دست‌هـا روی مـاشه اتمی
توسعه ناتو می‌تواند بهانه‌ای برای آغاز جنگ هسته‌ای میان روسیه و غرب شود؟
توسعه ناتو می‌تواند بهانه‌ای برای آغاز جنگ هسته‌ای میان روسیه و غرب شود؟
ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه وقتی که در سخنرانی خود در ۲۱ فوریه از حمله روسیه به اوکراین خبر داد، در بخشی از گفته‌هایش این پیام دریافت می‌شد که اگر کشورهای عضو ناتو در اوکراین دخالت کنند، روسیه با سلاح هسته‌ای واکنش نشان خواهد داد. پوتین گفت: «روسیه فورا پاسخ خواهد داد و تبعات آن به‌گونه‌ای خواهد بود که تا به‌حال در طول تاریخ ندیده‌اید.» در ۲۷ فوریه، پوتین دستور داد تا نیروهای بازدارنده‌ای هسته‌ای به حالت «وظیفه ویژه جنگی» درآیند که در پروتکل‌های پرتاب سلاح هسته‌ای از روسیه معنی خاصی می‌دهد. دلیل آن این است که به گفته کارشناسان سلاح‌های هسته‌ای، سیستم فرماندهی و کنترل روسیه نمی‌تواند دستور پرتاب را در زمان صلح ارسال کند، پس افزایش سطح هشدار به «مبارزه» اجازه رد شدن دستور پرتاب و اجرا را می‌دهد.
این اقدام پوتین، واکنشی دفاعی بود به اعمال تحریم‌های اقتصادی. اما در خارج از این کشور، اقدام به تغییر سطح هشدار توسط روسیه به معنی باز شدن راهی برای استفاده از تسلیحات هسته‌ای در اولین حمله غافلگیرانه است.
به گزارش چتم هاوس پس از ماه‌ها درگیری خشونت‌آمیز و دستاوردهای اوکراین از ضدحمله‌هایش در شرق این کشور، ولادیمیر پوتین در ۲۱ سپتامبر اعزام ۳۰۰هزار نیروی ذخیره را تحت عنوان «بسیج محدود» و برگزاری چندین رفراندوم در مناطق تحت کنترل روسیه در اوکراین را با هدف گسترش قلمرو روسیه اعلام کرد.
علاوه بر آن، تهدیدهای هسته‌ای پوتین بیشتر و پررنگ‌تر شد‌ه‌اند. دکترین هسته‌ای روسیه نیز که استفاده از سلاح هسته‌ای فقط در شرایط وجود تهدید بود، تغییر و به وجود تهدیدی برای تمامیت ارضی توسعه پیدا کرد. نگرانی‌ها از تغییر قلمرو روسیه بالا گرفته و به شدت مورد اعتراض اوکراین واقع شده است. این تحولات شرایطی را که پیشتر به مرحله به‌شدت خطرناکی رسیده بود، تشدید می‌کند. رفتارها و تفکرات متناقض با پتانسیل سوءبرداشت می‌تواند به تصمیم‌گیری‌هایی بر پایه فرضیه‌های نادرست تبدیل شود. تاریخچه مستندی از گذشتن خطر سلاح هسته‌ای از بیخ گوش کشورها وجود دارد. نظریه بازدارندگی تسلیحات هسته‌ای در جنگ سرد توسعه پیدا کرد که در درجه اول بر پایه «نابودی حتمی طرفین» یا MADاست. ایده پشت این دکترین، وحشت و ویرانی ناشی از تسلیحات هسته‌ای به اندازه‌ای کافی است تا از هرگونه اقدام تهاجمی و جنگ جلوگیری شود. اما اجرای تئوری بازدارندگی در واقعیت‌های برآمده پس از جنگ سرد و در دوران پیچیده حمله‌های سایبری که می‌تواند در فرمان و کنترل سلاح‌های هسته‌ای اختلال ایجاد کند، به شدت مورد اعتراض قرار گرفته است.
کشورهایی که سلاح هسته‌ای دارند
طبق پیمان منع اشاعه سلاح‌های هسته‌ای یا NPT، پنج کشور شناخته‌شده شامل چین، فرانسه، روسیه، انگلستان و آمریکا، سلاح هسته‌ای دارند. تقریبا هر کشوری در دنیا به این پیمان پیوسته است. سه کشور هندوستان، پاکستان و کره‌شمالی خارج از این پیمان هستند، اما اعلام کرده‌اند تسلیحات هسته‌ای دارند. اسرائیل نیز در اختیار داشتن تسلیحات هسته‌ای را اعلام نکرده، ولی تصور بر این است که دارد.
