جبهـه متحـد علیـه ایـران

بازخوانی تاریخ روابط تل‌آویو و باکو

ترکیه و اسرائیل جزو معدود کشورهایی بودند که بلافاصله پس از اعلام استقلال جمهوری‌آذربایجان و پیش از اعلام فروپاشی اتحادجماهیر شوروی، این جمهوری را به رسمیت شناختند، درحالی‌که ایران و عمده کشورهای جهان تا اعلام رسمی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی توسط میخائیل گورباچف، آخرین رهبر این اتحادیه، از پذیرش استقلال جمهوری‌ها امتناع کردند. برای روابط نزدیک باکو با آنکارا و تل‌آویو عمدتاً از این مسئله یاد می‌شود. اما اسرائیل برای توجه و نزدیکی به باکو دلایل بیشتری هم دارد. از زمان شکل‌گیری رژیم اسرائیل و جنگ و ستیز با کشورهای عرب همسایه، نزدیکی و ارتباط با جوامع غیرعرب منطقه از سیاست‌های اصلی این رژیم برای غلبه بر انزوا در منطقه بوده است، اما این هم تنها دلیل ارتباط سریع و عمیق اسرائیل و آذربایجان نبوده است. اقلیت یهودی جمهوری‌آذربایجان از عوامل نزدیکی و ارتباط روزافزون این جمهوری با اسرائیل و از آن‌سو نیز از علل توجه ویژه اسرائیل به این منطقه هستند. شمال قفقاز در حدود داغستان کنونی منطقه حکمرانی اتحادیه خزرها بوده که در مطالعات یهودی از آنان با عنوان قبیله سیزدهم و تنها گروهی از یهودیان که از فرزندان یعقوب نبی بودند اما به دین یهودیت گرویدند، یاد می‌شود. اما یهودیان اسفاردی جمهوری‌آذربایجان عمدتاً از تات‌های ایرانی هستند که اواخر دوره ساسانی و احتمالاً در میان مدافعان دیگری که برای مقابله با خزرها به این منطقه کوچانده شدند، به قفقاز مهاجرت کردند. جمهوری‌آذربایجان محل زندگی حدود 30000 یهودی است که عمدتاً در باکو و شهر قوبا زندگی می‌کنند. بخش دیگری از یهودیان جمهوری‌آذربایجان اشکنازی‌هایی هستند که در جریان جنگ جهانی دوم از مقابل ارتش آلمان گریختند و توسط شوروی در این منطقه سکنی داده شدند. هم‌اکنون بیش از 80 هزار یهودی آذربایجانی در اسرائیل زندگی می‌کنند. الهام علی‌اف نیز در دسامبر 2016 در دیدار با بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی که به آذربایجان سفر کرده بود، از نقش فعال جامعه یهودی ساکن آذربایجان در توسعه روابط دوجانبه بین کشورها بسیار قدردانی کرد. نتانیاهو نیز گفت: «روابط با آذربایجان بسیار نزدیک است. پس از این سفر حتی بهتر خواهد شد.»
آذربایجان یکی از معدود کشورهای مسلمانی است که روابط استراتژیک و اقتصادی دوجانبه‌ای با اسرائیل را توسعه می‌دهد. همکاری اقتصادی اسرائیل و آذربایجان به‌طور قابل‌توجهی در حال رشد است. پس از آنکه باکو اقتصاد خود را در اوایل دهه 1990 آزاد کرد، شرکت‌های اسرائیلی به بازارهای آذربایجان نفوذ کردند و در می ‌2009، اتاق مشترک بازرگانی جمهوری‌آذربایجان و اسرائیل برای اولین بار در تل‌آویو برگزار شد. اسرائیل یکی از بزرگترین خریداران نفت آذربایجان است و 30 درصد نفت مورد نیاز خود را از این طریق تامین می‌کند. در گزارش ژانویه تا سپتامبر 2019، اسرائیل در رتبه دوم کشورهایی است که آذربایجان به آن نفت صادر کرده است. اسرائیل همچنین مقدار زیادی فرآورده‌های نفتی از آذربایجان وارد می‌کند و در ازای آن نیز جمهوری‌آذربایجان بخش اعظم خریدهای نظامی و تسلیحاتی را از اسرائیل انجام می‌دهد.
در سال 2016، حجم مبادلات تجاری جمهوری‌آذربایجان با دولت اسرائیل نزدیک به 700 میلیون دلار بود که در سال2020، به بیش از دومیلیارد دلار رسیده است. بسیاری از شرکت‌های اسرائیلی در صنعت خدمات، سرمایه‌گذاری کردند. یکی از نمونه‌ها، شرکت اسرائیلی باکسل ارائه‌دهنده اصلی خدمات تلفن همراه در جمهوری‌آذربایجان است. در مارس 2017، چندین تور سرمایه‌گذاری توسط سفیر اسرائیل در آذربایجان برای تعمیق همکاری‌های اقتصادی در زمینه‌های اقتصادی، کشاورزی و گردشگری برای شرکت‌های اسرائیلی برگزار شد و مالیات تجاری بین دو کشور در آوریل 2017 لغو شد. به گفته جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان در سفر اخیر خود به تل‌آویو بیش از 114 شرکت اسرائیلی در جمهوری‌آذربایجان مشغول فعالیت هستند.
