گردهمـایی مدعیـان تـوران

سازمان کشورهــــــــای ترک چگونه ممکن اســـت منافع و آینده ژئــوپلــــــیتیـک ایران را تهدید کند؟

اگر در داستان‌های اساطیری ایران تیر آرش بر درخت گردویی در کناره رود جیحون نشست و جیحون مرز ایران و توران شد، امروز آنجا بخشی از قلمرو سازمان کشورهای ترک است؛ سازمانی که در سال 2009 با نام اتحادیه کشورهای ترک‌زبان با عضویت پنج کشور ترکیه، جمهوری‌آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان تشکیل شد و مجارستان و ترکمنستان نیز به عنوان عضو ناظر در آن حاضر هستند و در سال 2021 به سازمان ارتقا پیدا کرد و نام سازمان کشورها یا دولت‌های ترک بر آن گذاشته شد. نهمین اجلاس سران این سازمان از روز شنبه 20 آبان در سمرقند آغاز شد و رهبران این هفت کشور به میزبانی شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبکستان با شعار «دوران جدید تمدن ترک: به‌سوی توسعه و شکوفایی مشترک» گردهم آمدند و با پایان ریاست دوره‌ای ترکیه بر سازمان، این مسئولیت به ازبکستان تحویل داده شد.

رجب‌طیب‌اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه، شوکت میرضیایف رئیس‌جمهور ازبکستان، الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان، قاسم جومرت‌توکایف رئیس‌جمهور قزاقستان و صدر جاپاروف رئیس‌جمهور قرقیزستان و همچنین قربانقلی بردی محمداف رئیس‌جمهور سابق و رئیس شورای ملی مصلحت خلق ترکمنستان و ویکتور اوربان نخست‌وزیر مجارستان در این اجلاس حضور دارند. همچنین با اتمام دوره دبیرکلی بغداد آمرایف، سران سازمان کشورهای ترک، کوبانیچ‌ بک‌عمرعلی‌اف، سفیر قرقیزستان در آنکارا را به عنوان دبیرکل جدید این سازمان منصوب کردند. بغداد کولتایویچ آمرایف نیز پیش از پذیرفتن این مسئولیت سال‌ها سفیر قزاقستان در ترکیه و ایران بود. شاید همین نکته بتواند نقشی را که ترکیه برای خود در این سازمان تعریف می‌کند نشان دهد؛ نقش پدری. اساساً محور این سازمان، رجب‌طیب‌اردوغان و سیاست‌های اعمالی اوست. در این سفر نیز «نشان عالی جهان تُرک» و «نشان ملی ازبکستان» و «نشان افتخار امام بخاری» به رجب‌طیب‌اردوغان اهدا شد. از سال 2009 که این اتحادیه تشکیل شد، مقر دبیرخانه نیز در استانبول است و ترکیه محور اصلی و محرک و هدایت‌کننده سازمان را برعهده دارد. سایر کشورهای عضو اگرچه مانند ترکمنستان 10سال در مقابل اصرارهای ترکیه برای عضویت مقاومت نکردند، اما آن حسابی که ترکیه روی این سازمان باز کرده را هم نکرده‌اند. قزاقستان دومین کشور قدرتمند این سازمان که به ثروت نفتی و گازی خود متکی است، بیش از آنکه به ترکیه و سازمانش وابسته باشد، عضو پیمان امنیت جمعی با روسیه است و سیاست‌هایش با مسکو تنظیم می‌شود. در اعتراضات ژانویه 2022 قزاقستان نیز، این مسکو بود که به داد آلماتی رسید. اما باکو در این سال‌ها بیش از هر کشوری به ترکیه تکیه کرده و شعار «یک ملت و دولت» گویایی امید علی‌اف به آنکاراست.

