هوش مصنوعی بدون متولی/باوجود سرعت خیرهکننده توسعه هوش مصنوعی در جهان وضعیت ایران رضایتبخش نیست
وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دیروز گفت که ایران در بحث شاخص جهانی هوش مصنوعی، وضعیت مناسبی در مقایسه با کشورهای منطقه ندارد.
وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دیروز گفت که ایران در بحث شاخص جهانی هوش مصنوعی، وضعیت مناسبی در مقایسه با کشورهای منطقه ندارد. به‌گفته هاشمی، کشورهایی مانند امارات و عربستان در زمینه هوش مصنوعی شرایط بهتری از ایران دارند و باید با سرمایه‌گذاری بیشتر در حوزه فناوری اطلاعات و زیرساخت‌های ارتباطی کشور کاری کرد تا دست‌کم شکاف‌ها و فاصله‌ها کمتر شوند. بنا به آمارهایی که هاشمی داده، رتبه ایران در شاخص جهانی هوش مصنوعی ۶۰ است و در مقابل امارات رتبه ۱۴ و عربستان رتبه ۲۰ را در اختیار دارند.
این دو کشور طرح‌های سرمایه‌گذارانه 1/4 و ۲۰ میلیارد دلاری برای توسعه هوش مصنوعی و هوشمندسازی‌شان دارند. رقمی که وزیر ارتباطات درباره سرمایه‌گذاری ایران در هوش مصنوعی ذکر کرده، بسیار کمتر از پیشتازان است: ۵۰ میلیون دلار؛ یعنی 0/25 درصد عربستان و 3/5 درصد امارات. اما واقعاً چرا اختلاف‌ها این‌قدر زیاد است؟ آیا شتاب‌بخشیدن به طرح‌های زیرساختی حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطی ممکن است؟ چه نهادها و سازمان‌هایی در حوزه هوش مصنوعی مسئولیت دارند؟ عملکردها چگونه بوده و چه خلأهایی وجود دارد؟
۲۵۲ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری هوش مصنوعی
کم نیستند کسانی که معتقدند هوش مصنوعی انقلاب قرن فعلی بیست‌ویکم است؛ فناوری‌ای محبوب و سرمایهگذاریهای کلان و سنگین که در حال متحول ساختن اقتصادها و جوامع است. براساس گزارش سال ۲۰۲۵ «شاخص هوش مصنوعی استنفورد»، سرمایه‌گذاری خصوصی جهانی در هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۴ با ۲۶ درصد به 252 میلیارد دلار رسیده است. پیش‌بینی‌ها نیز درباره ادامه‌دار بودن روند صعودی سرمایه‌گذاری‌ها، خوش‌بینانه است. IDC برآورد کرده که هوش مصنوعی تا سال ۲۰۳۰ به‌طور تجمعی 19/9 تریلیون دلار به اقتصاد جهانی اضافه کند که معادل 3/5 درصد از تولید ناخالص داخلی مجموع کشورهاست. این رشد سریع نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک هوش مصنوعی است.
از آن‌سو کشورهای مختلف نیز استراتژی‌های مختلفی برای حوزه هوش مصنوعی‌شان طراحی کرده‌اند که عمده آن در سه حوزه سرمایه‌گذاری بر زیرساخت‌ها، توسعه استعدادها و همکاری‌های بین‌المللی است. برای مثال آمریکا با شرکت‌‌های قدرقدرتی مثل اوپن‌ای‌آی، ایکس، گوگل، مایکروسافت، آمازون، متا، آنتروفیک، پرپلکسیتی، بایت‌دنس و... هم‌اکنون قطب اصلی هوش مصنوعی است و بر نوآوری و کاربردهای دولتی هوش مصنوعی تأکید دارد. همچنین چین می‌خواهد تا سال ۲۰۳۰ رهبر جهانی هوش مصنوعی شود و از سال ۲۰۱۷ کارش را شروع کرده است. اتحادیه اروپا نیز برای تبدیل‌شدن به قطب هوش مصنوعی قابل اعتماد و انسان‌محور، طرح عمل AI Continent را پیش می‌برد و هند نیز بر استراتژی رشد پایدار با محوریت هوش مصنوعی تاکید دارد.
بلندپروازی به سبک ایران
درباره ایران تقریباً از سال ۱۴۰۰ مقام‌ها در تریبون‌های مختلف، برنامه‌های مختلفی برای هوش مصنوعی مطرح کرده‌اند که شاید بلندپروازانه‌ترین آن، قرار گرفتن ایران در زمره ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی تا سال ۲۰۳۲ باشد. بااین‌حال هیچ نشانه‌ای از چنین جهت‌گیری جاه‌طلبانه‌ای در عمل مشاهده نمی‌شود.
بررسی شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت‌ها شاید یک ملاک ارزیابی باشد. مؤسسه‌ای به‌نام آکسفورد اینسایت، سالانه کشورها را برای پذیرش و اجرای فناوری هوش مصنوعی براساس معیارهای پنچ‌گانه‌‌ای اعم از چارچوب سیاستی، زیرساخت‌ها، دسترسی به داده، سرمایه انسانی، نوآوری و ملاحظات اخلاقی ارزیابی می‌کند. در گزارش سال ۲۰۲۴ این نهاد، ایران در میان ۱۸۸ کشور، رتبه ۹۱ را کسب کرده که سه‌پله بهتر از سال ۲۰۲۳ است. این عملکرد در مقایسه با جایگاه ایران درزمینه تولیدات علمی مبتنی بر هوش مصنوعی زمین تا آسمان متفاوت است.
