. پس از پایان جنگ، روابط خود را با طرف پیروز تقویت کرد و در سال ۱۹۵۲ توانست عضو ائتلاف ناتو شود. ترکیه همچنین با بهره‌گیری از شرایط زمانه و به‌خصوص سیاست‌های آنتی‌کمونیستی هری ترومن، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، توانست کمک‌های نظامی و اقتصادی از واشنگتن دریافت کند و وضعیت خود را بهبود بخشد. این کمک‌ها، ترکیه را در مسیر ایجاد دولتی مقتدر که ایدئولوژی سکولار و ملی‌گرایانه داشت، یاری کرد. ترکیه در دهه‌های بعدی به دلیل درگیری‌ها و اختلافات شدید سیاسی و همچنین دخالت‌های ارتش و کودتا با مشکلات زیادی مواجه شد. پس از کودتای سوم بود که تلاش‌ها برای بازگشت اسلامیت و ارزش‌های سنتی به ترکیه آغاز شد و آموزش‌های اسلامی و مساجد بار دیگر به بخشی از فرهنگ ترکیه بدل شد.

اردوغان و حزب متبوع او عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲ در شرایطی به قدرت رسیدند که ترکیه برای بیش از یک دهه درگیر بی‌ثباتی سیاسی و بحران اقتصادی بود. عدالت و توسعه با اعمال اصلاحات سیاسی و اقتصادی تلاش کرد تا ترکیه را به استانداردهای اتحادیه اروپا نزدیک‌تر کند و با رشد اقتصادی متوسط 7/5درصد در سال در فاصله سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۱ محبوبیت زیادی در بین مردم به دست آورد. در عرصه سیاست خارجی در سال‌های آغازین به قدرت رسیدن اردوغان و حزب او، شعار حزب عدالت و توسعه «تنش صفر با همسایگان» بود و ترکیه تقویت تجارت و تأکید بر هویت اسلامی را به‌عنوان ابزارهای اصلی در مسیر توسعه نفوذ خود در سیاست خارجی مورد بهره‌برداری قرار می‌داد.

ترکیه همزمان سیاستی را دنبال می‌کرد که از دیدگاه تحلیلگران به «نوعثمانی‌گری» معروف شده است. بر این اساس ترکیه کوشید تا از «کمالیسم» و ایدئولوژی آتاتورک فاصله بگیرد. سیاست خارجی بر مبنای ایدئولوژی آتاتورک به غرب متمایل بود و منجر شد ترکیه از همسایگانش جدا شود. در مقابل، نوعثمانی‌گرایی سعی دارد جای پای ترکیه بین همسایگانش را، بدون از دست دادن تصویر بزرگ‌تر، محکم کند. در راستای این سیاست نیز سیاست خارجی ترکیه به مرور تغییر یافت و با هر قیمتی در پی اعمال نفوذ در مناطقی رفت که در گذشته تحت حاکمیت امپراطوری عثمانی قرار داشت. عثمانی در اوج خود بالکان، بیشتر خاورمیانه کنونی و شمال آفریقا و قفقاز را در کنترل داشت.

برای دستیابی به این هدف، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه تصمیم گرفت فعالیت‌های دیپلماتیک ترکیه در مناقشه‌های این مناطق را افزایش داده و همزمان مداخله نظامی را از سوی آنکارا به‌عنوان یک گزینه پراستفاده مطرح کند. ترکیه در سال‌های اخیر در جمهوری‌آذربایجان، عراق، لیبی و سوریه مداخله نظامی داشته، صادرات نظامی خود را افزایش داده و از اتیوپی در آفریقا تا اوکراین در اروپا مقصد صادرات نظامی ترکیه به‌ویژه پهپاد هستند. توسعه مراکز اسلامی از جمله مدارس مذهبی در مناطق مختلف نیز از جمله دیگر اقداماتی است که ترکیه‌ی اردوغان در دستور کار قرار داده است.

نه‌چندان موفق در خاورمیانه

سیاست «تنش صفر با همسایگان» حزب عدالت و توسعه تحت تأثیر بسیاری از مؤلفه‌ها از جمله تحولات بهار عربی کاملاً تحت تأثیر قرار گرفت و تا مدت‌ها روابط ترکیه با بسیاری از همسایگان تیره‌وتار بود اما با نگرانی‌های آنکارا از آینده از اقتصاد ترکیه، تلاش‌های زیادی برای ترمیم این روابط و تقویت بُعد تجاری آن صورت گرفت. اهداف آنکارا در حال حاضر جلب سرمایه‌گذاری خارجی بیشتر و استفاده از قدرت لابی همسایگان برای تقویت موضع خود در واشنگتن است.

