گزارش میدانی و روایت مردم از وضعیت بانک‌ها و خودپردازها نشان می‌دهد:
عماد صدر
خبرنگار گروه اقتصاد
با عرض پوزش، دستگاه درحال حاضر قادر به پاسخگویی نیست. «تقریبا چهار ماه است که خیلی از اوقات که برای گرفتن پول نقد به خودپرداز مراجعه می‌کنم با این جمله مواجه می‌شوم. آن زمانی هم که دستگاه قادر به پاسخگویی است، زیر 100 هزار تومان پول نقد پرداخت نمی‌کند. بارها رفتم داخل شعبه بانک و پرسیدم چرا دستگاه پول نقد نمی‌دهد؟ گفتند: پول ندارد. پرسیدم چرا پول ندارد؟ گفتند: به ما ربطی ندارد. از بانک مرکزی پول نرسیده است. بارها برای پرداخت کرایه تاکسی مجبور شدم در شعبه بانک فیش برداشت پول از حساب پر کنم و مقداری پول نقد از حسابم برداشت کنم، اما هنوز هم دستگاه خودپرداز یک روز در میان قادر به پاسخگویی نیست.»
در چهار ماه گذشته گزارش‌ها از خرابی یا عدم پرداخت پول از سمت خودپردازها به شدت افزایش پیدا کرده است. مشاهدات میدانی خبرنگار هم‌میهن هم نشان می‌دهد که بسیاری از دستگاه‌های خودپرداز در سطح شهر تهران پول نقد ندارند. آن دستگاه‌هایی هم که پول نقد دارند عموما اسکناس‌های 50 و 100 هزار تومانی پرداخت می‌کنند و این موضوع مشکلات زیادی برای مردم ایجاد کرده است. بسیاری از بانک‌های خصوصی و دولتی با شروع اعتراضات در کشور، دستگاه‌های خودپرداز خود را از سرویس خارج کردند. بانک‌های اطراف میدان کاج سعادت‌آباد از این دسته بانک‌ها بودند. این بانک‌ها جلوی دستگاه‌های خودپرداز خود فنس‌های آهنی کشیدند تا هم کسی پول دریافت نکند و هم کسی نتواند به دستگاه‌ها آسیب برساند. براساس پیگیری‌ها از بانک‌های مختلف، یکی از دغدغه‌های اصلی مدیران بانکی در دوران اعتراضات این بود که معترضان به خودپردازها حمله کنند و به این دستگاه‌ها آسیب برسانند. برای همین موضوع بود که آن خودپردازهایی که توانستند را جمع کردند و آنها که نتوانستند را از سرویس خارج کردند. اگرچه براساس قانون، سیستم بانکی موظف است که به نیاز مردم در رابطه با اسکناس پاسخگو باشد اما بررسی‌های میدانی و گزارش مخاطبان، کمبود پول نقد در خودپردازها را تایید می‌کند. به نظر می‌رسد اصلی‌ترین دلیل کمبود پول در خودپردازها کاهش ارزش پول است. این درحالی‌ست که سقف برداشت پول از طریق خودپردازها تغییری نکرده و همان 200 هزار تومان است. قبلا همین 200 هزار تومان خرید روزانه یک خانواده را پوشش می‌داد اما این روزها به دلیل افزایش شدید قیمت کالاهای اساسی دیگر نمی‌توان با 200 هزار تومان خریدهای روزانه را پوشش داد و به همین دلیل مراجعه به خودپردازها برای دریافت پول نقد افزایش پیدا کرده است. چون سقف برداشت پول در مقابل تورم افزایش نیافته است، در حال حاضر شاهد خرد شدن سپرده‌های دیداری مردم هستیم. مردم پول‌های خود را در حساب‌های مختلف تقسیم می‌کنند تا بتوانند روزانه مقدار بیشتری اسکناس دریافت کنند. از طرفی موضوع دیگر این است که بسیاری از هزینه‌های مردم فقط با پول نقد قابل پوشش دادن است. مثلا در بسیاری از موارد، پزشکان فقط پول نقد دریافت می‌کنند و این موضوع هم باعث می‌شود که تقاضا برای پول نقد افزایش پیدا کند.
