شکنندگی صلح در سوریه پسا اسد/چرا درگیری شبه نظامیان کرد با ارتش سوریه اهمیت دارد؟
همزمان با سفر حساس وزیر امور خارجه ترکیه به دمشق برای تعیین تکلیف آینده نیروهای کرد در سوریه، درگیری خونین میان نیروهای دموکراتیک و ارتش سوریه در حلب، بار دیگر شکنندگی صلح در سوریه پسااسد را به نمایش گذاشت.
همزمان با سفر حساس وزیر امور خارجه ترکیه به دمشق برای تعیین تکلیف آینده نیروهای کرد در سوریه، درگیری خونین میان نیروهای دموکراتیک و ارتش سوریه در حلب، بار دیگر شکنندگی صلح در سوریه پسااسد را به نمایش گذاشت.
دستکم دو نفر در درگیریهای میان شبهنظامیان کرد که خود را «نیروهای دموکراتیک سوریه» یا SDF مینامند و ارتش سوریه کشته شدند. 11 غیرنظامی نیز طی این درگیریها آسیب دیدند. الجزیره نوشته است که این درگیریها روز دوشنبه 22 دسامبر در پی حمله نیروهای دموکراتیک به مواضع ارتش سوریه در حلب آغاز شد. به گفته منابع محلی، درگیری ابتدا محدود به نظر میرسید اما با گذشت زمان، طرفین از سلاحهای سنگین و توپخانه علیه یکدیگر استفاده کردند.
خبرگزاری دولتی سوریه (سانا) گزارش داده است که شدت درگیریها به اندازهای بوده که ساکنان مناطق نزدیک به محل درگیری مجبور به ترک خانهها و فرار از منطقه شدند. به نوشته این خبرگزاری، یک آمبولانس متعلق به ارتش سوریه که مجروحان را حمل میکرد نیز مورد حمله قرار گرفت که در پی این حمله، دو غیرنظامی از جمله یک کودک آسیب دیدند.
وزارت کشور سوریه روز دوشنبه در بیانیهای که از سوی خبرگزاری رسمی «سانا» منتشر شد، اعلام کرد که دو تن از پرسنل امنیتی، از جمله یک سرباز، در جریان اقدام «خائنانه» نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) علیه نیروهای امنیتی مجروح شدهاند. در این بیانیه آمده است: «عصر امروز، عناصر نیروهای دموکراتیک سوریه مستقر در محلههای شیخ مقصود و اشرفیه حلب، در اقدامی خائنانه، نیروهای امنیت داخلی مستقر در ایستبازرسیهای مشترک را هدف قرار دادند.»
در مقابل، نیروهای دموکراتیک سوریه ضمن تکذیب هدف قرار دادن مناطق غیرنظامی، جناحهای وابسته به دولت سوریه را مسئول این حملات دانستند؛ ادعایی که بلافاصله از سوی دمشق رد شد. در بیانیهای دیگر، نیروهای دموکراتیک سوریه رسانههای دولتی سوریه، از جمله شبکه الاخباریه را به «ساخت و ترویج عامدانه گزارش جعلی» درباره حمله ادعایی نیروهای کُرد به بیمارستان الرازی در حلب متهم کردند. آنها اعلام کردند که این بیمارستان هدف قرار نگرفته و چنین گزارشهایی «تحریکآمیز، سیستماتیک و در راستای پنهان کردن جنایتهای واقعی» است.
پس از ساعتها درگیری، طرفین در اواخر روز دوشنبه بر سر توقف تیراندازی به توافق رسیدند. خبرگزاری سانا به نقل از وزارت دفاع گزارش داد که ستاد کل ارتش سوریه «فرمانی مبنی بر توقف هدفگیری منابع آتش» صادر کرده است. نیروهای دموکراتیک سوریه نیز اعلام کردند: «دستوراتی به نیروهای خود ابلاغ کردهایم تا هرگونه پاسخ به حملات را متوقف کنند.»
مذاکرات سطح بالا در سایه درگیریها
این خشونتها همزمان با سفر هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، به دمشق صورت گرفت. هدف از این سفر، گفتوگو با مقامات سوری پیرامون ادغام نیروهای دموکراتیک سوریه در ارتش جدید این کشور، آن هم در آستانه پایان مهلت تعیینشده برای این موضوع بود.
