ایران و مساله پادمان
روزنامه هممیهن ، منتشر کننده آخرین و بروزترین اخبار داخلی و خارجی.
اختلاف ایران و آژانس بر سر پادمان، تا چه اندازه ممکن است برجام را به خطر بیندازد؟
هر تصمیمی که ایران در نهایت، در مورد بازگشت به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) 2015 اتخاذ کند، تحقیقات چندینساله آژانس بینالمللی انرژی اتمی (IAEA) در مورد اینکه آیا ایران در اعلام تمام مواد و فعالیتهای هستهای خود کمکاری کرده یا خیر، بدون مانع ادامه مییابد. در حالی که خطر روبهرشد اشاعه تسلیحات هستهای ناشی از پیشرفت برنامه هستهای ایران، ضرورت بازگرداندن محدودیتهای سختگیرانه و نظارت سرزده برجام را برجسته میکند، فضای کمی برای ایالات متحده و سایر طرفهای توافق برای مذاکره بر سر تحقیقات پادمان آژانس وجود دارد. تحقیقات پادمانی بر روی حسابرسی درباره مواد و فعالیتهای هستهای ایران و حصول اطمینان از باقیماندن آنها در چهارچوب اهداف صلحآمیز متمرکز است. آژانس طبق شواهدی که ارائه کرده، مدعی است تهران، به تعهدات حقوقی بینالمللی برای اعلام کامل موجودی هستهای خود عمل نکرده است. حتی اگر ایران اصرار داشته باشد این تحقیقات را به برجام گره بزند، اما باید گفت این تحقیقات، مسالهای جدا از برجام است. به نظر میرسد جوزپ بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا، تلاش کرده است تا خواستههای ایران را برای پایان دادن مشخص به تحقیقات بدون تعهد سایر طرفهای برجام، به حمایت از نتیجهگیری زودهنگام تحقیقات آژانس بینالمللی انرژی اتمی، تسهیل کند. براساس گزارش 11 اوت که در روزنامه والاستریتژورنال منتشر شد، پیشنویس نهایی متنی که بورل ارائه کرده، نشاندهنده تمایل ایران برای بسته شدن تحقیقات آژانس، قبل از اجرای مجدد برجام است. پاسخ 15 اوت ایران، به پیشنهاد بورل، حاکی از آن است که تهران این ادبیات را در متن میپذیرد که ایالات متحده و شرکای آن، تنها پس از رضایت آژانس بینالمللی انرژی اتمی از همکاری تهران، خواستار پایان دادن به تحقیقات پادمانی خواهند شد؛ این مساله مهمی است، چراکه ایالات متحده و شرکای آن نمیتوانند هیچگونه تضمینی برای پایان دادن به این تحقیقات بدهند. هرگونه تصوری مبنی بر اینکه آژانس تحت فشار قرار میگیرد تا تحقیقات را ببندد یا تحقیقات را سیاسی کند، دستور حیاتی پادمان آژانس بینالمللی انرژی اتمی را به خطر میاندازد و پیامدهای منفی برای رژیم عدم اشاعه دارد. برخلاف برجام که یک توافق سیاسی است، تهران به عنوان یک کشور غیرهستهای عضو معاهده منع گسترش تسلیحات هستهای (NPT) طبق قوانین بینالمللی، ملزم به اجرای توافق پادمانی با آژانس است. پادمانها ابزار مهمی برای عدم اشاعه هستند که در معاهده انپیتی گنجانده شدهاند تا اطمینان حاصل شود که یک کشور، مواد هستهای را از برنامه صلحآمیز منحرف نمیکند. طبق ماده سوم NPT، پادمانها باید برای «کلیه مواد شکافتپذیر منشأ یا ویژه در تمام فعالیتهای هستهای صلحآمیز» در داخل یک کشور اعمال شوند. به عنوان بخشی از این فرآیند پادمانی، یک کشور باید اعلامیه مفصلی در مورد مقادیر مواد هستهای و مکانهایی که فعالیتهای مربوط به مواد هستهای انجام میشود، به آژانس بینالمللی انرژی اتمی ارائه کند. سپس آژانس بینالمللی انرژی اتمی، از طیف وسیعی از ابزارها برای