مسکو قرارداد غلات را تمدید نکرد

نگرانی از کمبود غلات و تبدیل آن به بحران جهانی

با وجود اینکه رجب‌طیب‌اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در روزهای گذشته از موافقت مسکو با تمدید قرارداد غلات خبر داده بود، کاخ کرملین روز دوشنبه ادامه اجرای توافق غلات با اوکراین را برای تسهیل صادرات از طریق بنادر دریای سیاه، به حالت تعلیق درآورد. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کاخ کرملین ضمن اعلام این خبر گفت: «روسیه زمانی به توافقنامه بازمی‌گردد که پایبندی به بخش دوم توافق اجرا شود؛ این قسمت غرب را ملزم می‌کند تا محدودیت‌ها بر صادرات کشاورزی و کود روسیه را رفع کند.» بر این اساس، ضمانت‌های امنیتی مسکو برای محموله‌های غلات اوکراین از ابتدای روز سه‌شنبه ۱۸ ژوئیه پایان می‌یابد و کریدور بشردوستانه دریای سیاه نیز بسته شد. کرملین روز دوشنبه اعلام کرد که این توافقنامه نیمه‌شب دوشنبه به وقت محلی در مسکو به صورت «دفاکتو» منقضی می‌شود و مسکو قصد تمدید آن را ندارد. مسکو اطمینان داده که در صورت برآورده شده خواسته‌هایش و فراهم شدن شرایط آماده است تا «فوراً» به این توافق بازگردد. دیمیتری پسکوف، در حالی از پایان یافتن توافق غلات خبر داد که ساعاتی پیش از آن پل استراتژیک ارتباطی میان روسیه و شبه‌جزیره کریمه هدف حمله پهپاد‌های نیروی دریایی اوکراین قرار گرفت. با این حال پسکوف عدم تمدید توافق را با این حملات بی‌ارتباط دانست و پوتین وعده داد، روسیه به این حمله پاسخ خواهد داد. قرارداد کریدور غلات به‌منظور کاهش تأثیر جنگ روسیه و اوکراین بر قیمت جهانی مواد غذایی و به‌خصوص تامین غلات مورد نیاز تعدادی از کشورهای واردکننده با ابتکار ترکیه و با همکاری سازمان ملل متحد، روسیه و اوکراین یک سال پیش در ۳۱ تیرماه ۱۴۰۱ در استانبول امضا شد. این قرارداد ابتدا برای اجرا در مدت ۶ ماه امضا شده و در سه دوره متوالی ۲ ماهه تمدید شد که مهلت تمدید ۲ماهه سوم این قرارداد دیروز به پایان رسید. مقامات سازمان ملل، ترکیه، روسیه و اوکراین یک مرکز هماهنگی مشترک در استانبول تشکیل داده بودند که توافق دریای سیاه را عملیاتی می‌کرد. روال کار از این‌ قرار بود که اوکراین به‌صورت روزانه فهرستی از کشتی‌ها را به مرکز مذکور ارائه می‌کرد تا مجوز جابه‌جایی غلات با این کشتی‌های مشخص، صادر شود. پس از آنکه کشتی‌ها تأیید می‌شدند، توسط مقامات این مرکز در نزدیکی ترکیه مورد بازرسی قرار گرفته و سپس به بندر اوکراین در دریای سیاه می‌رفتند تا بارگیری کنند. این کشتی‌ها پس از بارگیری، مجدداً به آب‌های ترکیه رفته و برای آخرین بار مورد بازرسی قرار می‌گرفتند. این بازرسی‌ها به دلیل نگرانی روسیه از احتمال ورود سلاح به اوکراین از طریق کشتی‌های باری صورت می‌گرفت.