روابط ترکیه با بحرین، مصر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی در پی حمایت ترکیه از اخوان‌المسلمین در مصر طی تحولات بهار عربی در سال ۲۰۱۱ کاملاً تحت تأثیر قرار گرفت. با گذشت زمان روابط آنکارا و ریاض حتی وخیم‌تر هم شد؛ زمانی که مأموران امنیتی سعودی در کنسولگری عربستان در استانبول اقدام به قتل جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار منتقد سعودی کردند. همزمان آنکارا در حوزه تجارت و سرمایه‌گذاری روابط خود را با تهران تعمیق کرد.

با شروع شیوع بیماری کووید ۱۹ و شروع مشکلات اقتصادی جدی ترکیه، آنکارا نیز تلاش کرد با اصلاح روابط با همسایگان وضعیت را تغییر دهد. روابط آنکارا با تل‌آویو یکی از عجیب‌ترین روابط در نوع خود است. ترکیه اولین کشور با جمعیت اکثریت مسلمان بود که اسرائیل را به رسمیت شناخت و دو طرف همکاری‌های زیادی در عرصه امنیتی در اواخر دهه ۹۰ میلادی و اوایل دهه ۲۰۰۰ داشتند. این روابط با میزبانی اردوغان از حماس و حمایت علنی از تریبون‌های رسمی از فلسطین کاهش یافت؛ به‌طوری‌که در سال ۲۰۱۸ کاهش سطح روابط اتفاق افتاد اما با تغییر سیاست‌های ترکیه این روابط از سال ۲۰۲۲ مجدداً از سر گرفته شد.

روابط ترکیه با ارمنستان نیز تحت تأثیر تحولات تاریخی روابطی بسیار پیچیده است. در طول جنگ جهانی اول، امپراطوری عثمانی بیش از 1/5میلیون ارمنی را که از نگاه دولت عثمانی تهدیدی علیه کشور به حساب می‌آمدند کشت و میلیون‌ها نفر را نیز از کشور اخراج کرد. ترکیه این مسئله تاریخی را انکار می‌کند و معتقد است ابعاد آن به‌گونه‌ای نبود که بتوان عنوان «نسل‌کشی» را به کار برد.

این کشور همچنین از طریق لابی با ایالات متحده و دیگر قدرت‌ها می‌کوشد تا از طرح چنین عنوانی برای کشتار ارامنه جلوگیری کند. تنش در روابط ترکیه و ارمنستان به این مسئله محدود نمی‌شود: در تقابل جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه ناگورنو - قره‌باغ، ترکیه مستقیماً از جمهوری‌آذربایجان حمایت نظامی می‌کند و این موضوع عادی‌سازی روابط آنکارا و ایروان را تضعیف کرده است.

ترکیه با عراق و سوریه هم مشکلات فراوانی دارد. آنکارا مدعی است بغداد به مسئولیت خود در زمینه مقابله با گروه‌های تروریستی عمل نمی‌کند و با همین توجیه، مرتباً حملاتی را علیه مناطق شمالی عراق ترتیب می‌دهد تا گروه‌های مسلح کُرد را در این منطقه نابود کند. آنکارا با بهانه‌ای مشابه، مناطقی از سوریه را نیز اشغال کرده‌ است و ضمن اسکان بخشی از مهاجران در این مناطق، تلاش دارد این مناطق را به‌عنوان حائل امنیتی برای مرزهایش تثبیت کند.

تنش دائمی در مدیترانه

روابط ترکیه با یونان و قبرس یک چالش همیشگی برای آنکارا محسوب می‌شود. این دو کشور در دوره اخیر نیز در لیست کشورهایی نیستند که ترکیه بخواهد روابط با آن‌ها را بازسازی کند و ارتقا بخشد. یونان برای استقلال از امپراطوری عثمانی مبارزه کرده بود و در دهه‌های اخیر هم چندین بار تا مرز آغاز جنگ با ترکیه پیش رفت. در سال ۱۹۷۴، ترکیه نیمی از قبرس را اشغال کرد تا بین جمعیت یونانی و جمعیت ترک این جزیره فاصله ایجاد کند. ترک‌ها احساس می‌کردند این امکان وجود دارد که یونانی‌ها درصدد اشغال این جزیره باشند. در حال حاضر نیز نیروهای حافظ صلح سازمان ملل متحد در این منطقه مستقر هستند.