در 18 اکتبر 1991، با اعلام پارلمان آذربایجان، این جمهوری استقلال یافت و در نوامبر 1991، ترکیه اولین کشوری بود که به‌طور رسمی آن را به‌رسمیت شناخت. در 25 دسامبر 1991، اسرائیل به‌طور رسمی استقلال آذربایجان را به رسمیت شناخت و یکی از اولین کشورهایی بود که این کار را انجام داد. روابط دیپلماتیک در 7 آوریل 1992 برقرار شد. در جریان درگیری قره‌باغ، اسرائیل سلاح و توپخانه در اختیار آذربایجان قرار داد. توسعه روابط دو کشور با دیدار سران اسرائیل و آذربایجان تقویت شد. در 28 ژانویه 1995، حیدر علی‌اف، رئیس‌جمهوری وقت آذربایجان، با شیمون‌پرز، وزیر امور خارجه اسرائیل در مجمع جهانی اقتصاد در سوئیس، با اسحاق رابین، نخست‌وزیر اسرائیل در نشست مجمع عمومی سازمان ملل در 22 اکتبر همان سال، دیدار کرد. در 11 ژانویه 1996 در مراسم تشییع‌جنازه فرانسوا میتران، رئیس‌جمهور سابق فرانسه با شیمون‌پرز نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی و در 2 دسامبر 1996 و بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر اسرائیل دیدار کرد. در 29 آگوست 1997، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، سفری کوتاه به آذربایجان داشت و با رئیس‌جمهور حیدر علی‌اف دیدار کرد. حیدر علی‌اف گفت که از دیدار و مذاکره با نتانیاهو در اجلاس سران سازمان امنیت و همکاری اروپا در لیسبون و همچنین از اظهارات وی مبنی بر آمادگی برای ارائه کمک‌های لازم برای حل مشکلات آذربایجان به نمایندگی از دولت اسرائیل راضی است.
روابط در آگوست 1997 در جریان سفر بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل به باکو وارد مرحله جدیدی شد. از آن زمان، اسرائیل روابط نزدیکتری با آذربایجان ایجاد کرده و به نوسازی نیروهای مسلح آذربایجان کمک کرده است. ارتش اسرائیل یکی از تامین‌کنندگان اصلی جنگ‌افزارهای هوانوردی، توپخانه، ضدتانک و ضد نفر به آذربایجان است.
در سال 2009، شیمون پرز، رئیس‌جمهور اسرائیل از آذربایجان بازدید و اعلام کرد که شرکت اسرائیلی Aeronautics Defense Systems کارخانه‌ای در باکو می‌سازد.
در سال 2010، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، فرمانی را امضا کرد که صدور ویزا در فرودگاه‌های بین‌المللی این کشور را ممنوع می‌کرد. شهروندان اسرائیل و ترکیه تنها دو کشوری بودند که تحت تأثیر این قانون جدید قرار نگرفتند.
در ژوئیه 2010 اندکی پس از سفر هیلاری کلینتون، وزیر امورخارجه وقت آمریکا به باکو، دیوید هریس، مدیر اجرایی کمیته یهودیان آمریکا از آذربایجان بازدید کرد. هریس در این استقبال گفت، آذربایجان دارای اهمیت فرهنگی، استراتژیک و سیاسی است. در ژانویه 2017، پس از سفر بنیامین نتانیاهو به باکو، مدیر اجرایی کمیته یهودیان آمریکا، جان شاپیرو، از آذربایجان بازدید کرد. شاپیرو در این استقبال گفت که مشارکت سازنده آذربایجان، آمریکا و اسرائیل از اهمیت بالایی برخوردار است.
هیئت کنگره جهانی یهود در سپتامبر 2016 از آذربایجان بازدید کرد. در جریان گفت‌وگو با الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، بر روابط «عالی» با اسرائیل و جامعه یهودی تاکید شد.
در سال 2016، آویگدور لیبرمن، وزیر دفاع اسرائیل از آذربایجان از نبردهای آوریل حمایت کرد و آن را «کاملاً درست» خواند.