چشم‌انداز سازمان ترک

رجب‌طیب‌اردوغان در نشست پیشین در استانبول و به مناسبت تصویب سند چشم‌انداز سازمان دولت‌های ترک گفت: «این سند نمایانگر آن است که چشم‌انداز‌های ما فقط به مرزهای کشورهای عضو محدود نخواهد ماند، بلکه اراده ما را به گسترش صلح، آسایش و رفاه در سراسر منطقه متبلور می‌سازد.» اشاره اردوغان به گسترش صلح و آسایش برای سراسر منطقه در همان اجلاس اینگونه توسط الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان ترجمه شد: «کریدور زنگزور، جهان ترک را به یکدیگر و ما را به اروپا متصل خواهد کرد.» و نتیجه اجلاس استانبول برای ایران و ارمنستان تلاش برای ایجاد دالان تورانی توسط باکو و آنکارا از طریق اقدام نظامی بود که ایران را وادار به برگزاری سه رزمایش نظامی و تحرک دیپلماتیک برای ممانعت از این اقدام کرد. اکنون با برگزاری این اجلاس و سخنان تند و مداخله‌جویانه الهام علی‌اف و در سایه انفعال و بی‌عملی ایران، باید منتظر اقدامات دیگر باکو و آنکارا بود.

این سازمان برخلاف گفته اردوغان سیاست خود را نه برپایه صلح و آرامش و رفاه برای منطقه، که بر مناقشه با کشورها و مناطق همجوار بنا نهاده و در نشست‌های پیشین نیز نشان داده که سیاستی توسعه‌طلبانه و مناقشه‌برانگیز در پیش دارد. حمایت از قبرس‌شمالی و درخواست ترکیه برای حضور و عضویت ترک‌های قبرس در سازمان دولت‌های ترک، حمایت از اقدامات دولت قرقیزستان در اختلافات با کشور تاجیکستان، حمایت قاطع از ادعاهای جمهوری‌آذربایجان علیه ارمنستان و برگزاری نشست‌های منظم در زمینه مسائل مشترک امنیتی و ادعاهای اخیر علیه ایران، چشم‌انداز روشنی از اقدامات این سازمان نشان نمی‌دهد و حتماً در سال‌ها و اجلاس‌های آینده باید منتظر مناقشه با سایر کشورهای همسایه این سازمان، همچون روسیه و چین و افغانستان نیز بود.

اردوغان در این اجلاس از تشکیل صندوق مشترک سرمایه‌گذاری کشورهای ترک سخن گفت که بیانگر تمایلات اقتصادی ترکیه است. اما در عین حال، اهداف سیاسی و فرهنگی این سازمان بسیار پررنگ و بااهمیت است. مصوبات اجلاس سال گذشته سران این کشورها در استانبول، در زمینه خصوصی‌سازی بخش‌های ترابری کشورهای عضو با هدف افزایش مبادلات و برداشتن موانع حمل‌ونقل از طریق کریدور بین‌المللی میانی شرق-غرب دریای خزر و سرمایه‌گذاری بر کریدورهای موجود و محتمل که منافع مشترک کشورهای عضو را تامین می‌کنند و ادغام آنها در کریدور ترانس کاسپین و مشارکت راهبردی کشورهای عضو در زمینه انرژی که بر اهمیت کریدورها و خطوط انتقال انرژی اشاره دارد، همگی با ایجاد دالان تورانی در جنوب ارمنستان معنا و مفهوم پیدا خواهد کرد. این سازمان در سند چشم‌انداز خود که در سال گذشته و در نشست استانبول تصویب شد، اعلام کرد: «از آنجا که ایجاد کریدور زنگزور زمینه مساعدتری برای ارتباط از طریق کریدور بین‌المللی میانی شرق-غرب دریای خزر فراهم می‌سازد، از مقامات کشورهای عضو دعوت می‌شود تا از اقدامات جمهوری‌آذربایجان به منظور تسریع این امر حمایت نمایند.» و در ماده ۴۷ این سند نیز اعلام شد: «به منظور بهره‌گیری حداکثری از کریدور بین‌المللی میانی شرق-غرب دریای خزر با تسهیل تشریفات گمرکی و اداری مرتبط و یکسان‌سازی و تسهیل تشریفات مرزی در چارچوب پروژه -کاروانسرا- با هدف همکاری گمرکی و احیای جاده ابریشم موافقت شد.» همچنین در ماده ۴۹، اهمیت ایجاد خط فیبر نوری در دریای‌خزر مورد تاکید قرار گرفت. همه این اقدامات در راستای دور زدن ایران و حذف ایران از مبادلات منطقه‌ای صورت گرفته و این‌در‌حالی است که به دلیل عدم توافق و تصویب کنوانسیون دریای خزر، اتخاذ این تصمیمات برخلاف میل ایران خلاف حقوق بین‌الملل بوده و منافع ایران را نادیده گرفته است.