ارزش پول کاهش پیدا کرده و سقف برداشت پول، دیگر جوابگوی نیاز مردم نیست. اصولا زمانی که تورم افسارگسیخه رشد می‌کند، اسکناس‌های کم‌ارزش از دور خارج می‌شوند و باید برای پاسخگویی به نیاز بازار، اسکناس درشت‌تر چاپ شود. مثلا تا چندسال گذشته ما اسکناس‌های 500 تومانی داشتیم اما حالا حتی اسکناس‌های هزار تومانی و حتی دو هزار تومانی هم دیگر استفاده خاصی ندارند.
دیواری که فروریخت
در چند ماه گذشته و با شروع اعتراضات سراسری در کشور، اعتماد به دولت کاهش پیدا کرد. کمپین‌هایی شکل گرفت که مردم را به خروج پول از بانک‌ها تشویق می‌کرد و همین موضوع باعث افزایش تقاضا برای پول نقد شد. ویدیوهای بسیاری در فضای مجازی وجود دارد که بانک‌ها از پرداخت مبالغ ناچیز به مشتریان خود سر بازمی‌زنند و تنها به این جمله اکتفا می‌کنند: «پول نداریم.» جواب منفی بانک‌ها به متقاضیان پول نقد درحالی‌ست که این متقاضیان اکثرا سپرده‌گذاران دیداری محسوب می‌شوند و طبق قانون، بانک موظف است که سپرده‌های دیداری را هر زمان که مشتری بخواهد به پول نقد تبدیل کند. گزارش‌ها نشان می‌دهد که در چندماه گذشته، نقد کردن سپرده‌های دیداری به مشکلی اساسی تبدیل شده است و بانک‌ها به بهانه‌های مختلف از پرداخت پول نقد به مردم طفره می‌روند. کاهش اعتماد مردم نسبت به حفظ ارزش پول ملی آنقدری اوج گرفت که بسیاری از مردم سپرده‌های بانکی خود را به طلا و دلار تبدیل کردند و همین موضوع باعث افزایش شدید تقاضا برای ارز و طلا شد. یکی از فعالان بازار طلا و ارز در سبزه‌میدان در این رابطه به خبرنگار هم‌میهن گفت: «تقریبا یک ماه بعد از شروع اعتراضات شهریور، بازار طلا و ارز داغ شد. بسیاری از مردم چون نسبت به حفظ ارزش پول ملی بی‌اعتماد شده بودند به خرید طلا و ارز روی آوردند. در بسیاری از موارد خریداران اصلا به قیمت توجهی نمی‌کردند و فقط می‌خواستند ریال نگهداری نکنند.» در شهریورماه قیمت سکه امامی حدود 14 میلیون و 300 هزار تومان بود اما حالا این سکه بیش از 30 میلیون تومان به فروش می‌رسد. افزایش بی‌سابقه میزان حباب سکه امامی هم نشان از رشد هیجانی قیمت این دارایی دارد.
آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد که حجم پول در مقابل شبه‌پول به شدت اندک است. در این میان حجم اسکناس به نسبت پول قابل مقایسه نیست. با این حساب اکثر سپرده‌ها نزد بانک مرکزی در قالب سپرده‌های غیردیداری نگهداری می‌شود و حجم پول بسیار اندک است. به همین دلیل است که کارشناسان عقیده دارند کمپین‌های خروج پول از بانک‌ها چندان فایده‌ای ندارد. دربسیاری از مواقع مردم طلا و دلار می‌خرند و هزینه این خرید را برای دلال کارت به کارت می‌کنند. بسیاری فکر می‌کنند با این عمل پول خود را از بانک خارج کردند اما این درست نیست. پول فقط از یک حساب به حساب دیگر جابه‌جا شده و پولی از بانک خارج نشده است.
عطش نقدینگی
دیگر کسی پول خود را در بانک نمی‌گذارد. مردم عقیده دارند که نقدشوندگی سپرده‌های بانکی با اما و اگرهای زیادی همراه است و برای همین موضوع به سمت خرید دارایی‌هایی با نقدشوندگی بالاتر رفتند. برخی طلا و سکه می‌خرند و برخی ریال خود را به ارز تبدیل کردند. بسیاری از افراد هم به سمت ارزهای دیجیتال کشیده شدند.