تسلیحات هسته‌ای را می‌توان بر اساس ماشین‌های حمل و پلتفرم پرتاب به چند دسته مختلف موشک‌های زمینی، دریایی یا هوایی با بردهای کوتاه، متوسط و بلند تقسیم‌بندی کرد. براساس پیمان استارت نو، آمریکا و روسیه درباره موشک‌های استراتژیک و دوربرد خود با یکدیگر تبادل اطلاعات می‌کنند. استارت نو پیمانی است برای کاهش و نظارت بر تسلیحات هسته‌ای میان دو کشور. اما با تصمیم آمریکا برای خروج از پیمان منع موشک‌های هسته‌ای میان‌برد یا INF در سال ۲۰۱۹، هیچ پیمان دیگری میان آمریکا و روسیه برای تنظیم تعداد یا استقرار موشک‌های هسته‌ای که از زمین به هوا با برد بین ۵۰۰ تا ۵۵۰۰ کیلومتر پرتاب می‌شوند، وجود ندارد. در نتیجه طرح‌های هسته‌ای ریاست‌جمهوری سال ۱۹۹۱، تسلیحات هسته‌ای کوتاه‌برد (که در زمان ریاست‌جمهوری جرج بوش پدر اجرا شد) در انبارها قرار گرفتند، اما استفاده از این تسلیحات مشمول هیچ‌گونه محدودیت قانونی نمی‌شود.
در دهمین کنفرانس بازبینی پیمان NPT در نیویورک، مشکل تهدیدهای هسته‌ای و هدف گرفتن نیروگاه‌های هسته‌ای در اوکراین، محور اصلی مذاکرات قرار داشتند. در پایان این نشست سندی که به دقت تدوین شده بود نشان می‌داد که نگرانی‌ها درباره سه رکن معاهده خلع سلاح هسته‌ای، عدم اشاعه و استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای به خوبی پیش می‌رفتند، اما روسیه در آخرین روز این نشست، توافقنامه خود را خارج کرد و باعث مختل کردن پیشرفت‌ها شد.
آیا روسیه از سلاح هسته‌ای استفاده خواهد کرد؟
اگر روسیه بخواهد از سلاح هسته‌ای استفاده کند، مشخص است که این کار را در جنگ علیه اوکراین انجام خواهد داد و به هیچ کشوری که عضو ناتو باشد، حمله نمی‌کند. حمله به کشور عضو پیمان ناتو، ماده پنجم پیمان واشنگتن را فعال می‌کند که پاسخ تمام قوای ناتو را به همراه خواهد داشت. در چنین حملاتی، سلاح‌های هسته‌ای «میدان نبرد» کوتاه‌برد و بازده پایین مورد استفاده قرار می‌گیرند. تصور می‌شود بیش از ۱۰۰۰ مورد از آنها در انبارها ذخیره شده باشند. این سلاح‌ها باید از انبار خارج شوند یا به موشک‌ها متصل شوند، در بمب‌افکن‌ها یا به عنوان گلوله در توپخانه‌ها قرار بگیرند.
اوایل سال ۲۰۲۲، پوتین ناظر تمرینی بود که بر آمادگی فرماندهی و کنترل نظامی، خدمه رزمی، کشتی‌های جنگی و حامل‌های موشکی استراتژیک و همچنین قابلیت استراتژیک سلاح‌های هسته‌ای و غیرهسته‌ای متمرکز شده بود. این رزمایش نیروهای هوافضای روسیه، منطقه نظامی جنوبی، نیروهای موشکی استراتژیک، ناوگان شمالی و ناوگان دریای سیاه را شامل می‌شد. با این حال، لفاظی‌های فزاینده پیشنهاد می‌کنند که این تهدیدات هسته‌ای به جای اوکراین، تهدید مستقیمی برای ناتو است و می‌تواند اشاره به سلاح‌های هسته‌ای دوربرد و بازده بالا داشته باشد. پوتین در سخنرانی خود در ۲۱ سپتامبر، باج‌گیری هسته‌ای توسط کشورهای عضو ناتو را مطرح کرد و گفت: «باج‌گیری هسته‌ای نیز آغاز شده. ما نه‌تنها درباره گلوله‌باران نیروگاه اتمی زاپوریژیا صحبت می‌کنیم، بلکه درباره اظهارات برخی از مقامات عالی‌رتبه کشورهای ناتو درباره امکان و قابل قبول بودن استفاده از سلاح‌های کشتار جمعی (تسلیحات هسته‌ای) علیه روسیه حرف می‌زنیم.» پوتین در ادامه تاکید کرد: «می‌خواهم به کسانی که چنین اظهاراتی درباره روسیه می‌کنند بگویم که کشور ما دارای مدل‌های مختلفی از تسلیحات است که برخی از آنها مدرن‌تر از سلاح‌های کشورهای ناتوست. در صورت تهدید تمامیت ارضی کشورمان و برای دفاع از روسیه و مردم خود، قطعا از تمام سیستم‌های تسلیحاتی در دسترس خود استفاده می‌کنیم. این یک بلوف نیست. شهروندان می‌توانند مطمئن باشند که روسیه از تمامیت ارضی سرزمین مادری، استقلال و آزادی کشور، تکرار می‌کنم به‌وسیله سیستم‌هایی که در اختیار داریم، دفاع می‌کند. آنهایی که از باج‌گیری هسته‌ای علیه ما استفاده می‌کنند باید بدانند که جهت باد تغییر می‌کند.»