ایجاد منطقه آزاد اقتصادی ترکستان (توران سِز) در قزاقستان به عنوان بخشی از پروژه کریدور میانی شرق-غرب دریای خزر که برای دور زدن ایران در طرح ابتکار کمربند و جاده چین انجام شده، از اقدامات دیگر اقتصادی این سازمان است. وزیر اقتصاد قزاقستان، همزمان با برگزاری اجلاس استانبول در سال گذشته، از ایجاد این منطقه اقتصادی با هدف متحد ساختن کشورهای ترک خبر داد. اقدامات فرهنگی سازمان کشورهای ترک نیز گامی در جهت زدودن ریشه‌های تاریخی و فرهنگی مشترک میان ایران و کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز است. درحالی‌که تا پیش از تسخیر آسیای مرکزی و قفقاز توسط روسیه تزاری در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، زبان فارسی و دیوان‌سالاری ایرانی نظام حاکم بر فرهنگ و سیاست این مناطق بود، پس از انتشار و تحمیل سیویلیزاسیون روسی در این مناطق، رابطه این مناطق با فرهنگ و تمدن ایرانی انکار و سرکوب و زمینه برای حضور و نفوذ قدرت‌های دیگر فراهم شد.

تاکید بر هویت مشترک ترکی در راستای نزدیک ساختن مردم کشورهای عضو و اثرگذاری بر سایر جوامع، گسترش فرهنگ، ارزش‌ها، سنت‌ها، هنر و میراث ترکی در سراسر جهان، ایجاد ظرفیت‌های لازم برای یکسان‌سازی الفبا و واژگان میان کشورهای عضو برای بهبود ارتباطات و هماهنگ‌سازی فعالیت‌های رسانه‌ای و تقدیر از خواهرخواندگی میان بنادر مرسین (ترکیه)، تاشکند، اندیجان و سرخان دریا (ازبکستان) و تشویق تداوم این روند و تشویق همکاری‌ها در حوزه گردشگری و در حوزه گردشگری مذهبی و پیشبرد برنامه‌های مشترک گردشگری در قالب «پروژه تور» و فعالیت‌های رسانه‌ای مشترک شامل تولیدات تلویزیونی مانند سریال جلال‌الدین خوارزمشاه (محصول مشترک ترکیه و ازبکستان) و تدوین کتب درسی «تاریخ مشترک ترک»، «جغرافیای دنیای ترک» و «ادبیات مشترک ترک» و تقدیر از تدوین «اطلس تاریخی و جغرافیای جهان ترک» و پیگیری تدوین پروژه‌های «اماکن مقدسه جهان ترک» و «شخصیت‌های برگزیده جهان ترک» و برگزاری مسابقات اتومبیل‌رانی جاده ابریشم از رود دانوب در بالکان اروپا تا دشت اورخون در مغولستان در سال ۲۰۲۲ میلادی از جمله این اقدامات فرهنگی است. روایت تاریخ‌نگارانه پان‌ترکیستی که در قالب سیاست‌های این سازمان تبلیغ و گسترش می‌یابد و در سال‌های آینده بر رسانه‌ها و محافل فکری این مناطق مسلط خواهد شد، آشکارا ضدایرانی و برخلاف واقعیت‌های تاریخی و فرهنگی کهن این مناطق است و استمرار آن، ایران را در گستره بزرگتری از قفقاز با مناقشه و چالش مواجه خواهد کرد.

به‌طور مثال برگزاری سیصدمین سالگرد مخدوم قلی فراغی، شاعر معروف ترکمن، از مصوبات این سازمان در سال گذشته بود. درحالی‌که این شاعر ترکمن ایرانی است و مقبره او در روستای آق‌تپه در ۴۰کیلومتری غرب مراوه‌تپه (شمال‌شرق استان گلستان) قرار دارد. سایر شخصیت‌هایی که در جغرافیای کشورهای ترک مورد دستبرد فرهنگی قرار می‌گیرند، به شکل آشکارتری متعلق به فرهنگ و تمدن ایرانی هستند. جمهوری‌آذربایجان در حالی حکیم نظامی‌گنجوی را به عنوان شاعر ملی خود و یک شاعر ترک به جهان معرفی می‌کند که این حکیم ایرانی سراینده بر این باور است که «همه عالم تن است و ایران دل/نیست گوینده زین قیاس خجل/ چون که ایران دل زمین باشد/ دل زتن به بود یقین باشد» و باز در شعر مشهور دیگری خود را «دهقان فصیح پارسی زاد معرفی می‌کند». درحالی‌که ابوریحان بیرونی و حکیم ابونصر فارابی دانشمندان قزاق معرفی می‌شوند و ابن‌سینا و خوارزمی به‌عنوان مفاخر ازبکستان به دنیا شناسانده می‌شوند، ایران دفاع مناسبی از داشته‌های فرهنگی و تاریخی خود ندارد.