خیابان خوشیاران جنوبی دو دستگاه خودپرداز بیشتر ندارد. یکی از دستگاه‌ها همیشه خراب است و سرویس نمی‌دهد. مردم گزارش می‌دهند و تا آن دستگاه را درست می‌کنند دیگری خراب می‌شود. برای همین همواره پشت دستگاه‌های خودپرداز صف ایجاد می‌شود. پیرزنی که در صف ایستاده با ناراحتی می‌گوید: «هروقت که می‌خواهم برای بچه‌هایم پول انتقال بدهم باید مدت زیادی در صف عابر بانک منتظر بمانم تا نوبتم شود. همین دیروز هم می‌خواستم برای
کرایه تاکسی پول نقد بردارم اما فقط 100 هزار تومانی در دستگاه موجود بود. آخر مگر تاکسی 100 هزار تومانی از من قبول می‌کند؟»
امیرآباد مملو از ساختمان‌های بزرگ متعلق به بانک‌ها است، اما خودپردازهای این خیابان یکی در میان هیچ خدماتی ارائه نمی‌کنند. جوانی جلوی خودپرداز ایستاده و از مردم تقاضا می‌کند که 10 هزار تومان به او پول بدهند تا او این مبلغ را برای آنها کارت به کارت کند. او می‌گوید: «برای باز کردن حساب به بانک آمدم اما مسئول باجه گفت که باید 20 هزار تومان پول نقد بدهم. 10 هزار تومان پول نقد دارم و 10 هزار تومان کم دارم. کارتم فقط 40 هزار تومان موجودی دارد و خودپرداز فقط 50 هزار تومانی و 100 هزار تومانی دارد. نمی‌توانم پول برداشت کنم. اگر می‌توانی لطفا 10 هزار تومان به من بده تا من برایت کارت به کارت کنم.»
دور میدان کاج پر از بانک است، اما سه خودپرداز مربوط به یک بانک خصوصی تا همین چند روز پیش بسته بود. خودپردازها را کرکره متحرک بانک محبوس کرده بود. وقتی از مسئول بانک در رابطه با علت سرویس ندادن خودپردازها در یک ماه گذشته پرسیدم، گفت: «اعتراضات که شروع شد به ما دستور دادند که خودپردازها دیگر نباید سرویس دهند و ما هم از ترس اینکه مردم به خودپردازها حمله کنند، جلوی آنها را با کرکره بانک بستیم. حالا شرایط عادی شده و خودپردازهای ما به سرویس خود ادامه می‌دهند.»
نقدینگی و جلوه تورم
براساس آمارهای وزیر اقتصاد رشد نقدینگی در 12 ماه منتهی به دی‌ماه 1401 برابر با 34.1 درصد بوده است. آمارهای رشد نقدینگی در سال 1401 نشان از تورم فزاینده در سال آینده دارد. علاوه براین کارشناسان عقیده دارند که احتمالا سال آینده تورم نرخ‌های بالاتری را به خود خواهد دید. فروردین امسال میزان نقدینگی 4823 هزار میلیارد تومان بود اما این عدد در دی‌ماه به 6036 هزار میلیارد تومان رسید. این یعنی در 10 ماه ابتدایی سال 1401 نقدینگی حدود 1213 هزار میلیارد تومان رشد کرده است.
رشد نقدینگی فقط یک معنا دارد. معنای آن افزایش تورم است. اگر به آمار تورم بهمن‌ماه نگاهی بیاندازید، متوجه رشد بی‌سابقه تورم ماهانه خواهید شد. در علم اقتصاد نقدینگی از جمع پول و شبه‌پول تشکیل می‌شود. پول همان سپرده‌های دیداری و اسکناس‌ها و مسکوکات در دست مردم است و شبه‌پول همان سپرده‌های بانکی بلندمدت است. پول وسیله‌ای برای مبادله است و نقدشوندگی بالایی دارد اما شبه‌پول وسیله مبادله نیست و راهی برای سرمایه‌گذاری است. اصلی‌ترین مشخصه پول نقدشوندگی آن است اما حالا به شرایطی رسیده‌ایم که سپرده‌های دیداری مردم که باید همیشه در دسترس آنها باشد، نقدشوندگی ندارد.