احمد الشرع، رئیسجمهور سوریه که پس از برکناری بشار اسد در دسامبر سال گذشته قدرت را به دست گرفت، در ماه مارس توافقی را با نیروهای دموکراتیک سوریه امضا کرد که بر مبنای آن، این گروه باید در نهادهای دولتی ادغام شود. با این حال، جزئیات روند این ادغام همچنان در هالهای از ابهام باقی مانده و اجرای توافق با بنبست مواجه شده است.
الجزیره روز سهشنبه گزارش داد که نشست سطح بالا میان مقامات سوری و ترکیهای، «عامل محرک» درگیریهای روز دوشنبه بوده است. این خبرگزاری توضیح داد: «پیشتر، دمشق پیشنهاد کرده بود که ۵۰ هزار جنگجوی نیروهای دموکراتیک سوریه در قالب سه لشکر و تحت نظارت نسبی دولت سوریه در ارتش ادغام شوند. اما ترکیه بهشدت با این طرح مخالفت ورزیده و اعلام کرده است که خواهان انحلال کامل ساختار فرماندهی فعلی نیروهای دموکراتیک سوریه است.» نیروهای دموکراتیک سوریه که از حمایت ایالات متحده برخوردارند، از سال ۲۰۱۵ کنترل بخشهای وسیعی از قلمرو شمال شرقی سوریه را در اختیار دارند.
الجزیره نوشت: «موضوع ادغام SDF در نیروهای دولتی، احتمالاً چالشبرانگیزترین و مهمترین مسئله در سوریه امروز است و بهواقع وحدت ملی این کشور را تهدید میکند.»
سامی عقیل، پژوهشگر غیرمقیم در «مؤسسه سیاست خاورمیانه تحریر»، بر این باور است که دلایل متعددی برای عدم اجرای این توافق وجود دارد؛ از جمله فقدان اقدامات اعتمادساز میان طرفین. عقیل گفت: «نیروهای دموکراتیک سوریه تحت فشار فزایندهای قرار دارند تا اجرای توافق را آغاز کنند، از مناطق تحت کنترل خود دست بکشند و عملاً در نیروهای مسلح سوریه حل شوند.»
او افزود: «همزمان، دولت سوریه نیز از سوی ترکیه تحت فشار شدید است تا راهکاری دیپلماتیک بیابد.» عقیل خاطرنشان کرد: «فشار سنگینی بر هر دو طرف وارد میشود و به اعتقاد من، دلیل وقوع درگیریهای اخیر، تلاش برای بیثبات کردن مذاکرات یا اعمال فشار مضاعف بر طرف ترکیهای بوده است.»
یکی از نقاط کانونی اختلاف این است که آیا نیروهای دموکراتیک سوریه به عنوان یک واحد منسجم در ارتش جدید باقی خواهند ماند، یا ساختار آنها منحل شده و اعضا بهصورت انفرادی در ارتش جذب خواهند شد. ترکیه به دلیل ارتباط نیروهای دموکراتیک با حزب کارگران کردستان (پکک) که آن را سازمانی «تروریستی» میداند با الحاق این نیروها به صورت یک واحد یکپارچه مخالفت کرده است.
مقامات کرد اظهار داشتهاند که توافقی اولیه حاصل شده تا سه لشکر وابسته به SDF به عنوان یگانهایی مستقل در ارتش جدید ادغام شوند؛ با این حال، مشخص نیست طرفین تا چه میزان به نهاییسازی این توافق نزدیک شدهاند. مهلت اولیه برای اجرای توافق ماه مارس، پایان سال جاری تعیین شده بود و نگرانیهایی وجود دارد که در صورت عدم حصول پیشرفت تا آن زمان، درگیری نظامی اجتنابناپذیر باشد.
اسعدالشیبانی، وزیر امور خارجه سوریه، روز دوشنبه در کنفرانس مشترک خبری با فیدان تصریح کرد که دولت هنوز «ابتکار عمل یا ارادهای جدی» از سوی نیروهای دموکراتیک سوریه برای اجرای توافق ادغام مشاهده نکرده است. الشیبانی تأکید کرد: «نوعی تعلل عمدی و سازمانیافته (سیستماتیک) در کار بوده است.» وی افزود که دمشق پیشنهادی را برای پیشبرد ادغام نظامی به نیروهای دموکراتیک سوریه ارائه کرده و روز یکشنبه پاسخی دریافت کرده است که هماکنون «در دست بررسی» قرار دارد.