سازمان ترک و منافع ایران

سازمان کشورهای ترک از زمان تاسیس تا دو سال گذشته که از اتحادیه به سازمان بدل شد، در ایران چندان جدی گرفته نشد. احتمالاً عدم پیوستگی جغرافیایی کشورهای عضو با ترکیه و حائل شدن دریای خزر و منافع و علائق متفاوت کشورهای عضو، سیاستگذاران ایرانی را به این سمت سوق داد که این سازمان نخواهد توانست اتحادیه‌ای موفق و دارای دستاوردی باشد، چه رسد به آنکه بتواند به تهدیدی علیه منافع و علائق ایران بدل شود، اما گویا توهمات تورانی بر رویای ایرانی غلبه کرده است. ریشه سازمان کشورهای ترک را باید در ایدئولوژی پان‌تورانیسم جست‌وجو کرد که از قضا نخستین مبدع و طراح آن یک مجارستانی به نام آرمینیوس وامبری است. وامبری بر پایه شباهت‌ها و ریشه زبانی زبان‌های اورال‌آلتایی نظریه پان‌ترکیسم یا یکی کردن همه سرزمین‌هایی که ساکنان آن به یکی از زبان‌هایی که ریشه آن‌ها به زبان‌های آلتایی می‌رسد را نخستین‌بار در دهه ۱۸۶۰ مطرح کرد. گاردین براساس اسنادی که برای نخستین بار در سال 2005 منتشر شد، گزارش داد که وامبری از میانه قرن نوزدهم توسط وزارت امور خارجه بریتانیا به عنوان جاسوس استخدام شد تا علیه تلاش‌های روسیه در افزایش نفوذ خود در آسیای مرکزی و به خطر انداختن مواضع بریتانیا در شبه‌قاره هند مبارزه نماید. او همچنین در استخدام تئودور هرتزل، بنیانگذار جنبش صهیونیسم نیز برآمد. هرتزل درباره وامبری می‌گوید: «[او] نمی‌داند که بیشتر ترک است یا انگلیسی، به آلمانی کتاب می‌نویسد، 12زبان را با همان تسلط صحبت می‌کند و به پنج دین اعتقاد دارد که در دو تای آنها به عنوان روحانی خدمت کرده است... او 1001 داستان از مشرق‌زمین، از صمیمیت‌‌اش با سلطان و... برای من تعریف کرد و خیلی زود به من اعتماد کرد و پس از سوگند پنهانی گفت که یک مأمور مخفی ترکیه و انگلیس است.»

وامبری با نام اصلی هرمان وامبِرگر به عنوان معلم زبان‌های اروپایی وارد دربار سلطان عثمانی شد و پس از آموختن زبان ترکی عثمانی به عنوان درویش رشیدافندی سفری دور و دراز به ایران و آسیای مرکزی را آغاز کرد و در بازگشت نظریه خود را به کارفرمایان خود در عثمانی و انگلیس ارائه داد. ساختن و مطرح کردن این اندیشه از سوی وامبری و بریتانیا در اصل به منظور ایجاد یک کمربند از آلتایی‌زبان‌ها در جنوب روسیه بود تا مانعی شود برای گسترش و رخنه روس‌ها به مستعمرات انگلیس در هندوستان. پادشاه بریتانیا، ادوارد هفتم، نشان سلطنتی ویکتوریا را به او اهدا کرد و به دنبال آن نامه‌ای نوشت که در آن از وامبری به‌عنوان «یک دوست خوب و همیشگی برای انگلستان» قدردانی شد.

