نگاه خارجی
آینده اختلاف تهران و باکو
آنچه در این ستون می‌خوانید، دیدگاه‌های رسانه‌‌های خارجی است که صرفا جهت اطلاع‌رسانی منتشر می‌شود و این دیدگاه‌ها موضع روزنامه «هم‌میهن» نیست.
آینده اختلاف تهران و باکو
تنش‌ها بین ایران و جمهوری‌آذربایجان در ماه‌های اخیر به‌طور پیوسته افزایش یافته و حوادث تفرقه‌انگیز تقریباً به یک اتفاق هفتگی تبدیل شده است. اخیراً وزارت امور خارجه ایران پس از اخراج چهار دیپلمات ایرانی توسط جمهوری‌آذربایجان در روز جمعه، به‌دلیل «اقدامات تحریک‌آمیز» وعده «اقدام دیپلماتیک متقابل» داد. جمهوری آذربایجان اخیراً شش نفر از اتباع خود را که متهم به ارتباط با سرویس‌های مخفی ایران و کودتا در کشور بودند، دستگیر کرد. این آخرین مورد از یکسری دستگیری در ماه‌های اخیر بود که باکو همه مظنونان را به تهران مرتبط کرد. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، یکی از متحدان نزدیک رقیب تاریخی ایران، ترکیه، پس از حمله مردی به سفارت جمهوری‌آذربایجان در تهران در اواخر ژانویه و کشته شدن رئیس امنیتی آن و زخمی شدن دیگران، تهران را مقصر دانست. ایران اعلام کرد که روابط دیپلماتیک باید بی‌تأثیر بماند، زیرا این حادثه کار یک مرد مسلح با انگیزه‌های شخصی بوده، اما علی‌اف درحالی‌که این حمله را «تروریستی» خواند، سفارت آذربایجان در تهران را تعطیل کرد. آذربایجان همچنین از ایران به‌دلیل حمایت ادعایی از ارمنستان در مناقشه چند‌دهه‌ای بر سر منطقه ناگورنو-قره‌باغ انتقاد کرده است. از سوی دیگر، ایران که محل زندگی میلیون‌ها آذربایجانی ترک‌زبان است، مدت‌هاست که آذربایجان را به تحریک احساسات جدایی‌طلب در مرزهای شمال غربی خود متهم کرده است. اما حتی با وجود همه موارد اختلاف در روابط دوجانبه، شاید رشد سریع روابط بین آذربایجان و اسرائیل چیزی باشد که بیش از همه ایران را عصبانی کرده است. تهران به‌طور فزاینده‌ای به باکو نسبت به نزدیک شدن به تل‌آویو هشدار می‌دهد، اما شدت این مواضع، ماه گذشته پس از آنکه دیپلمات‌های ارشد اسرائیل و آذربایجان در یک کنفرانس مطبوعاتی درباره «تشکیل یک جبهه متحد» علیه ایران سخن گفتند، به اوج خود رسید. وزارت خارجه ایران هشدار داد که این رویکرد جدید می‌تواند تهدیدی برای امنیت ملی ایران باشد و تهران نمی‌تواند آن را نادیده بگیرد. تنش‌ها بین باکو و تهران به‌طور فزاینده‌ای به شکل نظامی تجلی یافته است و هر دو طرف در تمرین‌هایی که به‌عنوان هشدار مستقیم انجام می‌دهند، به یکدیگر زور بازو نشان می‌دهند. هم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و هم ارتش در ایران از زمان پایان جنگ قره‌باغ در سال 2020، چندین دوره رزمایش سطح بالا را در مناطق شمال غربی کشور و نزدیک مرز آذربایجان برگزار کرده‌اند. جدی‌ترین آنها در اکتبر گذشته رخ داد؛ زمانی که سپاه برای اولین‌بار یک پل پانتونی را روی بخشی از رودخانه ارس کار گذاشت. رود ارس بخش‌هایی از مرز طولانی ایران و آذربایجان را مشخص می‌کند. چند روز بعد، حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه در جنوبی‌ترین استان ارمنستان، سیونیک، حضور داشت تا با افتتاح کنسولگری و اعلام امنیت ارمنستان به‌عنوان امنیت ایران، پیام مستقیم دیگری به آذربایجان و ترکیه ارسال کند. هدف از این اقدام مقابله با احداث «کریدور زنگزور» بود که آذربایجان و ترکیه می‌خواهند بین منطقه نخجوان و سرزمین اصلی آذربایجان ایجاد کنند. این کریدور عملاً ارتباط بزرگ ترانزیتی ایران با قفقاز جنوبی و فراتر از آن را قطع می‌کند. اما به‌طور کلی بررسی روابط تهران و باکو در 30 سال گذشته نشان می‌دهد که تشدید تنش کنونی می‌تواند در نهایت به چرخه تنش‌زدایی منجر شود. اگرچه تنش‌های اخیر بسیار جدی است، اما عوامل متعددی وجود دارد که مانع درگیری نظامی می‌شود؛ از جمله وابستگی اقتصادی و تجاری، مسیرهای ترانزیتی ایران، آذربایجان و روسیه و همچنین وابستگی آذربایجان به مسیر ارتباطی ایران برای رسیدن به نخجوان. با وجود تعطیلی سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، مجاری دیپلماتیک از طریق کنسولگری جمهوری‌آذربایجان در تبریز، سفارت ایران در باکو و کنسولگری جمهوری‌آذربایجان در نخجوان همچنان باز است. ترکیه و روسیه - که پس از جنگ اوکراین به‌طور فزاینده‌ای به ایران نزدیک‌تر می‌شوند - می‌توانند به‌عنوان میانجی عمل کنند و نقشی مشابه نقشی که چین در حال حاضر در ترمیم روابط ایران و عربستان سعودی ایفا کرد را بر عهده بگیرند. اما واقعیت این است که ترکیه و روسیه برخلاف ایران، تصور تهدیدآمیزی از نقش اسرائیل در جمهوری‌آذربایجان، کریدور زنگزور و تهدید مرز مشترک ایران و ارمنستان ندارند. اولین قدم درک این نگرانی‌ها و پیگیری احتمالی مذاکرات منطقه‌ای مشترک خواهد بود.