تأیید کامل و صحیح بودن این اعلامیه استفاده میکند. از سال 2018، آژانس بینالمللی انرژی اتمی شواهدی را بررسی میکند که نشان میدهد ایران نتوانسته مواد و فعالیتهای هستهای را طبق توافق پادمان خود اعلام کند. به عنوان بخشی از این تحقیقات، بازرسان آژانس بینالمللی انرژی اتمی، آثاری از اورانیوم فرآوریشده در سه سایتی که هرگز در اعلامیه هستهای ایران گنجانده نشده بودند، پیدا کردند. در حالی که شواهد حاکی از آن است که اورانیوم قبل از سال 2003 فرآوری شده است، ایران همچنان باید مکان فعلی مواد و فعالیتها را اعلام کند. همانطور که بریتانیا، فرانسه و آلمان در بیانیهای در 8 ژوئن خطاب به هیاتمدیره آژانس خاطرنشان کردند، موضوع «تاریخی» نیست، بلکه مربوط به تضمینهای راستیآزمایی لازم مبنی بر درست و کامل بودن اعلامیههای ایران در امروز و آینده است. یکپارچگی رژیم پادمان، به عبارتی رکن کلیدی امنیت در امروز و آینده است. حتی پس از توافق با آژانس در مورد روند بسته شدن تحقیقات در ماه مارس، ابهامات آژانس رفع نشده است. تهران اقدامات و خرابکاریهای طرف ثالث را مسئول آثار اورانیوم یافتشده در این سه مکان معرفی کرد و در این خصوص هیچ مدرکی به آژانس ارائه نکرد. رافائلگروسی، مدیرکل آژانس نیز در گزارشی اعلام کرد پاسخهای تهران از نظر فنی معتبر نیستند و آژانس نمیتواند تحقیقات را پیش از نشست ژوئن شورای حکام به عنوان هدف توافق ماه مارس ارائه دهد. گروسی در گزارش سیام ماه مه، به شورای حکام اشاره کرد که تا زمانی که ایران این همکاری را ارائه ندهد، «آژانس نمیتواند صحت و کامل بودن اظهارات ایران را تحت موافقتنامه پادمان جامع خود تأیید کند». شورای حکام آژانس نیز با استناد به همین گزارش، با اکثریت قاطع، قطعنامهای در ژوئن تصویب کرد که در آن از ایران خواسته شد تا «تعهدات قانونی خود را انجام دهد» و «تمام مسائل پادمان باقیمانده را روشن و حل و فصل کند». البته ایران نیز واکنش نشان داده و اعلام کرد دلایل متعددی دارد که نشان میدهد تحقیقات آژانس بینالمللی انرژی اتمی، نامشروع بوده و انگیزههای سیاسی دارد. استدلال ایران این است که آژانس بینالمللی انرژی اتمی، پرونده هستهای خود در مورد ایران را در سال 2015 بسته است. در سال 2015 آژانس ارزیابی نهایی خود را از ابعاد نظامی گذشته (PMD) برنامه هستهای ایران اعلام و تصریح کرد که موضوعات مربوط به آن دوره قابل بازگشایی نیستند. پس از سالها طولانی کردن تحقیقات PMD، ایران موظف شد تا نیازهای تحقیقات آژانس را قبل از اجرای برجام برآورده کند. در آن زمان نیازی نبود که ایران به برنامه تسلیحات غیرقانونی اعتراف کند، بلکه تهران به اندازه کافی همکاری کرد تا یوکیا آمانو، مدیرکل وقت آژانس بینالمللی انرژی اتمی، گزارش نهایی را در مورد ابعاد احتمالا نظامی برنامه هستهای ایران، در پایان سال 2015 منتشر کند. این گزارش ارزیابی میکرد که تلاش سازمانیافته برای توسعه سلاحهای هستهای ایران در سال 2003 به پایان رسیده و اینکه، در حالی که برخی از فعالیتهای مربوط به ساخت یک وسیله انفجاری هستهای تا سال 2009 ادامه داشته، هیچ مدرکی دال بر کار مرتبط با تسلیحات در زمان فعلی وجود ندارد. شورای حکام آژانس بینالمللی انرژی اتمی پس از آن قطعنامهای صادر و تصریح کرد که «دیگر به این موضوع رسیدگی نشود».
