41 زیبای خفته
آیا ایران در مسکونی کردن جزایر خلیج‌فارس موفق خواهد شد
آیا ایران در مسکونی کردن جزایر خلیج‌فارس موفق خواهد شدایران بدون برخورداری از سواحل پرجمعیت و حضور در محور فعالیت‌های تجاری و بین‌المللی نخواهد توانست از حاکمیت و حضور خود در خلیج‌فارس دفاع کند و بدون شک استمرار این شرایط به زیان ایران و به سود رقبای کوچک‌اش در جنوب خلیج‌فارس خواهد بود
خلیج فارس به عنوان محل اتصال کشورهای جنوب غربی آسیا و وجود ذخایر عظیم نفت و گاز و گذرگاه تنگه هرمز، موقعیت ژئوپلیتیکی خاصی دارد. هشت کشور در کنار سواحل خلیج فارس وجود دارد و تمامی ساحل شمالی آن در اختیار ایران است و از این جهت ایران برای برتری در این منطقه دریایی دارای موقعیت بهتری است. همان‌گونه که نام خلیج فارس نیز آشکار می‌کند ایران کهن‌ترین و اصلی‌ترین کشور همسایه این پهنه آبی بوده اما سهم‌اش از میزان سکونت در سواحل و جزایر این دریا کم است. برخلاف حاشیه جنوبی خلیج فارس که با شیخ‌نشین‌های کوچک به محل تجارت، سیاست، تفریح و سکونت بدل شده است، ساحل شمالی آن کم‌رونق و کم‌جمعیت است. شهرهای بزرگ و بین‌المللی دوبی، شارجه، بصره، دوحه، منامه، ابوظبی، کویت، دمام و ظهران در کرانه جنوبی خلیج فارس شکل گرفته‌اند. اما در ساحل ایرانی خلیج‌فارس، بندرعباس با جمعیت 500 هزار نفر و بوشهر با 200 هزار نفر بزرگترین شهرهای ایرانی هستند که سهم اندکی از مراودات بین‌المللی دارند.
شیخ نشین‌های پرزرق و برق
شهر بندری کویت با سه میلیون نفر جمعیت نزدیک به 70 درصد از کل جمعیت کشور کویت است. منامه پایتخت بحرین، استان چهاردهم ایران در دوران پهلوی با 500 هزار نفر جمعیت مرکز حکومت آل‌خلیفه سنی بر اکثریت اهل تشیع این جزیره است. بندر بصره با سه میلیون نفر جمعیت، سومین شهر بزرگ عراق و تنها بندر این کشور است و سهم مهمی در مراودات بین‌المللی عراق ایفا می‌کند.
کلان‌شهر ظهران نیز در قلمرو عربستان‌سعودی با 500 هزار نفر جمعیت از هشتاد سال پیش مرکز شرکت نفتی سعودی آرامکوست و بندر دمام سعودی‌ها شهر دومیلیون نفری و سومین بندر پررفت‌وآمد در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقاست. دوحه قطر با دوونیم میلیون نفر امسال میزبان جام جهانی فوتبال خواهد بود و با داشتن شبکه خبری الجزیره و شرکت هواپیمایی قطر ایرویز در سال‌های اخیر نقش پررنگ‌تری در جهان یافته است. الجزیره بزرگترین شبکه خبری خاورمیانه و دفتر مرکزی قطر ایرویز در شهر دوحه قطر قرار دارد و فرودگاه بین‌المللی حمد در دوحه که قطب شرکت هواپیمایی قطر ایرویز است، برای دومین سال پیاپی به عنوان بهترین فرودگاه جهان انتخاب شد. قطر ایرویز از معدود شرکت‌های هواپیمایی است که به هر پنج قاره جهان با 190 مقصد پرواز مستقیم دارد و در سال‌های متعدد از جمله سال 2021 به عنوان بهترین شرکت هواپیمایی جهان انتخاب شده است.
اما شیخ‌نشین‌های امارات متحده عربی نیز سهم مهمی از جمعیت و تجارت در خلیج‌فارس را به خود اختصاص داده‌اند. ابوظبی پایتخت این کشور و شارجه هر کدام یک‌ونیم میلیون نفر جمعیت دارند، اما بدون شک دوبی درخشان‌ترین شهر امارات متحده عربی است. شهری با چهار میلیون نفر که گران‌قیمت‌ترین شهر منطقه و دارای دو بندر اصلی است: بندر راشد و بندر جبل‌علی. بندر جبل‌علی، بزرگترین بندرگاه ساخته‌شده به دست انسان، بزرگترین بندر خاورمیانه و هفتمین بندر شلوغ جهان است. در سال 2021 میلادی شهر دوبی با 15 میلیون نفر گردشگر خارجی چهارمین شهر پربازدید جهان بود. رونق اقتصادی و حضور در مرکز مراودات بین‌المللی شکاف بزرگی میان شهرهای جنوب عربی و شمال ایرانی در خلیج‌فارس پدید آورده است.
