بـازی قـرن

رویارویی تاریخی تیم‌های ملی فوتبال ایران و آمریکا در جام جهانی ۱۹۹۸

رابطه ایران و آمریکا پس از آنکه با تسخیر سفارت آمریکا در تهران به محاق رفت، همواره تابو و به مسئله مهمی در فضای سیاسی و اجتماعی ایران بدل شده و با تشدید تحریم‌های آمریکا علیه ایران اقتصاد و زندگی مردم ایران را نیز تحت تاثیر عمیق خود قرار داد، اما این رابطه اگر در عرصه سیاست قطع بوده در عرصه ورزش گرم و همیشه برقرار بوده است. ایران و آمریکا هر دو از کشورهای مدعی در ورزش کشتی هستند و به همین واسطه بارها روی تشک کشتی روبه‌روی هم قرار گرفته‌اند و ورزشکاران ایرانی عازم آمریکا شده‌اند و آمریکایی‌ها نیز روی تشک ورزشگاه تختی به مصاف رقبایشان رفته‌اند، اما زمین فوتبال هیجان دیگری دارد وقتی دو تیم رویاروی هم قرار می‌گیرند هزاران نفر به هواداری از تیم‌شان فریاد می‌کشند؛ اتفاقی که برای نخستین بار در ۳۱ خرداد ۱۳۷۷ افتاد در اوج جنبش اصلاحی دوم خرداد که امید می‌رفت یخ روابط ایران و آمریکا را نیز بشکند.

با انتخاب سیدمحمد خاتمی به عنوان پنجمین رئیس‌جمهور ایران فضای تازه‌ای در ایران حکمفرما شده بود. تنش‌زدایی با جهان یکی از ایده‌های رئیس‌جمهور جدید بود و تنش روابط با کشورهای اروپایی و آمریکا در رأس این تنش‌زدایی قرار داشت. خاتمی در همان سال نخست انتخابش در گفت‌وگو با کریستین امانپور، رئیس بخش بین‌المللی شبکه سی‌ان‌ان به گفت‌وگو با مردم آمریکا پرداخت و ضمن به رخ کشیدن سطح دانش خود از تاریخ و فرهنگ آمریکا تلاش کرد نشان دهد که خصومت موجود در روابط ایران و آمریکا ناشی از سیاست خارجی اشتباه آمریکا طی یک قرن گذشته است. او به تاریخ تلخ روابط ایران و آمریکا اشاره کرد و ضمن تشبیه آن به دیوار بی‌اعتمادی تاکید کرد که هر دو کشور باید برای ایجاد شکاف در آن بکوشند. این سخنان برای آمریکایی‌ها امیدوار‌کننده بود. کشورهای اروپایی که به‌سرعت از انتخاب رئیس‌جمهوری اصلاح‌طلب استقبال کردند و روابط خود با تهران را احیا کردند، اما تلاش‌های آمریکا در ماه‌های نخستین برای گشودن دریچه‌ای به سوی ایران ناکام ماند. درحالی‌که بیل کلینتون، رئیس‌جمهور دموکرات آمریکا تلاش داشت با مواضع معتدل‌تر روابط را احیا کند و مادلین آلبرایت، وزیر امور خارجه او نیز به خاطر اقدامات پیشین آمریکا در قبال ایران از جمله کودتا علیه دولت مردمی دکتر محمد مصدق در سال ۱۳۳۲ از ایرانیان عذرخواهی کرد، اما هیچ‌کدام از اینها برای گرم شدن یخ سرد روابط کافی نبود که ناگهان در قرعه‌کشی جام جهانی ۱۹۹۸ فرانسه، نام ایالات متحده آمریکا و ایران در گروه F رقابت‌ها در کنار هم درآمد و این تصور قوت گرفت که مگر ورزش به نزدیکی روابط دو کشور کمک کند و این بازی فوتبال همان باطل‌السحر روابط باشد.