ترکیه از سوی دیگر با گسترش ادعاهای خود در مدیترانه شرقی در جست‌وجوی منابع تازه نفت و گاز است تا بتواند وابستگی خود را به واردات نفت و گاز از کشورهای دیگر کاهش دهد. این اقدامات ترکیه علیه یونان که خود یکی از اعضای ناتو و اتحادیه اروپا به شمار می‌رود، عصبانیت کشورهای اروپایی را برانگیخته و روابط ترکیه با کشورهای اروپایی از جمله فرانسه را تحت تأثیر قرار داده است. جاه‌طلبی‌های ترکیه در مدیترانه انگیزه خوبی برای ترکیه در راستای ورود به جنگ داخلی لیبی و حمایت از یکی از طرف‌های جنگ در این کشور آفریقایی بود.

بده‌بستان با اروپا

ترکیه تلاش کرد تا اتحاد خود را با بلوک غرب در دوره جنگ سرد با پیوستن به نهاد‌های اروپایی رسمی کند. تلاش برای پیوستن به اتحادیه اروپا و عضویت در شورای اروپا و جامعه اقتصادی اروپا از جمله این اقدامات بود. پیوستن به جامعه اقتصادی اروپا به ترکیه کمک کرد تا تجارت خود را با اتحادیه اروپا (بزرگترین شریک تجاری ترکیه) توسعه دهد تا راه برای مهاجرت بسیاری از کارگران ترک به کشورهای اروپایی به‌ویژه آلمان باز شود.

امید به پیوستن به اتحادیه اروپا همچنین محرک بسیاری از اقدامات در ترکیه از جمله گام برداشتن حزب عدالت و توسعه در مسیر اعمال اصلاحات بود اما مجموعه‌ای از دلایل شامل مخالفت اعضای اتحادیه اروپا باعث شد گفت‌وگوها که از سال ۲۰۰۵ آغاز شده بود به تعویق بیفتد. عقبگرد در عرصه حاکمیت دموکراسی، افزایش فشارها بر مطبوعات آزاد، سرکوب اقلیت‌ها و مخالفان سیاسی از جمله موضوعاتی بود که کشورهای اروپایی را به مخالفت با عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا ترغیب می‌کرد.

مسئله مهاجران غیرقانونی نیز از دیگر موضوعات بسیار مؤثر بر روابط ترکیه و اروپا بود. آمارهای سال ۲۰۲۲ نشان می‌دهد ترکیه میزبان بزرگترین جامعه مهاجران است و از این مسئله به‌عنوان اهرمی برای فشار به بروکسل و اتحادیه اروپا بهره می‌گیرد. سال ۲۰۱۶ زمانی که ترکیه به بخشی از مهاجران اجازه داد به سوی اروپا حرکت کنند، کشورهای اروپایی احساس خطر کردند و ترکیه در ازای دریافت کمک‌های مالی بیشتر پذیرفت که مسیر این مهاجران به سوی اروپا را سد کند.

با این وجود، آنکارا زمانی که با انتقادهای شدیدی در زمینه‌های مختلف از جمله دموکراسی مواجه می‌شود، از اهرم مهاجران برای پاسخگویی به این انتقادات استفاده می‌کند و کشورهای اروپایی را تهدید می‌کند که «درها باز خواهند شد.» موضوع مخالفت اولیه آنکارا با پیوستن سوئد و فنلاند به ائتلاف ناتو چالشی بود که در مسیر روابط آنکارا با اروپا تأثیرگذار بود و ترکیه کوشید در این مسئله نیز با امتیازگیری از غرب در نهایت با گسترش ناتو موافقت کند.

ماجراجویی در بالکان

روابط ترکیه و کشورهای حوزه بالکان به‌رغم موفقیت‌های اولیه ترکیه در این مناطق چندان پایدار نبوده است. دولت‌های کشورهای این حوزه عموماً به دلیل نارضایتی‌های برجای‌مانده از دوره امپراطوری عثمانی نگاه بدبینانه‌ای به ترک‌ها دارند و در مقاطعی از تاریخ در پی هضم فرهنگی جمعیت بر جای‌مانده ترک یا اخراج ترک‌ها برآمده‌اند. از نگاه آن‌ها مقاومت فرهنگی جمعیت مسلمان منطقه نوعی اعمال نفوذ از سوی ترکیه تلقی می‌شد. موج مهاجرت‌های اجباری ترک‌های مسلمان از رومانی و بلغارستان در دهه ۱۹۳۰ به ترکیه و بعد‌تر مهاجرت‌ اجباری ترک‌های مسلمان از کوزوو و مقدونیه به ترکیه با اصرار دولت وقت یوگسلاوی باعث شد از سهم مسلمانان در جمعیت بالکان کاسته شود.