در آوریل 2017، بیست‌وپنجمین سالگرد برقراری روابط دیپلماتیک بین اسرائیل و آذربایجان جشن گرفته شد. به همین مناسبت، به رسم تبریک، بنیامین نتانیاهو نامه‌ای به الهام علی‌اف نوشت: «اسرائیل مفتخر است که یکی از اولین کشورهایی است که استقلال جمهوری‌آذربایجان را به رسمیت شناخت. در طول 25 سال گذشته، روابط مستحکمی بین کشورهای ما براساس دوستی صمیمانه مردمان یهودی و آذربایجانی برقرار شده است... آذربایجان نمونه‌ای از هماهنگی بین‌مذهبی و چندفرهنگی در زمان بسیاری از درگیری‌های مذهبی و قومی است. اسرائیل نیز مانند آذربایجان، چراغ راه ثبات و مدارا در منطقه‌ای بی‌ثبات است. به‌رغم مشکلاتی که ما با آن روبه‌رو هستیم، کشورهای ما موفق به ایجاد یک اقتصاد در حال توسعه، یک جامعه مرفه و صلح شده‌اند.» تنها این پیام‌ها و روابط علنی نیستند که عمق روابط را نشان بدهند. اسناد دیپلماتیک آمریکا در سال 2009 که در وب‌سایت ویکی‌لیکس به نقل از الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان منتشر شد، بیان می‌کند که روابط بین دو کشور مانند کوه یخ است: «از 10 تای آن، 9 مورد نامرئی است.» مقامات آذربایجان تمایلی به بحث درباره اطلاعات مربوط به آموزش نیروهای مسلح آذربایجان توسط اسرائیل ندارند، اما شواهد نشان می‌دهد که بیش از 70 درصد تجهیزات ارتش آذربایجان، اسرائیلی است و افسران اسرائیلی به آموزش و هدایت ارتش جمهوری‌آذربایجان مشغول هستند و پهپادهای اسرائیلی یکی از جنگ‌افزارهای مهم و ارزشمند ارتش جمهوری‌آذربایجان است. در سال 2012، اسرائیل و آذربایجان قراردادی را امضا کردند که براساس آن صنایع هوافضای اسرائیل 6/1میلیارد دلار پهپاد و سیستم‌های دفاع ضدهوایی و موشکی به آذربایجان می‌فروشد. در ژانویه 2019 نیز سرویس مرزی جمهوری‌آذربایجان یک پهپاد Sky Striker را از شرکت اسرائیلی Elbit Systems خریداری کرد. بدین‌ترتیب آذربایجان اولین خریدار خارجی Sky Strikers شد.
هم اسرائیل و هم جمهوری‌آذربایجان، ایران را یک تهدید می‌دانند. آذربایجان از نفوذ اسلام‌گرایان هوادار ایران می‌ترسد. در فوریه 2012، ایران از آذربایجان به دلیل کمک به فعالیت‌های ضدایرانی توسط آژانس اطلاعاتی اسرائیل، موساد، انتقاد کرد و منصور حقیقت‌پور، نایب رئیس وقت کمیسیون امنیت ملی مجلس ایران، باکو را به همکاری با اسرائیل برای عملیات شناسایی و تخریبی در ایران متهم کرد. در مارس 2012، مجله فارن‌پالیسی گزارش داد که نیروی هوایی اسرائیل در حال آماده شدن برای استفاده از پایگاه هوایی سیتالچای، واقع در 500 کیلومتری مرز ایران، برای حملات هوایی علیه برنامه هسته‌ای ایران است.
چند هفته بعد، آذربایجان 22 نفر را در ادعایی که برای حمله به اهداف اسرائیل و آمریکا در آذربایجان توسط ایران آماده شده بودند، دستگیر کرد. باکو صدها نفر از شهروندان خود را در سال‌های اخیر به جرم ارتباط با ایران محاکمه کرده و به زندان‌های طولانی محکوم کرده است.
در آخرین تحول 26 نوامبر 2022 دستور تأسیس سفارت آذربایجان در کشور اسرائیل امضا شد و مراسم افتتاحیه رسمی سفارت در 29 مارس 2023 در تل‌آویو با حضور جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه آذربایجان و الی کوهن همتای اسرائیلی وی برگزار شد. در این دیدار الی‌کوهن ضمن خبر از تشکیل جبهه متحد باکو-تل‌آویو علیه ایران اظهار داشت: «اسرائیل و آذربایجان، با تهدیدهای یکسان روبه‌رو هستند و درک دو کشور از تهدیدات ایران نیز مشترک است. باید با یکدیگر عمل کنیم تا از دستیابی ایران به قابلیت‌های هسته‌ای جلوگیری کنیم و راه آن استفاده از تمامی راهکارهای سیاسی و اقتصادی و در عین حال، داشتن یک تهدید نظامی قاطع و معتبر است.»
به نظر می‌رسد روابط جمهوری‌آذربایجان که در دهه 90 با موضوعات اقتصادی آغاز شده، در دهه اخیر به ابعاد نظامی و امنیتی گسترش یافته است و محوریت همکاری‌ها نیز پس از آزادی قره‌باغ از اشغال نیروهای ارمنی به مواجهه با ایران معطوف شده است و در سال‌های آینده باید منتظر رویدادهای بیشتری در رابطه با همکاری باکو و تل‌آویو علیه ایران باشیم.