فوتبال امیدبخش صلح و آشتی

قرار گرفتن تیم‌های ملی فوتبال ایران و آمریکا در مقابل هم از یک طرف امیدبخش صلح و آشتی از طریق یک بازی ورزشی و شکاف در دیوار بی‌اعتمادی بود که سیدمحمد خاتمی از آن سخن گفته بود و از سوی دیگر می‌توانست خودش با یک خطا یا رویداد تلخ به عاملی برای تنش بیشتر بدل شود. در عین حال این تنها یک بازی فوتبال نبود و برای هر دو طرف به‌ویژه ایرانی‌ها برد و باخت در آن معانی بیشتری داشت. خداداد عزیزی، مهاجم تیم ملی ایران درباره این بازی گفت: «ما نمی‌بازیم.» او با اشاره به حدود ۵۰۰ هزار ایرانی که در جنگ ایران و عراق جان باخته یا مجروح شده‌اند، ادامه داد: «بسیاری از خانواده‌های شهدا از ما انتظار پیروزی دارند. ما به خاطر آنها پیروز خواهیم شد».

در سوی دیگر اما فیفا و فدراسیون فوتبال آمریکا از سمپسون مربی تیم ملی آمریکا خواسته بودند که مراقب سخنان خود باشد و تلاش کند که بازی را سیاسی نکند. رئیس فدراسیون فوتبال آمریکا این بازی را «مادر تمام بازی‌ها» در این جام جهانی نامید. سمپسون مربی تیم ملی آمریکا بعدها به گاردین گفت: «مسئولین فیفا و فدراسیون فوتبال آمریکا می‌خواستند من خشونت را القا نکنم و تنش را به بیشتر از آنچه که بود تبدیل نکنم. اما ورزش و سیاست کاملاً درهم‌تنیده شده‌اند. اما این واقعیت که دیپلمات‌های آمریکایی برای مدت طولانی در ایران گروگان بوده‌اند، وجود داشت. خود من به اندازه کافی بزرگ هستم که آن را درک کنم اما اکثر بازیکنان آنقدر جوان بودند که نمی‌توانستند اهمیت این اتفاق را درک کنند. ما بازی را سیاسی نکردیم، اما ایران این کار را کرد. من فکر می‌کنم دولت ایران این بازی را یک مسابقه سیاسی ساخته بود. اگر قرار بود دوباره این کار را تکرار کنم، تاریخ دو کشور را با بازیکنان مطرح می‌کردم و از آن به‌عنوان یک ابزار انگیزشی برای کسب نتیجه استفاده می‌کردم. اما در آن زمان ترجیح دادم این کار را نکنم».

در سوی دیگر زمین جلال طالبی، مربیگری تیم ملی ایران را برعهده داشت که او هم نماد تناقضی عجیب بود. کسی که روزی بازیکنی مطرح در ایران بود و تنها جام جهانی پیشین ایران در آرژانتین را تجربه کرده بود اما پس از وقوع انقلاب ابتدا به کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس و سپس به آمریکا مهاجرت کرده بود و همراه خانواده‌اش در سانفرانسیسکو زندگی می‌کرد حال تنها یک ماه مانده به شروع جام جهانی به‌عنوان مربی تیم برگزیده شده بود. اسطوره سابق فوتبال ایران باید تیم ملی کشورش را در مقابل تیم کشوری که سال‌هاست همراه خانواده‌اش در آن زندگی می‌کند، در سیاسی‌ترین بازی جام جهانی هدایت می‌کرد. اما خودش می‌گوید: «برای من سخت نبود. من از کمک به کشورم خوشحال بودم، اما در ایالات متحده نیز خوشحال بودم. جایی بود که فرصت‌هایی برای من فراهم کرد. اینطور نبود که بخواهم کار بدی در مقابل کشوری انجام دهم که به من و خانواده‌ام این شانس را داد که آینده خوبی داشته باشیم». طالبی در سال ۲۰۱۸ درباره روابط دو کشور به گاردین می‌گوید: «اگر اختلافی بین دو کشور وجود دارد، باید در مقابل هم بنشینند و صحبت کنند و مشکل را حل کنند. صدای مردم باید شنیده شود زیرا این مردم هستند که رنج می‌برند. آنها باید بیش از هر کسی هزینه بدهند. من آرزو می‌کنم و امیدوارم که مسئولان برای سعادت کشور و مردم‌شان به‌خاطر نجات کسانی که بیشترین تأثیر را خواهند پذیرفت، صحبت کنند و اختلافات خود را حل کنند.»