تفاوت پیامدی با پادمان
در حالی که قطعنامه قبلی آژانس در زمان آمانو درباره موضوع PMD بوده و بسته شده است، تحقیقات فعلی در مورد محاسبه مواد هستهای ایران است. قطعنامه 2015 هیاتمدیره آژانس بینالمللی انرژی اتمی را از تحقیق درباره شواهد مربوط به اورانیوم اعلامنشده، از جمله دوره قبل از 2003، منع نمیکند. همچنین ایران را از عدم اعلام مواد هستهای از آن دوره معاف نمیکند. در واقع، قطعنامه 2015 بر اهمیت تداوم اجرای توافق پادمانی ایران تاکید میکند و میگوید: «ایران باید به طور کامل و بهموقع با آژانس، در اجرای توافقنامه پادمانی جامع و پروتکل الحاقی خود، از جمله از طریق ایجاد دسترسی، همکاری کند.» ایران همچنین استدلال کرده است که این تحقیقات با انگیزه سیاسی و مبتنی بر شواهد ساختگی است. این استدلال از نظر آژانس پذیرفتنی نیست. اگرچه اسرائیل علناً از آژانس درخواست کرد که درباره ایران تحقیق کند و اسناد مربوط به برنامه تسلیحات هستهای تهران را که اسرائیل در سال 2018 از ایران دزدیده بود، در اختیار آژانس قرار داده است. بنابراین اسرائیل، طبق استدلال ایران، شخص ثالث میشود. اما آژانس میگوید غیرمسئولانه است که مدارک معتبری را مبنی بر اینکه یک کشور به تعهدات پادمانی عمل نکرده است، پیگیری نکند. آژانس بینالمللی انرژی اتمی اعلام کرده که به دنبال توطئه نیست و برای پایان تحقیقات خود نیز حد و مرزی دارد. در جدیدترین گزارش پادمانی که توسط گروسی در سیام ماه مه منتشر شده، آژانس بینالمللی انرژی اتمی اظهار داشت که هیچ سؤال دیگری در مورد محل یک دیسک فلزی اورانیوم که در لواسان-شیان، یکی از چهار مکان تحت بررسی، حفاری شده بود، ندارد، آژانس بینالمللی انرژی اتمی نتوانست دیسک را پیدا کند، اما در گزارشی به این نتیجه رسید که فعالیتهایی که در سایت انجام شده است «آنطور که طبق توافق پادمان لازم است توسط ایران به آژانس اعلام نشده است». فلز اورانیوم، در ساخت یک وسیله انفجاری هستهای استفاده میشود، اما تمرکز تحقیقاتی آژانس بینالمللی انرژی اتمی روی محاسبه مواد هستهای بود. این واقعیت نشان میدهد که آژانس بینالمللی انرژی اتمی، احتمالاً در درخواست شفافسازی و اطلاعات در مورد سه مکان دیگر براساس یک روند تحقیقاتی عمل میکند. دولت جو بایدن همچنین به صراحت اعلام کرده است که اگر تهران همکاری معناداری با آژانس بینالمللی انرژی اتمی داشته باشد، از بسته شدن تحقیقات حمایت میکند. لورا هولگیت، سفیر ایالات متحده در آژانس، به هیاتمدیره آژانس گفت: «ما به دنبال توضیحات موثق، منطبق با تعهدات پادمانی ایران هستیم که میتواند در نهایت این مسائل را پشت سر بگذارد». به طور مشابه، قطعنامه ژوئن درباره ایران که توسط هیاتمدیره آژانس بینالمللی انرژی اتمی به تصویب رسید، اشارهای به بسته شدن تحقیقات داشت و گفت:«برای ایران ضروری است که مدارک و اسناد «از لحاظ فنی معتبر» را به آژانس ارائه کند تا دبیرخانه در موقعیتی باشد که اعلام کند مسائل باقیمانده دیگر برجسته نیست و در نتیجه نیاز به بررسی و اقدام هیاتمدیره در مورد این موضوعات وجود ندارد.» واقعیت این است که تحقیقات آژانس در مورد مواد و فعالیتهای هستهای اعلامنشده ایران از بین نخواهد رفت. تهران به عنوان یکی از اعضای معاهده منع گسترش سلاحهای هستهای، متعهد است که ضمن پایبند ماندن به پادمان، ذخایر مواد هستهای خود را به آژانس گزارش کند. به نظر نمیرسد گره زدن این موضوع به عنوان پیششرط احیای برجام، بتواند این موضوع را حلوفصل کند. ممکن است تحقیقات پادمان قبل از احیای برجام بسته شود، البته این امر مستلزم همکاری متقابل ایران و آژانس است.