نگاه کارشناس
علی نیکو اقبال کارشناس حوزه بانکی:
دست‌وبال بانک مرکزی برای نشر اسکناس باز نیست
اگرچه عده‌ای شایعه می‌کنند که مردم پول‌هایشان را از بانک خارج کنند، اما به نظر می‌رسد که در شرایط فعلی این موضوع چندان امکان‌پذیر نیست. علی نیکواقبال کارشناس حوزه بانکی در گفت‌وگو با هم‌میهن در این رابطه گفت: «از دیدگاه نظام بین‌المللی بانکی و پولی تقریبا می‌شود گفت که همه بانک‌ها وضعیت اسفناکی دارند. بانکداری در نظام بین‌المللی ایجاب می‌کند که سرمایه و دارایی بانک‌ها باید بیشتر از قروض و تعهدات آنها باشد اما در ایران وضعیت صورت‌های مالی بانک‌ها به‌شدت بد است. بانک استاندارد بانکی است که هیچ مشکلی برای پرداخت بدهی‌های خود نداشته باشد اما در ایران اگر تعداد بالایی از سپرده‌گذاران برای دریافت پول خود به بانک مراجعه کنند، بانک دیگر پولی برای پرداخت نخواهد داشت. در حال حاضر بدهی‌های بانکی به‌شدت زیاد است اما دارایی چندانی ندارند.»
چند روزی است که گزارش‌های زیادی در رابطه با اینکه خودپردازها پول ندارند به دست ما می‌رسد. شما این موضوع را تایید می‌کنید؟
بله. واقعا در بازار کمبود اسکناس داریم. چند روز گذشته خود بنده به بانک مراجعه کردم و قصد داشتم مبلغی ناچیز از حسابم به صورت نقدی برداشت کنم، اما بانک گفت نمی‌تواند این مبلغ را به من پرداخت کند. بانک حتی نصف مبلغ مورد نیاز من را هم پرداخت نکرد. در شرایط فعلی کسانی که سپرده‌هایی با مبالغ بالا در بانک دارند عملا نمی‌توانند پول خود را برداشت کنند. همین عدم توانایی در برداشت پول نقد از بانک‌ها باعث شده تا خانوار ایرانی به فکر افزایش نقدینگی خود در خانه بیفتد تا اگر روزی به پول نیاز داشت، نقدینگی داشته باشد.
به نظر شما دلیل این کمبود پول در بانک‌ها چیست؟
باتوجه به شرایط جامعه این موضوع عادی است. بانک‌ها کسری‌های زیادی دارند و استقراض آنها از بانک مرکزی بسیار افزایش یافته است. از طرفی بی‌اعتمادی نسبت به بانک‌ها در چندماه اخیر هم نقش زیادی در کمبود اسکناس در کشور دارد و همین بی‌اعتمادی باعث شده تا مردم پول خود را از بانک‌ها خارج کنند. آب رفتن ارزش پول هم بی‌تاثیر نیست. کاهش ارزش پول باعث شده تا مردم به پول نقد بیشتری برای خرید اقلام روزانه خود نیاز داشته باشند. تورم مزمن مهم‌ترین عامل کاهش ارزش پول است. از طرفی بانک مرکزی به دلیل افزایش بی‌سابقه نرخ تورم و رشد دلار تا 60 هزار تومان به شدت تحت فشار است و قصد دارد نقدینگی را کاهش دهد. در شرایط فعلی دست و بال بانک مرکزی برای نشر اسکناس باز نیست. از یکسو تقاضا برای اسکناس به‌شدت زیاد است و از طرف دیگر بانک مرکزی به دلیل تورم بالا نمی‌تواند اسکناس در اختیار بانک‌ها قرار دهد.
کاهش ارزش پول تاثیر زیادی بر کمبود اسکناس در کشور داشته است و تورم دلیل اصلی کاهش ارزش پول است. چشم‌انداز شما از تورم در سال آینده چگونه است؟
چند روز گذشته اخباری در مورد اختیارات جدید بانک مرکزی برای کنترل تورم و قیمت طلا و ارز رسید. بانک مرکزی با اختیارات گسترده خود نمی‌تواند همه امور اقتصادی را سامان ببخشد. به نظر می‌رسد بانک مرکزی برای کنترل تورم برنامه‌ای ندارد. انتظارات از تورم سال آینده بالای 50 درصد است و تا الان بنده سیاست‌گذاری درستی از سمت بانک مرکزی ندیدم و با توجه به شرایط فعلی من انتظار چندانی از کاهش تورم ندارم.