حواشی بازی

فدراسیون جهانی فوتبال (فیفا) نگران حواشی سیاسی این بازی بود و به‌خاطر حساسیت‌های خاص این بازی تدابیر ویژه‌ای برای آن اندیشید. مهرداد مسعودی از کارشناسان بین‌المللی فوتبال در آن زمان که اخیراً نیز مشاور رسانه‌ای قطر برای جام جهانی ۲۰۲۲ و مسئولیت روابط عمومی و امور بین‌الملل فدراسیون فوتبال کانادا را به مدت ۱۰ سال برعهده داشته به‌عنوان مسئول رسانه‌ای بازی تاریخی ایران و آمریکا انتخاب شد و اختیارات ویژه و گسترده‌تری برای مدیریت حواشی این بازی به او داده شد. مهرداد مسعودی در بازی‌های مقدماتی این جام جهانی و بازی معروف و سرنوشت‌ساز ایران و استرالیا نیز از روابط نزدیک خود در فیفا برای بخشودگی محرومیت خداداد عزیزی و احمدرضا عابدزاده و محمد خاکپور و کریم باقری و علی‌اکبر استاداسدی استفاده کرد.

مسعودی درباره یکی از حواشی این بازی گفته است: «یکی از مشکلات اولیه این بود که ایران تیم B بود و آمریکا تیم Aطبق مقررات فیفا، تیم B باید به سمت تیم A حرکت کند و بازیکنان به هم دست دهند، اما به بازیکنان ایران دستور مؤکدی داده شده بود که ایرانیان نباید به سمت آمریکایی‌ها حرکت کنند.» مسعودی در نهایت با مذاکره توانست تیم آمریکایی را مجاب کند که به سمت تیم ایران بیایند، اما این مسئله کمترین نگرانی فیفا بود. فرانسه از دیرباز یکی از مراکز تجمع و فعالیت سازمان تروریستی مجاهدین خلق بود و آنان ۷۰۰۰ بلیت این مسابقه را خریداری کرده بودند و در نظر داشتند در طول مسابقه با شعارها و پلاکاردهای سیاسی نظم استادیوم را به هم بریزند و قاعدتاً نیز کنترل ۷۰۰۰ نفر بین ۴۲۰۰۰ تماشاچی و اجتناب از حواشی سیاسی کار آسانی نبود. مسعودی در ادامه خاطراتش در این خصوص می‌گوید: «از طریق منابع اطلاعاتی به ما خبر رسیده بود و ما می‌دانستیم خرابکاران اصلی چه کسانی خواهند بود. ما با تصویربرداران تلویزیونی هماهنگ کرده بودیم و به آنها عکس‌های افراد را نشان داده بودیم تا بدانند از نمایش چه کسانی و چه بنرهایی خودداری کنند. این مسابقه در سرتاسر دنیا پخش می‌شد و چیزی که نمی‌خواستیم این بود که این گروه از موقعیت برای بهره‌برداری‌های سیاسی خود سوءاستفاده کند.» با این تدابیر نمایش تبلیغاتی مجاهدین خلق تا حدودی مختل شد و هرچند بسیاری از آنان توانستند بنرهای خود را وارد ورزشگاه ژرلان شهر لیون فرانسه کنند اما دوربین‌های تلویزیونی از نمایش آنها اجتناب کردند. اما نگرانی بعدی تلاش این افراد برای ورود به زمین بازی بود که می‌توانست کل بازی را مختل و بازتابی جهانی نیز پیدا کند. نیروهای امنیتی پلیس ضدشورش فرانسه برای این موضوع نیز تدابیر خاصی اندیشیده بودند و تعداد قابل‌توجهی نیروی امنیتی کنترل تماشاگران و ممانعت از ورود آنها به زمین بازی را برعهده داشتند.