غلات و انرژی دو اهرم فشار روسیه بر اروپا

غلات و انرژی دو اهرم فشار روسیه بر اروپا در مقابل تحریم اقتصادی بودند که با طولانی شدن جنگ و تزلزل در جبهه اروپایی و بالا رفتن قیمت انرژی در اروپا و مقاومت و تاب‌آوری خوب اقتصاد روسیه در مقابل تحریم‌ها بیش از پیش کارکرد خود را برای روسیه نشان داده‌اند. روسیه و اوکراین دو صادرکننده عمده غلات به جهان هستند و با شروع جنگ اوکراین پیش‌بینی می‌شد که کمبود غلات به یکی از بحران‌های جهانی بدل شود. غرب برای جبران کاهش صادرات غلات از اوکراین و روسیه ناگزیر به واردات از آمریکا و سایر مناطق جهان با قیمتی بالاتر روی آورد و روسیه نیز به‌دنبال جایگزین برای فروش غلات خود بازارهای جدید را آزمود. ترکیه به رهبری رجب‌طیب‌اردوغان که در چند دهه گذشته به فرصت‌طلبی شهره شده نیز به دلال انرژی و غلات روسیه بدل شد و تلاش کرد بیشترین بهره را از این فرصت ببرد. ابتکار قرارداد غلات توسط ترکیه و وساطت سازمان ملل صورت گرفت تا روسیه به اوکراین اجازه دهد که از طریق بنادر خود در دریای سیاه به صادرات غله ادامه دهد و در ازای آن سازمان ملل نیز تحریم کشورهای غربی را در قبال صادرات غله و محصولات کشاورزی روسیه و همچنین روند صادرات کود به روسیه را تسهیل کند. روسیه طی یک سال گذشته از عدم اجرای بند دوم این توافق ابراز نارضایتی کرده و اصرار داشته که چنانچه سازمان ملل و کشورهای غربی در زمینه ناامنی غذایی و کمبود غلات در جهان نگران هستند موانع در مقابل صادرات غلات روسیه را نیز از بین ببرند؛ امری که به گفته روسیه نشانگر عدم صداقت سازمان ملل و کشورهای غربی است. روسیه با اشغال کریمه و شرق اوکراین بر بخش اعظم مرز اوکراین در دریای سیاه مسلط شده است و اودسا تنها بندر مهم باقیمانده در اختیار اوکراین است ولی دریای سیاه در کنترل نیروی دریایی و هوایی روسیه قرار دارد و در صورت عدم موافقت روسیه، امکان گذر امن کشتی‌های باری اوکراین وجود ندارد. بلومبرگ سه‌شنبه به نقل از مدیرعامل هلدینگ هارویست اوکراین گزارش داد، «کاری که اوکراین باید بکند این است که حمایت ترکیه را جلب کند تا صادرات غلات از بنادر دریای سیاه ادامه داشته باشد. آنکارا می‌تواند ناوهای خود را به حفاظت از این کشتی‌های باری اوکراین در هنگام ورود و خروج در بنادر بگمارد.» ولادیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین نیز اعلام کرد که این کشور خواهان ادامه طرح غلات دریای سیاه بدون حضور روسیه است. زلنسکی گفت: «پس از دریافت پیام رسمی روسیه در مورد تعلیق توافق غلات، به وزارت امور خارجه دستور دادم تا پیام رسمی دولت اوکراین را به سازمان ملل و ترکیه ارائه کند تا بدانیم که آیا آن‌ها آماده ادامه همکاری هستند یا خیر؟»این در حالی است که وزارت دفاع روسیه اعلام کرده از ۲۰ ژوئیه برابر با پنجشنبه ۲۹ تیر همه کشتی‌هایی که از دریای سیاه به بنادر اوکراین سفر می‌کنند به عنوان حامل‌های بالقوه محموله‌های نظامی در نظر گرفته می‌شوند و با آنها برخورد می‌شود. در چنین شرایطی درخواست اوکراین به‌معنای این است که ترکیه از طریق ناوگان دریایی خود در دریای سیاه به حفاظت از کشتی‌های تجاری و باری اوکراین در مقابل تهدید و حملات احتمالی روسیه بپردازد که می‌تواند به درگیری نظامی میان ترکیه و روسیه منجر شود؛ امری که قطعاً ترکیه مایل به انجام آن نیست و ترجیح می‌دهد از طریق دیپلماتیک، روسیه را به ادامه توافق راضی کند و یا قید این توافق را بزند. در همین راستا خبرگزاری ریانووستی خبر داده که سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در مورد راه‌های صادرات غلات با همتای ترکیه‌ای خود در حال گفت‌وگو است. مسکو پیش از این هم شکایت داشت که توافق صادرات غلات اساساً به نفع اوکراین است و این در حالی است که تحریم‌های غرب جریان صادرات کود و گندم روسیه را به بازارهای خارجی محدود کرده است. مطابق گزارش سازمان ملل، این ابتکار به کاهش بیش از ۲۳درصدی قیمت مواد غذایی در سال گذشته منجر شد و از آن زمان بیش از ۳۲ میلیون تن مواد غذایی از بنادر اوکراین صادر گردیده است. خبرگزاری رویترز پس از اعلام خروج مسکو از توافق در گزارشی اعلام کرد که اوکراین حجم صادرات غلات خود را از طریق کشورهای اتحادیه اروپا افزایش داده، هرچند این میزان صادرات در مقایسه با پیش از توافق و از طریق دریای سیاه، کمتر است. همزمان برخی دولت‌های خارجی و سازمان‌های کمک‌رسان ضمن نادیده گرفتن مفاد قرارداد، تصمیم روسیه را محکوم کردند. رسانه‌ها و سازمان‌های غربی پس از اعلام این خبر ضمن ابراز نگرانی نسبت به خروج روسیه از این توافق نسبت به اثرات فوری این امر هشدار دادند. این رسانه‌ها بدون توجه به تحریم صادرات غلات و مواد غذایی روسیه توسط کشورهای غربی و عدم امکان صادرات کود به روسیه از افزایش ناامنی غذایی و ارسال کمک‌های بشردوستانه به مناطق آسیب‌پذیر در پی خروج مسکو از توافق صادرات غلات از طریق دریای سیاه، ابراز نگرانی کرده‌اند. بدون شک صادرات زمینی اوکراین به سرعت نخواهد توانست به حجم صادرات از طریق دریای سیاه دست پیدا کند و در عین حال هزینه‌های بیشتری را بر اوکراین تحمیل خواهد کرد و تاثیر خود را بر قیمت غلات در جهان نشان خواهد داد. در ادامه باید دید آیا روسیه خواهد توانست اراده خود را به طرف غربی تحمیل کند و یا تسلیم فشارها خواهد شد و در همین شرایط مجدداً اجازه صادرات غله را صادر خواهد کرد؟