با قدرت گرفتن حزب عدالت و توسعه و تلاش ترکیه برای نفوذ فرهنگی در منطقه بالکان، آنکارا در عرصه دیپلماسی عمومی و همچنین بهبود نسبی روابط با کشورهای بالکان، موفقیت‌هایی نسبی داشت با این حال زمانی که احمدداود اوغلو، وزیر خارجه وقت ترکیه در سال ۲۰۰۸ یک سخنرانی پرشور را در شهر سارایوو درباره «میراث عثمانی و جمعیت مسلمانان بالکان» ایراد کرد، نگرانی دولت‌های بالکان از سیاست نوعثمانی‌گرایی دولت ترکیه افزایش یافت.

ترکیه کوشید با سرمایه‌گذاری در عرصه انرژی، گردشگری و حوزه‌های مورد علاقه مردم، نظیر سینما و مجموعه‌های تلویزیونی، فضا را تا حد زیادی دگرگون سازد و تا حدی موفق عمل کرد اما تداوم درگیری قومی میان صرب‌ها و مسلمانان در منطقه بالکان و همچنین مخالفت برخی کشورهای حوزه بالکان با پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا، نشان می‌دهد سیاست ترک‌ها دستاورد عملی قابل‌توجهی نداشته است.

فراز و فرود روابط با ایالات متحده

در طول جنگ سرد، ایجاد یک جبهه متحد علیه اتحاد جماهیر شوروی بر بسیاری از تنش‌ها میان اعضای ناتو سایه افکنده بود و توجه زیادی به این تنش‌ها از جمله بحث انکار نسل‌کشی ارامنه یا حمله نظامی ترکیه به قبرس صورت نمی‌گرفت اما با فروپاشی دشمن مشترک وضعیت تا حدی تغییر کرد. ایالات متحده نیز همچنان منافع مشترکی با ترکیه دارد اما همزمان می‌کوشد تا از وابستگی به پایگاه‌های نظامی ترکیه در منطقه خود را رها سازد.

نزدیکی ترکیه به کشورهایی که رابطه خصومت‌آمیز با ایالات متحده و غرب دارند نیز عامل دیگری بود که روابط آمریکا و ترکیه را تحت تأثیر قرار دارد. واشنگتن رابطه آنکارا با تهران را مانع از به نتیجه رسیدن تحریم‌های خود می‌دانست و مدعی بود هالک بانک، بانکی دولتی در ترکیه تلاش داشته در فاصله سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران را دور بزند. جنگ سوریه نیز از جمله عوامل تأثیرگذار بر این رابطه بود.

آمریکایی‌ها در جنگ همکاری نزدیکی با کردها داشتند درحالی‌که ترکیه این مسئله را برخلاف منافع خود می‌دانست. در سال ۲۰۱۶ با وقوع کودتا در ترکیه، آنکارا فرار فتح‌الله گولن به آمریکا و سر باز زدن واشنگتن از استرداد او را نشانه‌ای از نقش داشتن آمریکا در کودتا می‌دانست. در سال ۲۰۱۹، ترکیه هشدارهای آمریکا در خصوص نخریدن سامانه دفاع هوایی اس۴۰۰ از روسیه را نادیده گرفت و اقدام به خرید این سامانه پیشرفته روسی کرد. در مقابل ایالات متحده با اعمال تحریم‌هایی علیه ترکیه، این کشور را از برنامه فروش جنگنده اف ۳۵ کنار گذاشت. بسیاری از تحلیلگران این مسئله را نشانه‌ای از خواست آنکارا بر استقلال بیشتر در زمینه نظامی و کاهش وابستگی به آمریکا و ناتو ارزیابی می‌کنند.

آینده سیاست خارجی ترکیه

با پیروزی اردوغان در انتخابات ۲۰۲۳ تحلیلگران بر این باورند که مسیر دولت او در عرصه سیاست خارجی با همین روند دو سال اخیر ادامه خواهد یافت. اندیشکده شورای روابط خارجی آمریکا در گزارشی می‌نویسد: «اردوغان تلاش خواهد کرد جایگاه ترکیه را در عرصه سیاست خارجی ارتقا دهد. او همچنان بر ایده دنیا بزرگتر از ۵ کشور است اصرار خواهد ورزید و خواهد کوشید تا با تکیه بر اسلام‌گرایی، جاذبه خود را برای افکار عمومی در کشورهای اسلامی از جمله در آفریقا افزایش دهد.» برخی دیگر از تحلیلگران نیز معتقدند فرصت پیش روی اردوغان و اقتدارگرایی او ممکن است باعث شود او تصمیمات بزرگی را با اشتباه محاسباتی اتخاذ کند و این تصمیمات تبعات جبران‌ناپذیری برای ترکیه داشته باشد.

منبع عکس: Gettyimages