ایران در جام جهانی

ایران قبلا فقط یک بار در جام جهانی سال ۱۹۷۸ آرژانتین شرکت کرده بود. پس از ۲۰ سال صبر به سختی توانست جواز حضور در جام جهانی را به‌دست بیاورد. تیم‌ ‌ملی فوتبال ایران بعد از دوم شدن در گروه خود، در پلی‌آف آسیا سه بر دو به ژاپن باخت تا یک بازی رفت و برگشت برابر استرالیا تکلیف آخرین تیم حاضر در جام جهانی را مشخص کند. دیدار رفت ایران و استرالیا در ورزشگاه یکصدهزار نفری آزادی با نتیجه‌ تساوی یک بر یک به پایان رسید و در ادامه‌ در ملبورن دو تیم به تساوی دو بر دو رضایت دادند تا تیم‌ ‌ملی فوتبال ایران به‌خاطر گل خورده کمتر در خانه به‌عنوان آخرین تیم جواز حضور در جام جهانی را به دست آورد. درحالی‌که آمریکا در جام جهانی فرانسه، سومین حضور پیاپی خودش را در این رقابت‌ها تجربه می‌کرد. آنها چهار سال قبل میزبان جام جهانی بودند و این برای اولین بار بود که ایران و آمریکا در جام جهانی برابر هم قرار می‌گرفتند. از این بازی به عنوان مادر تمام بازی‌ها و بازی قرن یاد شد و یکی از سیاسی‌ترین بازی‌های تاریخ جام جهانی نیز لقب گرفت. این بازی تا پیش از بازی تیم ملی ایران مقابل آرژانتین، مهم‌ترین ۹۰ دقیقه‌ای فوتبالی ایران در رقابت‌های بین‌المللی بوده است.

ایران و آمریکا در لیون فرانسه برابر هم به میدان رفتند. آمریکا که در دوره قبل توانسته بود به دور دوم برسد و بازیکنان زیادی در اروپا داشت، برابر تیم‌ ‌ملی فوتبال ایران قرار گرفت. در طرف مقابل بازیکنانی همچون علی دایی، کریم باقری، مهدی مهدوی‌کیا و خداداد عزیزی تنها بازیکنان شناخته‌شده فوتبال ایران بودند که توانسته بودند در بوندس‌لیگا، لیگ فوتبال آلمان بازی کنند و مابقی بازیکنان ایران در لیگ داخلی بودند. تیم‌های آلمان و یوگسلاوی نیز دیگر تیم‌های حاضر در گروه F جام جهانی بودند. ایران در اولین بازی عملکرد قابل‌قبولی برابر یوگسلاوی داشت، ولی در آن بازی با یک گل شکست خورد. آمریکا هم در بازی نخست با دو گل به آلمان باخته بود.

بازی بزرگ

ایران تلاش داشت از این مسابقه برای نمایش هرچه بهتر خود استفاده کند، به همین خاطر بازیکنان تیم ایران هر کدام یک شاخه رز سفید به عنوان نماد صلح در دست گرفته و وارد زمین شدند و دو تیم عکسی دسته‌جمعی گرفتند و سوت آغاز سیاسی‌ترین بازی جام جهانی دمیده شد. طالبی می‌گوید: «آن عکس را تا آخر عمرم به خاطر خواهم داشت. ما همه مردم هستیم. ما دشمن نیستیم. ما می‌توانیم با هم بازی کنیم، به هم احترام بگذاریم، دست بدهیم، تبریک رد و بدل کنیم و به بازی بعدی برویم. ما تمام تلاش خود را کردیم تا به همه نشان دهیم که تاریخ پرافتخار خود را داریم و آنجا نبودیم که بجنگیم. ما آنجا بودیم که ورزش کنیم.»