بعد از شروع اعتراضات در شهریورماه یکسری کمپین‌ها مبنی بر خروج پول از بانک‌ها شکل گرفت. این موضوع چه تاثیری بر کمبود اسکناس در کشور دارد؟ آیا بانک‌ها ورشکسته هستند؟
از دیدگاه نظام بین‌المللی بانکی و پولی تقریبا می‌شود گفت که همه بانک‌ها وضعیت اسفناکی دارند. بانکداری در نظام بین‌المللی ایجاب می‌کند که سرمایه و دارایی بانک‌ها باید بیشتر از قروض و تعهدات آنها باشد اما در ایران وضعیت صورت‌های مالی بانک‌ها به‌شدت بد است. بانک استاندارد بانکی است که هیچ مشکلی برای پرداخت بدهی‌های خود نداشته باشد اما در ایران اگر تعداد بالایی از سپرده‌گذاران برای دریافت پول خود به بانک مراجعه کنند، بانک دیگر پولی برای پرداخت نخواهد داشت. در حال حاضر بدهی‌های بانکی به‌شدت زیاد است اما دارایی چندانی ندارند. احتمالا ماجرای موسسه ثامن را یادتان باشد. این موسسه در دوره احمدی‌نژاد شروع به کار کرد اما در سال 96 دیگر نتوانست مطالبات سپرده‌گذاران را پرداخت کند.
با توجه به اینکه شب عید تقاضا برای اسکناس افزایش پیدا می‌کند، تقاضای انباشته مشکل ایجاد نمی‌کند؟
کاملا درست است. تقاضا برای اسکناس در شب عید افزایش پیدا می‌کند. احتمالا سقف برداشت پول نقد از دستگاه‌های خودپرداز در شب عید به 500هزارتومان افزایش پیدا می‌کند. از طرفی شب عید مخارج خانوار به‌شدت افزایش پیدا می‌کند و همین موضوع تقاضا برای اسکناس را هم افزایش خواهد داد. انواع مخارج مانند مسافرت و خریدهای شب عید به پول نقد نیاز دارد. اصولا مشکل پول نقد هر سال وجود دارد اما به نظر می‌رسد با توجه به شرایط اجتماعی، امسال بحران پول نقد بیشتر باشد. بانک‌ها باید برای اعتبار خودشان هم که شده است پول نقد تامین و در اختیار مردم قرار دهند.
در شرایط فعلی چه راهکاری پیشنهاد می‌کنید؟
اصلی‌ترین دلیل این موضوع تورم مزمن است. من تعجب می‌کنم که چرا به تورم توجهی نمی‌شود آن هم درحالی که اساتید و اقتصاددانان همواره در رابطه با این موضوع هشدار می‌دهند. برای کنترل تورم راهکار علمی وجود دارد و اگر می‌خواهیم تورم را کنترل کنیم باید از اصول علم اقتصاد بهره بگیریم. اقتصاد کشور فقط با دانستن اصول اقتصاد هم اداره نمی‌شود. باید دیپلماسی کشور هم سامان بگیرد چون دیگر در عصری نیستیم که بتوانیم به تنهایی زندگی کنیم. روابط درست دیپلماتیک هم برای سامان گرفتن اقتصاد نیاز است. نکته مهم تورم بالا این است که جلوی اجرای سیاست‌های خوب اقتصادی را هم می‌گیرد. مثلا در شرایط فعلی به جای اینکه منابع دلاری به پروژه‌های عمرانی تزریق شود به بازار برای کنترل قیمت تزریق می‌شود. در شرایط تورمی منابع صرفا برای کنترل تورم مصرف می‌شوند و دیگر چیزی برای توسعه و پیشرفت باقی نمی‌ماند.
زمانی که تورم در کشور بالاست، سرمایه‌گذاری در کشور انجام نمی‌شود که هیچ، فرار سرمایه به شکل عجیب و غریبی بالا رفته است. زمانی رسانه‌ها از فرار میلیاردها دلار سرمایه در سال از کشور خبر می‌دادند. از طرفی دریافت پول صادرات نفت هم به‌شدت سخت شده است. در حال حاضر خبرهای زیادی در رابطه با کمبود درهم در کشور به گوش می‌رسد. عراق هم تحت تحریم‌های آمریکا دیگر به ایران دلار نمی‌دهد و ورود ارز به کشور به شدت سخت شده است و همین موضوع تورم را روزبه‌روز افزایش می‌دهد. تا زمانی که نتوان تورم را کنترل کرد نمی‌توانیم امیدی به بهبود وضعیت داشته باشیم. من نمی‌دانم چرا در ایران همواره راه‌های غلط بر راه‌های درست ارجحیت داده می‌شوند. من شرایط را بهبودی نمی‌دانم بلکه عقیده دارم که وضعیت رو به وخامت می‌رود.