هیچ‌گونه تهدید هسته‌ای از طرف کشورهای عضو ناتو همانند فرانسه، انگلستان و آمریکا که سلاح هسته‌ای دارند، وارد نشده است. ناتو به سلاح‌های هسته‌ای به عنوان عاملی بازدارنده نگاه می‌کند و اخیرا متعهدشده که در واکنش به تصرف اوکراین به دست روسیه برنامه بازدارندگی طولانی‌مدت و موقعیت دفاعی خود را به شدت تقویت می‌کند.
لیز تراس، با کسب موفقیت در آخرین کمپین رهبری حزب محافظه‌کار در جواب به این سوال که آیا او حاضر است «دکمه را فشار دهد» پاسخ مثبت داد. اما باید توجه داشت این سوالی است که رسانه‌ها از تمام نخست‌وزیران انگلستان می‌پرسند و پاسخ مثبت دادن به آن، نشانه‌ای از تعهد به بازدارندگی هسته‌ای است. این موضوع نباید به عنوان تهدیدی مستقیم به هر کشوری تعبیر شود.
هرگونه اقدامی جهت آماده‌سازی و استقرار تسلیحات هسته‌ای، به‌وسیله ماهواره‌های آمریکایی و دیگر کشورها مشاهده و نظارت می‌شود. این ماهواره‌ها قابلیت رصد کردن در هوای ابری و شب را نیز دارند. بسته به اطلاعات و تحلیل‌های دیگر و شکست تمام تلاش‌های دیپلماتیک برای منصرف کردن روسیه، کشورهای ناتو ممکن است تصمیم بگیرند برای جلوگیری از پرتاب تسلیحات هسته‌ای از سایت‌های ذخیره‌سازی بمب‌ها و محل استقرار موشک‌ها مداخله کنند.
اما خطرات بسیاری در ارتباط با تصمیم به مداخله وجود دارد. این اقدام ممکن است حمله بدتری از سمت روسیه را به دنبال داشته باشد. در واقع می‌توان آن را تجاوز از سوی ناتو دانست تا دفاع پیشگیرانه. با این حال، پیشگیری نکردن باعث می‌شود اوکراین و دیگر کشورها شامل انگلستان، آمریکا و دیگر کشورهای عضو ناتو در معرض انفجارهای هسته‌ای و کشته شدن صدها هزار نفر قرار بگیرند که بستگی به آنچه مورد هدف قرار گرفته، دارد.
پاسخ ناتو چه خواهد بود؟
اگر روسیه بخواهد با تسلیحات هسته‌ای به اوکراین حمله کند، کشورهای ناتو احتمالا به دلیل اینکه اثرات و تبعات آن فراتر از مرزهای اوکراین می‌رود و به کشورهای اطراف می‌رسد، زمینی وارد عمل خواهند شد. ناتو می‌تواند با استفاده از نیروهای متعارف به دارایی‌های استراتژیک روسیه حمله کند یا از سلاح‌های هسته‌ای استفاده کند. در هر صورت گزینه‌های مختلفی برای انتخاب وجود دارد. آمریکا حدودا ۱۵۰ بمب گرانشی هسته‌ای B-۶۱ را در پنج کشور عضو ناتو مستقر کرده است؛ بلژیک، آلمان، هلند، ایتالیا و ترکیه. از سوی دیگر آمریکا، انگلستان و فرانسه توانایی حمله‌های هسته‌ای با ظرفیت دوربرد و تحت نظارت ناتو را دارند.
اما هر دو سناریو در صورتی اجرا می‌شوند که پای ناتو به یک جنگ بزرگ با روسیه باز شده باشد. بنابراین مزیت تصمیم به عقب‌نشینی از اقدامات تلافی‌جویانه هسته‌ای این است که پوتین نمی‌تواند ناتو را به عنوان تهدیدی برای روسیه معرفی کند. این امکان نیز وجود دارد که پوتین تصمیم به یک حمله موشک بالستیک دوربرد علیه آمریکا یا بریتانیا انجام دهد، اما او همانند بقیه مقامات دولتش می‌داند که این اقدام پایان روسیه خواهد بود.