ایران با تولید دانش هوش مصنوعی، به‌ویژه فعالیت‌های دانشگاهی جایگاه قابل‌توجهی دارد و در زمره ۲۰ کشور برتر جهان قرار دارد. ضعف اصلی ایران در شاخص‌های کلان مانند حاکمیت هوش مصنوعی و انطباق‌پذیری است؛ موضوعاتی که همه تلاش‌های دیگر را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند. براساس گزارش‌ها تا نیمه ۲۰۲۴، ۳۲ کشور قوانینی برای حوزه هوش مصنوعی وضع و راهبردهای‌شان را مشخص کرده‌اند و سرمایهگذاریهای کلانی به تقویت زیرساخت‌هایشان اختصاص داده‌اند.
انتظارات بالا و عملکردهای ضعیف
باوجود اقداماتی مانند تأسیس سازمان ملی هوش مصنوعی، ابهامات درباره نقش نهادهای متولی، تعامل میان شورای عالی انقلاب فرهنگی و کمیسیون تنظیم مقررات و فقدان برنامه عملیاتی جامع به‌خوبی مشهود است. تا به امروز تخصصی‌ترین نهاد و دستگاه متولی هوش مصنوعی، همین سازمان ملی هوش مصنوعی است که حالا بعد از یک‌سال تردیدهایی درباره عملکرد آن وجود دارد. سازمانی که سال گذشته متولد شده، آن‌طور که باید انتظارها را برآورده نکرده است. ریشه‌های تشکیل این سازمان به مصوبات دولت سیزدهم بازمی‌گردد.
مرحوم رئیسی در آذرماه ۱۴۰۲، دستور تشکیل شورای ملی راهبری و مرکز ملی هوش مصنوعی را صادر کرد. سپس در دی‌ماه ۱۴۰۲، سند ملی هوش مصنوعی با همکاری وزارتخانه‌ها، دستگاه‌های اجرایی، دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها تصویب و درنهایت براساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۴۰۳ نهایی شد. ماموریت این سازمان این بود که هدف‌گذاری غایی ـ که همان قرار گرفتن ایران درزمره ۱۰ کشور برتر جهان در حوزه هوش مصنوعی بود ـ را تا سال ۱۴۱۲ عملیاتی کند؛ رویایی که باتوجه به عملکرد یک‌سال گذشته این سازمان، هیچ گزارش و اطلاعاتی درباره آن منتشر نشده است.
از این که بگذریم، برنامه هفتم توسعه نیز نتوانسته ابهامات را رفع کند. مطابق بند (ج) ماده ۶۵ قانون برنامه، دولت تکلیف دارد «برنامه ملی هوش مصنوعی» را اجرایی کند. برنامه‌‌ای که هدف آن رفع موانع و چالش‌های توسعه هوش مصنوعی کشور مثل دسترسی به داده، حمایت از کسب‌و‌کارهای کوچک و نیروهای متخصص این حوزه و تأمین مالی سریع و ضروری است.
مهمترین هدف طرح جدید، هماهنگ‌سازی ملی برای توسعه هوش مصنوعی و جلوگیری از پراکندگی فعالیت‌هاست. وضعیتی که به‌طور مشخص گواهی است بر این‌که مدیریت، تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری هوش مصنوعی کشور، در سالیان گذشته به‌شدت از تداخل وظایف و مسئولیت‌ها متاثر شده است و همین موضوع توان، زمان و تخصیص درست و اصولی منابع محدود کشور را تحت‌الشعاع قرار داده است.
آینده هوش مصنوعی ایران
در چنین وضعیتی آیا می‌توان به آینده امیدوار بود؟ پاسخ دشوار است. برای بهره‌مندی از مزایای هوش مصنوعی به نظر می‌رسد یک‌بار دیگر باید همه‌چیز را مرور کرد و اقدام‌های ضروری در سطوح عالی تصمیم‌گیری انجام داد، زوائد را حذف کرد، عملکردها را سنجید، ماموریت‌هایی مشخص برای سازمان‌ها و نهادهای تخصصی و حرفه‌ای تعیین کرد و از فرصت‌ها به‌خوبی استفاده کرد. واقعیت این است که ایران پتانسیل علمی و انسانی قوی در حوزه هوش مصنوعی دارد. باوجود ابرچالش تحریم‌های بین‌المللی و کمبود سرمایه‌گذاری خارجی، تجربه پیشرفت‌ها در برخی حوزه‌های مرتبط با هوش مصنوعی، نشان‌دهنده ظرفیت بالقوه کشور است.
تنوع‌بخشی به اقتصاد، بهبود خدمات عمومی و بهره‌گیری از مزیت‌های دیگر آن؛ مشروط به داشتن طرح، برنامه، تدوین استراتژی‌های منسجم و سرمایهگذاریهای هدفمند است. به‌عبارتی‌دیگر، توسعه سرمایه‌گذاری و توجه به زیرساخت‌ها برای توسعه هوش مصنوعی، بیش از هر چیز نیازمند گرفتن تصمیم‌های دشوارتر و پرداخت جدی‌تر به حکمرانی هوش مصنوعی است. در غیراین‌صورت عقب‌ماندگی در هوش مصنوعی به کاهش رقابت‌پذیری، وابستگی فناوری و ازدست‌دادن فرصت‌های نوآوری منجر شود و آنگاه است که پشیمانی سودی ندارد.