نظریات وامبری که مبنای پیدایش ایدئولوژی پان‌تورانیسم شد و او تلاش کرد به آن رنگ‌وبوی علمی و زبان‌شناختی بدهد، آشکارا یک توطئه سیاسی بود، شاید بیش از هر کسی خود او از بی‌پایه بودن ادعاهایش مطلع بود که پسرش را رستم نام نهاد که یادآور پهلوان اساطیری ایران و دشمن توران بود؛ کشورهایی که به زبان‌های ترکی و آلتایی سخن می‌گویند هر چند تقریباً همگی مسلمان هستند، اما کمتر تاریخ و سرگذشت مشترکی دارند و موانع جغرافیایی نیز مبنای اشتراک و اتحاد آن‌ها را زیر سوال می‌برد و برخلاف عنوان سازمان که گویی همه این کشورها دارای زبانی یکسان هستند، رهبران این پنج کشور مجبور هستند از طریق مترجم با یکدیگر صحبت کنند و برخی از اعضا نیز از تلاش ترکیه برای اضمحلال زبان‌های دیگر و تسلط ترکی‌استانبولی به عنوان زبان معیار بر این کشور ابراز نگرانی می‌کنند؛ تلاشی که ترکیه ابایی از ابراز آن ندارد. در واقع بخش عمده‌ای از این کشورها در حوزه تمدنی ایران فرهنگی قرار دارند و ایران در مرکز ارتباطی آنها قرار دارد و هر اتحادیه‌ای در این منطقه بدون حضور ایران و با نادیده گرفتن ایران، در یک بن‌بست جغرافیایی گرفتار است، اما مبنای ایدئولوژی پان‌تورانیسم اگر محاصره روسیه و ایجاد یک کمربند دور روسیه تزاری بود، امروز ایران نیز به عنوان هدف دوم برآن افزوده شده است؛ هدفی که در این دو سال و پس از تبدیل این اتحادیه به سازمان به‌خوبی آشکار شده است. در واقع مناقشه میان ایران و جمهوری‌آذربایجان بر سر تلاش ترکیه و جمهوری‌آذربایجان برای ایجاد یک دالان سرزمینی در جنوب ارمنستان که اتصال مرزی ایران و ارمنستان و راه ارتباطی ایران به اروپا از طریق این کشور را از بین خواهد برد، بخشی از تلاش این سازمان برای حل بن‌بست جغرافیایی خود و اتصال ترکیه به ترکستان بزرگ در آسیای مرکزی است. در واقع هدفی که امپراتوری عثمانی در جریان جنگ جهانی اول از طریق نسل‌کشی ارامنه و پیشروی نظامی در قفقاز در تلاش برای دست یافتن به آن بود، اکنون در دسترس ترکیه است و ایران تنها مانع قاطع این اتفاق است. با ایجاد این دالان، جغرافیای سازمان کشورهای ترک به یکدیگر متصل خواهد شد و ترکیه به عنوان درگاه و نقطه اتصال کشورهای عضو این سازمان به اتحادیه اروپا، خواهد توانست انحصار صادرات انرژی و تکنولوژی و ترانزیت منطقه را به دست بگیرد و حتی با اتصال به چین، پروژه «ابتکار کمربند و جاده» چین برای احیای جاده ابریشم را از آن خود کند.

به نظر می‌رسد گام بعدی سازمان کشورهای ترک پس از پیوستن کشورهای مستقل کنونی توجه به حضور اقوام ترک‌زبان در سایر کشورها همچون ایران، چین، افغانستان، عراق و روسیه خواهد بود؛ هدفی که از اکنون آشکار شده است. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان در ادامه همین اجلاس گفت: «ما به تلاش خود ادامه خواهیم داد تا هموطنان ما که به سرنوشت تلخ از کشور آذربایجان جدا شده‌اند، زبان و سنت و فرهنگ ما را حفظ کنند و به اندیشه آذربایجانی‌گری وفادار بمانند. جهان ترک تنها از کشورهای مستقل ترک تشکیل نمی‌شود، مرزهای جغرافیایی آن گسترده‌تر است. من معتقدم زمان آن فرا رسیده است که در چارچوب سازمان، مسائلی مانند جلوگیری از همسان‌سازی و حفظ حقوق، امنیت و هویت ملی هموطنان خود را که در خارج از کشورهای عضو سازمان ترک‌ها زندگی می‌کنند، همیشه در نظر داشته باشیم. نسل جوان جهان ترک باید فرصت تحصیل به زبان مادری خود را در کشورهای محل سکونت خود داشته باشند. متأسفانه اکثریت 40میلیون آذربایجانی ساکن خارج از آذربایجان از این فرصت‌ها محروم هستند. آموزش هموطنان خارج از کشورهای ترک به زبان مادری باید همواره در دستور کار سازمان باشد. باید در این راستا اقدامات لازم صورت گیرد. دولت جمهوری آذربایجان توجه ویژه‌ای به حمایت از حقوق، آزادی‌ها و امنیت آذربایجانی‌های مقیم خارج از کشور دارد. ما به تلاش خود ادامه خواهیم داد تا هموطنان ما به اندیشه آذربایجانی‌گری وفادار بمانند و هرگز با سرزمین تاریخی خود قطع رابطه نکنند.» علی‌اف چند روز پیش نیز با پوشیدن لباس نظامی، پیامی تهدیدآمیز علیه ارمنستان منتشر کرد و با بیان اینکه ما اینجا قدرت اصلی را داریم، با اشاره به رزمایش‌های اخیر ایران گفت: «ارتش ما قهرمانی، حرفه‌ای و فداکاری نشان داده است، اگر لازم باشد دوباره نشان می‌دهیم، به خواسته خود می‌رسیم، همه این را می‌دانند و کسانی که در مرز ما برای حمایت از ارمنستان رزمایش نظامی برگزار می‌کنند نیز باید این را بدانند. هیچ‌کس نمی‌تواند ما را بترساند.»