شمال بی‌فروغ
اما سهم ایران از فرصت اقتصادی و اجتماعی خلیج‌فارس در قیاس با همسایگان جنوبی، چیزی نزدیک به هیچ است. شاید مقایسه خرمشهر با بندر متناظرش در عراق بد نباشد. خرمشهر در مقابل شهر سه میلیونی بصره، فقط 130 هزارنفر جمعیت دارد و طبیعتاً مشخص است که چقدر به لحاظ اقتصادی و اجتماعی از بهره کمتری برخوردار است. اقتصاد بومیان شهرهای کوچک ایرانی چون بندر بوشهر و بند لنگه و بندر گناوه و خرمشهر و حتی بندرعباس بر ماهی‌گیری محلی و غیرصنعتی استوار است که سهم اندکی از ماهی‌گیری در منطقه را به خود اختصاص داده است. اقتصاد این شهرها و بنادر در سال‌های اخیر با ورود ماهی‌گیران صنعتی ترال یا کف‌روب چینی به آب‌های دریای عمان و خلیج‌فارس، آسیب جدی‌ای نیز دیده و روزبه‌روز نحیف‌تر و کوچکتر می‌شود و این شهرها را که می‌توانستند مانند کرانه جنوبی، شهرهایی مهاجرپذیر از ایران و حتی جهان باشند، به شهرهایی مهاجرفرست تبدیل کرده است و به جای شهرهای بین‌المللی، شهرهایی محلی هستند.
بدون جمعیت امنیت هم نیست
ایران در خلیج‌فارس با چالش‌های امنیتی نیز مواجه است. به‌رغم اقتدار نظامی و سیاسی ایران، کشورهای حوزه خلیج‌فارس با عضویت در اتحادیه عرب و همچنین شورای همکاری کشورهای خلیج‌فارس، البته بدون عضویت ایران، ادعاهای واهی را درباره حاکمیت ایران مطرح می‌کنند. یکی از اصلی‌ترین اختلافات این کشورها با ایران، بر سر نامیدن خلیج‌فارس با نام جعلی است که نخستین بار از سوی افسری انگلیسی به کار رفته، اما پس از آن جمال عبدالناصر، در دشمنی با محمدرضاشاه از این عنوان استفاده کرد. هر چند جمله معروف عبدالناصر «العالم العربی من المحیط الاطلسی الی خلیج الفارسی-جهان عرب از اقیانوس اطلس تا خلیج‌فارس» تا پیش از این جعل، خود به تنهایی پاسخ روشنی به این ادعای دروغین است، اما کشورهای حوزه خلیج‌فارس به ویژه پس از استقرار جمهوری اسلامی به‌شدت پیگیر این نام جعلی شده‌اند و این ادعا را همواره تکرار می‌کنند. این ادعا به جز میان کشورهای عربی در سایر مناطق جهان طرفداران چندانی ندارد و به جز اسرائیل یا برخی اوقات رقبای منطقه‌ای ایران، چون ترکیه از آن استفاده نکرده‌اند. حتی آمریکایی‌ها به‌رغم مخالفت با جمهوری اسلامی ایران در اکثر مکاتبات و سخنان و اسناد خود از نام صحیح خلیج‌فارس استفاده می‌کنند. با این وجود، موضوع نام، یکی از ابزارهای ابراز سلطه و برتری است و اهمیت آن برای ایران غیرقابل چشم‌پوشی است. عامل جمعیت و مراودات بین‌المللی بیش از همه می‌تواند بر غلبه و کاربرد جهانی یکی از دو نام تاثیر بگذارد که متاسفانه ایران در این زمینه ضعف عمده‌ای دارد. تنها با درنظرگرفتن این نکته که فرودگاه‌های بین‌المللی دوحه و دوبی سالانه ده‌ها میلیون نفر از جهان را با نام جعلی از این منطقه جابه‌جا می‌کنند یا قطر با نام جعلی میزبان جام جهانی فوتبال خواهد بود و این نام جعلی را از طریق تریبون پربیننده فوتبال به افکار عمومی جهان معرفی خواهد کرد، متوجه این مساله خواهیم شد.
ایران بدون برخورداری از سواحل پرجمعیت و حضور در محور فعالیت‌های تجاری و بین‌المللی نخواهد توانست از حاکمیت و حضور خود در خلیج‌فارس دفاع کند و بدون شک استمرار این شرایط به زیان ایران و به سود رقبای کوچک‌اش در جنوب خلیج‌فارس خواهد بود.