۴۰ هزار تماشاگر در ورزشگاه ژرلان، شهر لیون حاضر بودند تا این بازی را از نزدیک تماشا کنند. جایی که ابتدا این حمید استیلی بود که ایران را پنج ‌دقیقه قبل از پایان مسابقه در نیمه نخست با یک ضربه سر فوق‌العاده‌ از ۱۵ متری پیش انداخت. این بازیکن توانست سانتر زیبای جواد زرینچه را وارد دروازه «کیسی کلر» دروازه‌بان آمریکا کند.در اواخر نیمه دوم پاس زیبای علی دایی به مهدی مهدوی کیا رسید و او هم با آرامشی مثال‌زدنی دروازه‌ کیسی کلر را باز کرد و با خوشحالی شروع به شادمانی بعد از گل کرد. در اواخر مسابقه برایان مک براید توانست یکی از گل‌های خورده را پاسخ دهد. گل او سه ‌دقیقه قبل از سوت پایان مسابقه زده شد تا حساسیت دقایق آخر بازی به اوج خود برسد ولی ایران توانست برتری خودش را تا پایان حفظ کند و بتواند به این برد تاریخی دست پیدا کند. ایران در بازی سوم نیز برابر ‌آلمان قرار گرفت و می‌دانست که با یک برد می‌تواند راهی مرحله بعد شود. تیم جلال طالبی در نیمه نخست برابر آلمان عملکرد خوبی داشت. با این حال قدرت آلمان در نیمه دوم به ایران دیکته شد و آنها توانستند در این بازی دو بار دروازه‌ ایران را باز کنند. ایران از جام جهانی حذف شد ولی بازیکنان این تیم با افتخار به کشورشان بازگشتند، چراکه توانستند بهترین عملکرد را در جام جهانی داشته باشند.

سایت کنفدراسیون فوتبال آسیا سال ۱۳۹۶ در سالگرد پیروزی تاریخی تیم ملی فوتبال ایران برابر تیم ملی آمریکا، از این بازی به عنوان سیاسی‌ترین بازی جام جهانی یاد کرد. سایت AFC در گزارش خود درباره سالگرد آن بازی، نوشت: «جام جهانی ۹۸ فرانسه را با مسائل زیادی به یاد می‌آوریم. ۱۹ سال قبل در چنین روزی جمهوری اسلامی ایران برابر آمریکا - برای اولین بار در یک مسابقه‌ای که اهمیت بسیار زیادی داشت -قرار گرفت.

اگر چه نگرانی‌هایی درباره بازی بین ایران و آمریکا وجود داشت و آن به‌خاطر مسائل سیاسی بین دو کشور بود، ولی بازی هر چه که بود به‌خوبی به پایان رسید. ایرانیان با گل‌های رز در ابتدای مسابقه به استقبال بازیکنان آمریکا رفتند. گل‌های رزی که نماد «صلح» محسوب می‌شود و دو تیم‌ ‌در ابتدای مسابقه در کنار هم عکس یادگاری نیز گرفتند. دو سال بعد در سال ۲۰۰۰ تیم‌ ‌ملی فوتبال ایران در دیداری دوستانه به لس‌آنجلس رفت و برابر آمریکا به تساوی یک بر یک رضایت داد.»

اتفاقات درون بازی، نهایت آمال و آرزوهای ایرانیان بود. در مسابقه‌ای هیجان‌انگیز و پایاپای، ایران ابتدا با گل به یادماندنی حمید استیلی پیش افتاد، سپس فرار مهدی مهدوی‌کیا بازی را دو بر هیچ به نفع ایران کرد. تا اینکه برایان مک براید در دقایق آخر، گلی بی‌فایده به ثمر رساند تا ایران اولین بردش در تاریخ جام جهانی را مقابل سرسخت‌ترین دشمنش جشن بگیرد. پس از پیروزی تاریخی تیم ملی فوتبال ایران در برابر ایالات‌متحده، مردم در خیابان‌های تهران و سایر شهرها برای رقص و پایکوبی به خیابان‌ها آمدند. حمید استیلی زننده گل اول ایران به آمریکا درباره آن روزها می‌گوید: «به جرات می‌گویم مردم بعد از انقلاب دو بار به خاطر ورزش از ته دل شادی کردند. یک بار بعد از برد استرالیا و یک بار هم بعد از برد آمریکا. یعنی همه مردم به خیابان‌ها ریختند. اصلا فرق نمی‌کرد. پیر هستند یا جوان. زن هستند یا مرد. همه از ته دل شادی کردند.» طالبی مربی تیم ایران نیز درباره آن شب می‌گوید: «من نمی‌توانم آن را توضیح دهم. هنوز در ذهن و قلب من است. اما نه به این دلیل که آمریکا بود. این اولین قهرمانی در جام جهانی بود در زمانی که مردم ایران منتظر شادی بودند و باعث خوشحالی مردم شد. مردم کشور من هرگز آن شب و اینکه چگونه تا صبح زود در خیابان‌ها رقصیدند را فراموش نکرده‌اند.»