این سخنان علی‌اف که اهداف پنهان و آشکار ترکیه را با بیانی صریح‌تر بیان می‌کند نشان‌دهنده چشم‌انداز مداخلات و تنش‌آفرینی‌های آینده سازمان کشورهای ترک برای ایران است. رجب‌طیب‌اردوغان نیز پیش از این حداقل دوبار به صورت آشکار و چندین بار به صورت تلویحی به تلاش ترکیه برای تحریک آذری‌های ایران به‌عنوان یک عامل فشار علیه آنچه که او توسعه‌طلبی ایران می‌نامید اشاره کرده بود.

در واقع مصوبات سازمان کشورهای ترک در زمینه تقویت جوامع دیاسپورا (اقلیت‌های مرتبط در سایر کشورها) و ایجاد ارتباط میان آنها و کشورهای مبدا با هدف پشتیبانی از هویت ترکی‌شان و اقدام مشترک در زمینه‌های مربوط به جهان ترک، آشکارا سیاستی مداخله‌جویانه و مناقشه‌برانگیز است که در سخنان الهام علی‌اف در اجلاس سمرقند متجلی شده است.

ایران چه نکرده و چه باید بکند

بی‌شک پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و رهایی این کشورها از سیویلیزاسیون روسی بهترین فرصت برای ایران فراهم شد تا برپایه تاریخ و فرهنگ و دین مشترک و حضور کهن و عمیق زبان فارسی در این مناطق به بازسازی نفوذ و حضور خود در این مناطق بپردازد. چند سال ابتدایی فروپاشی نیز تب و تاب این موضوع در میان دولتمردان ایران برپا بود، اما برخی سیاست‌های نادرست و تحریک‌آمیز و تلاش‌های خام تبلیغاتی خیلی زود درهای این کشورها را به روی ایران بست. ترکیه و برخی کشورهای دیگر با درک بافت سیاسی استبدادی و بسته این کشورها با تکیه بر نفوذ اقتصادی و فرهنگی به ساختارسازی و نفوذ در بدنه این جوامع پرداختند و امروز نتیجه چندین دهه تلاش خود را درو می‌کنند. در واقع شکل‌گیری سازمان کشورهای ترک در قلمرو تاریخی و فرهنگی ایران کهن نتیجه غفلت و عدم حضور ایران است. اگر ایران می‌توانست حضوری منسجم و برنامه‌ریزی‌شده و دقیق در این کشورها داشته باشد، قطعاً سازمانی با محوریت ایران، مزیت‌های اقتصادی و سیاسی بیشتری دارد تا سازمانی که ترکیه با صدها مایل فاصله جغرافیایی تلاش دارد ترتیب دهد. ایران همچنان از مزیت‌های تاریخی و جغرافیایی و ژئوپلیتیک خود برخوردار است و در صورت اتخاذ سیاست‌های درست می‌تواند آب‌رفته را به جوی برگرداند، هرچند همه این‌ها در صورتی ممکن است که ضررهای رابطه با ایران بر سودش نچربد و نظام بین‌الملل اجازه حضور و نفوذ ایران در این مناطق را بدهد وگرنه در بر همین پاشنه خواهد چرخید و ایران در میانه میدان، اما تنها و منزوی خواهد ماند.