جزایر خالی از سکنه
بیش از 95 جزیره در خلیج‌فارس وجود دارد که 41جزیره متعلق به ایران است، اما وضعیت طبیعی این جزایر نظیر زیرآب رفتن برخی از آنها هنگام جزر و مد یا کوچکی و نداشتن آب شیرین، تعداد زیادی از آنها را غیرمسکونی کرده است. از میان جزایر ایرانی تنها کیش و قشم بخت خوبی داشته‌اند. قشم به عنوان بزرگترین جزیره خلیج‌فارس تنها 150 هزار نفر جمعیت دارد و کیش نیز با حدود 40هزار نفر ساکن در سال میزبان دو میلیون نفر گردشگر است.
بوموسا، تنب بزرگ، تنب‌کوچک، قشم، کیش، لاوان، هنگام، لارک، هرمز، هندورابی، سیری، فرور بزرگ، فارسی، خارک، خارکو، شیف، مینو، نگین، صدرا و فارور مهم‌ترین جزایر ایرانی در خلیج‌فارس هستند. ایران هم‌اکنون از برخی جزیره‌های خود مانند لاوان و خارک برای استقرار تاسیسات نفتی خود استفاده کرده است. جزیره خارک یکی از مهم‌ترین پایانه‌های صادرات نفت ایران است. جزیره خارک برای ایجاد لنگرگاه‌ها، با مزایای طبیعی و سواحل عمیق آن، برای پهلو گرفتن نفت‌کش‌های اقیانوس‌پیما بسیار مناسب است، به‌ویژه که قشر سنگی چون پشته‌ای که سطح جزیره را پوشانده، در وسط جزیره به بلندی 60 مترمی‌رسد و این بلندی‌ها موجب می‌شوند بندرگاه‌های شرقی خارک را در مقابل شدت جریان باد که در جهت شمال‌غربی و جنوب‌شرقی می‌وزند، محفوظ نگاه دارند.
تعداد زیادی از جزایر ایرانی خلیج‌فارس می‌توانند به مقاصد گردشگری بین‌المللی بدل شوند و با برخورداری از سواحل زیبا و تنوع زیستی چون لاک‌پشت‌های دریایی و دلفین و انواع ماهی‌های زینتی مقصد گردشگران بین‌المللی باشند. صخره‌های سنگی و مرجانی جزایر و تنوع موجودات دریایی و عمق کم خلیج‌فارس این پهنه آبی را به یکی از زیباترین و مطلوب‌ترین مقاصد ورزش‌های آبی بدل کرده است که ایران تاکنون استفاده چندانی از آن نکرده است. در حالی که سواحل‌جنوبی از تنوع زیستی کمتری برخوردار است، اما توانسته به مقصد برخی مسابقات جهانی چون مسابقات اتومبیل‌رانی و فوتبال تبدیل شود. پیست اتومبیل‌رانی دوبی موسوم به «آتودروم دوبی» از معروف‌ترین پیست‌های اتومبیل‌رانی در دنیاست.
ادعای امارات متحده عربی بر سه جزیره ایرانی تنب بزرگ، تنب کوچک و بوموسا از مناقشات امنیتی ایران در خلیج‌فارس است که هرساله در بیانیه اتحادیه عرب، بیانیه شورای همکاری کشورهای خلیج‌فارس و سخنان مقامات برخی کشورهای عربی تکرار می‌شود. این‌در‌حالی است که دو جزیره ایرانی زرکوه و آریانا هم‌اکنون در اشغال امارات متحده عربی است و ایران برای بازپس‌گیری این دو جزیره اقدام متناسب سیاسی و بین‌المللی نیز انجام نداده است. جزایره سه‌گانه ایرانی به همراه ده‌ها جزیره دیگر خالی از سکنه است و همین امر تاثیر منفی بر امکان دفاع نظامی در حمله احتمالی می‌گذارد. به‌ویژه‌که ایالات متحده آمریکا و انگلیس و پیمان آتلانتیک شمالی ناتو به دعوت و خواست شیخ‌نشین‌های حوزه جنوب خلیج‌فارس در منطقه حضور دارند. اشغال مناطق مسکونی که ساکنان غیرنظامی در آن حضور دارند، سخت‌تر از مناطق غیرمسکونی است چراکه در جنگ‌های نوین که مباحث اخلاقی و انسانی مطرح است، نیروهای مهاجم مراقب هستند که کمتر به حمله به اهداف غیرنظامی متهم شوند و ساکنان بومی نیز از منطقه سکونت خود در قبال نیروی مهاجم دفاع می‌کنند. حقی اویغور، نائب رئیس مرکز مطالعات ایرانی آنکارا در این باره در TRT نوشته است: «بی‌تردید تصمیم تهران برای مسکونی کردن این جزایر در کوتاه‌مدت محقق نخواهد شد. زیرا آماده کردن زیرساخت‌ها و روساخت‌های لازم برای قابل سکونت کردن جزایر، با در نظر گرفتن شرایط سخت اقتصادی به دلیل تحریم‌های موجود و تبعات شیوع کروناویروس کاری است زمان‌بر که به احتمال زیاد در طول چندین سال میسر خواهد شد. با این حال در صورت عملی شدن این تصمیم، استفاده آمریکا از بمب‌افکن‌های سنگین برای بمباران این جزایر که در برخی از آنها پناهگاه و انبارهای مهمات نیز وجود دارد سخت‌تر است؛ گذشته از آن مقاومت در برابر نیروهای اشغالگر نیز آسان‌تر خواهد شد».