تیم فوتبال ایران در روز ۳۱ خرداد ۱۳۷۷ و در ورزشگاه ژرلان شهر لیون توانست نخستین و تنها پیروزی خود در مسابقات جام جهانی ۱۹۹۸ را به دست بیاورد. ایران با دو گل حمید استیلی و مهدی مهدوی‌کیا با نتیجه ۱-۲ تیم ملی آمریکا را مغلوب کرد. استیلی بعد از به ثمر رساندن گلش از شدت خوشحالی گریه کرد و بعدها درباره آن گفت: «بازی با آمریکا یک بازی استثنائی بود که در آن بازی، خدا به ما کمک کرد و ما هم توانستیم حریف خودمان را مغلوب کنیم. در آن بازی با وجود جو بدی که در ورزشگاه علیه ما وجود داشت، توانستیم با کمک خدا آمریکا را شکست دهیم. وقتی توانستم آن گل را بزنم، هیچ‌کس مثل خودم نمی‌توانست احساس مرا درک کند. شاید خیلی‌ها وقتی گریه کردن مرا پس از گل دیدند تعجب کردند، اما باور کنید گل به آمریکا گریه هم داشت.»

فوتبال فقط فوتبال است

برخلاف انتظارها بازی فوتبال ایران و آمریکا تاثیر چندانی در روابط دو کشور نداشت و تنها به‌عنوان یک بازی خاطره‌انگیز در یادها باقی ماند. روزنامه گاردین در جام جهانی ۲۰۱۸ در گزارشی تاریخی درباره این بازی با تیتر «شیطان بزرگ ۱-۲ ایران: سیاسی‌ترین بازی تاریخ جام جهانی» نوشت: «برای برخی، این تصور که یک بازی فوتبال می‌تواند به نحوی چندین دهه خصومت را درمان کند، تلنگری فرضی و کاملاً بلندپروازنه بود. این بازی موفق شد هر دو کشور را به هم نزدیکتر کند و هجده ماه بعد، آنها دوباره در یک بازی دوستانه در پاسادنا با هم دیدار کردند.» هرچند بازی دوستانه پاسادنا از بسیاری از جوانب از این بازی مهم‌تر بود، چون یک بازی دوستانه بود و نیازمند همکاری طرفین بود، اما تاثیرات این‌ها بسیار گذرا بود. این بازی دوستانه در پرتو تجربه خوشایند بازی در لیون فرانسه به وجود آمد.

شکست مقابل ایران، موجب قطعی شدن حذف ایالات متحده از جام جهانی شد، اما بازیکنان می‌دانستند که چه نقش بزرگی را ایفا کردند. جف آگوس، مدافع تیم آمریکا در آن زمان گفت: «ما در ۹۰ دقیقه کاری را کردیم که سیاستمداران در ۲۰ سال انجام ندادند.»

سال‌ها بعد در گروه دوم رقابت‌های جام جهانی ۲۰۲۲ قطر، بار دیگر تیم‌های ایران و آمریکا از ساعت ۲۲:۳۰ در ورزشگاه الثمامه به مصاف هم رفتند و در پایان آمریکا موفق شد با یک گل ایران را شکست دهد. اما این بازی دیگر اهمیت پیشین را نداشت. در این مدت اتفاقات زیادی در دیپلماسی میان دو کشور روی داده بود. رئیس‌جمهور روحانی و رئیس‌جمهور اوباما تلفنی به گفت‌وگو با هم پرداخته بودند و محمدجواد ظریف و جیم کری، وزیران امور خارجه دو کشور ساعت‌ها به بحث و گفت‌وگو با هم پرداختند و با هم در ژنو سوئیس قدم زدند و بر سر منافع ملی کشورهای خود دعوا کردند و یکدیگر را به‌خاطر سرسختی و ذکاوت و هوش ستایش کردند. دیگر بازی فوتبال اهمیت پیشین خود را نداشت. پس از سوت پایان بازی جام جهانی ۲۰۲۲ اشک‌های چند بازیکن ایران به خاطر اینکه نتوانسته بودند خاطره شکست دادن آمریکا را برای ایرانیان تجدید کنند، جاری شد و در مقابل بازیکنان آمریکا آنها را دلداری دادند.