انتقاد مکرون و گوترش از روسیه

امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه نیز همتای روس خود را متهم کرد که با پایان دادن به مشارکت مسکو در توافق صادرات غلات اوکراینی «اشتباه بزرگی» مرتکب شده است. امانوئل مکرون روز سه‌شنبه پس از اجلاس سران اتحادیه اروپا در بروکسل، اضافه کرد: «ما به وضوح می‌بینیم که روسیه تصمیم گرفته است کشورهایی را که در شرایط دشواری قرار دارند، گرسنگی بدهد. او (پوتین) تصمیم گرفت از غذا سلاح بسازد. به نظر من این یک اشتباه بزرگ است. پایان دادن به معامله غلات نشان می‌دهد که «شاه برهنه است، نه اینکه بگوییم تزار»؛ ما به وضوح می‌بینیم که روسیه تصمیم گرفته است کشورهایی را که در شرایط دشواری قرار دارند، گرسنه نگه دارد.» آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل متحد نیز در واکنش به اقدام روسیه گفت: من عمیقاً از تصمیم روسیه برای توقف و پایان دادن به اجرای طرح دریای سیاه (توافق صادرات غلات) از جمله لغو تضمین‌های امنیتی روسیه در کشتیرانی در بخش شمال غربی دریای سیاه متأسفم.