مقام رهبری در بازدید سال 1393 از ناوهای نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در خلیج‌فارس و رونمایی از ناو جدید جماران، دستور مسکونی شدن سواحل مکران و جزایر ایرانی به‌ویژه سه جزیره مورد ادعای امارات متحده عربی را صادر کردند. سردار تنگسیری، فرمانده نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در سال 1399 از ساخت فرودگاه و موج‌شکن در جزایر سه‌گانه توسط ندسا خبر داده و گفت: «در تنب بزرگ فرودگاه بین‌المللی ایجاد کرده‌ایم؛ در تنب کوچک هم فرودگاه ساخته شده است و همچنین نیروی دریایی سپاه بیش از ۵۰ موج‌شکن را برای مردم ایجاد کرده است.» با این وجود تاکنون اقدامات ایران در این جزایر صرفاً نظامی بوده و بعد اقتصادی و اجتماعی پیدا نکرده و ایران موفق به ایجاد زیرساخت‌های مسکونی شدن این جزایر نشده است.
ایران با ساخت فرودگاه امام‌علی(ع) در فاصله ۸۰ مایلی از فرودگاه بندرعباس در دهانه تنگه هرمز و صدور مجوز پرواز هواپیماهای غیرنظامی از فرودگاه تنب بزرگ نخستین گام‌ها برای مسکونی کردن این جزایر را برداشته است. این فرودگاه متعلق به نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است و با طول باند ۲۱۵۰ متر آماده پذیرش هواپیماهای تا رده امبرایر۱۴۵ است.
ایران در حالی از تصمیم‌اش برای مسکونی کردن جزایر خود سخن می‌گوید که کشورهای حاشیه جنوب خلیج‌فارس به ساخت جزایر مصنوعی روی آورده‌اند و از طریق خاک وارداتی که عموماً از ایران قاچاق می‌شود، در حال ساخت جزایر جدید هستند. این جزایر جدید علاوه بر جاذبه‌های گردشگری و ایجاد جذابیت برای سرمایه‌گذاران خارجی محدوده آب‌های سرزمینی این کشورها را نیز افزایش می‌دهد و موجب پیشروی قلمروی آنها در آب‌های بین‌المللی می‌شود و میزان بهره‌برداری آنها از منابع خلیج‌فارس را افزایش می‌دهد. هر چند در مورد ابعاد حقوقی این اقدامات و همچنین عوارض محیط‌زیستی آن، ابهامات و سوالات جدی وجود دارد، اما این کشورها تاکنون با مانع خاصی برای پیشروی در خلیج‌فارس مواجه نشده‌اند و اقدام مجلس شورای اسلامی ایران برای شکایت در مجامع بین‌المللی نیز با سکوت و عدم همراهی وزارت امور خارجه بدون نتیجه مانده است. به هرحال درحالی‌که کشورهای حاشیه جنوب خلیج‌فارس با صرف میلیاردها دلار هزینه در حال ساخت جزایر مصنوعی هستند، ایران از فرصت جزایر طبیعی خود بهره درستی نمی‌برد و پیگیری دستور رهبری برای مسکونی شدن جزایر و حتی سواحل مکران تاکنون نتیجه روشن و قابل توجهی نداشته است. در حالی ایران از فرصت سواحل دریایی خود بهره مناسبی نمی‌برد که ۴۰ درصد جمعیت دنیا در محدوده ۱۰۰ کیلومتری سواحل سکونت دارند و ۶۰ درصد بزرگترین شهرهای دنیا در سواحل یا نزدیک سواحل قرار دارند و ۸ شهر از ۱۰ شهر بزرگ دنیا شهرهای ساحلی هستند. کشور چین به تنهایی با برخورداری از 450 شهر ساحلی توانسته است سواحل خود را به مرکز تجارت، صنعت و سکونت در جهان مبدل کند؛ درحالی‌که جمعیت ساکن در نوار ۱۰۰ کیلومتری ساحل شمالی و جنوبی ایران در حدود ۱۷ میلیون نفر یعنی معادل ۲۰ درصد از جمعیت ایران است.