تهدید ترکیه
توماس مکگی، پژوهشگر موسسه ماکس وبر مستقر در ایتالیا و کارشناس امور سوریه در تحلیلی نوشته است: «خطوط قرمز کردها از یک سو، و محور ترکیه/دمشق از سوی دیگر، ناسازگاریهای عمیقی را نشان میدهند و من چشمانداز روشنی برای آشتی این دو دیدگاه نمیبینم.»
مکگی افزود: «برای حصول هرگونه پیشرفت در اجرای این بند، یکی از طرفین ناگزیر به عقبنشینی است... و در نتیجه، بنبست فعلی همچنان پابرجاست.» به نظر میرسد کانون اختلاف، تقابل میان موضع نیروهای دموکراتیک سوریه مبنی بر الحاق گردانهای موجودشان به ارتش با حفظ سطحی از خودمختاری، در برابر اصرار دمشق بر انحلال ساختار فرماندهی و ادغام انفرادی جنگجویان این نیروهاست. تحلیلگران معتقدند که همگرایی این دو دیدگاه احتمالاً ناممکن است و دستیابی به توافق در آینده نزدیک دور از انتظار به نظر میرسد.
ترکیه ضمن حمایت از موضع دمشق، تهدید کرده است که در صورت عدم حصول توافق، دست به مداخله نظامی یکجانبه خواهد زد. هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، به رسانههای دولتی این کشور گفت: «ما امیدواریم مسائل از طریق گفتوگو، مذاکره و به شیوهای مسالمتآمیز حلوفصل شود. ما تمایلی به توسل مجدد به ابزارهای نظامی نداریم. اما نیروهای دموکراتیک سوریه باید درک کنند که کاسه صبر بازیگران ذیربط در حال لبریز شدن است.»
فیدان معتقد است هماهنگی نیروهای دموکراتیک سوریه با اسرائیل در برخی فعالیتهای مشخص، در حال حاضر به یکی از موانع جدی در روند گفتوگوهای در حال جریان با دمشق تبدیل شده است.
با وجود لحن تند فیدان، تحلیلگران میگویند با توجه به توافقات اخیر ترکیه با پکک برای خلع سلاح پس از دههها شورش، بعید است آنکارا بخواهد با ورود به جنگی تازه با نیروهای دموکراتیک سوریه، دستاوردهای آن مذاکرات را به خطر اندازد.
چالش خودمختاری کردها
کردهای سوریه که چیزی نزدیک به ۱۰ درصد از جمعیت کل این کشور را تشکیل میدهند زیر پرچم «نیروهای دموکراتیک سوریه» جمع شدهاند و مهمترین شریک آمریکا در سوریه به شمار میروند. طی یک دهه گذشته آمریکا حجم زیادی از کمکهای مالی و نظامی را در اختیار این گروه قرار داده تا به ادعای آنها با نیروهای داعش مبارزه کنند.
پس از شکست نسبی داعش در سال ۲۰۱۹ که به از بین رفتن بخش زیادی از توان انسانی و تجهیزاتی این گروه انجامید، نیروهای کرد بر بخشهایی از شمال شرق سوریه مسلط شدند و نوعی حکومت خودمختار را در این منطقه تشکیل دادند. براساس برآوردها حدود ۲۵ درصد از خاک سوریه در حال حاضر در اختیار این گروه قرار دارد. یکی از مهمترین چالشها برای این گروه که از حمایت آمریکا هم برخوردار هستند، دشمنی دیرینه با ترکیه است که گروههای کرد را تهدیدی برای امنیت ملی خود میداند. تحلیلگران میگویند این گروه اکنون در واگذاری این قدرت تردید دارد.
«رابین یاسین-کساب»، نویسنده سوری و از مؤلفان کتاب «کشور در آتش: سوریها در انقلاب و جنگ»، در این باره به الجزیره گفت: «از منظر توان دفاعی و استقلال در تصمیمگیری، کردها معتقدند به جایگاهی دست یافتهاند که پیشتر هرگز نداشتهاند و حاضر به از دست دادن آن نیستند.»
الشرع و جلب حمایت آمریکا
دولت جدید سوریه از حمایت قابلتوجه بینالمللی و منطقهای برخوردار شده است؛ امری که میتوانست اعتماد به نفس دمشق را در تعامل با نیروهای دموکراتیک سوریه تقویت کند. بهویژه ایالات متحده در ماههای اخیر به دمشق نزدیکتر شده است؛ چنانکه رئیسجمهور الشرع دیداری تاریخی از کاخ سفید داشت و ظاهراً موفق به جلب حمایت دونالد ترامپ شد.
آمریکا که خود نیروهای دموکراتیک سوریه را برای نبرد با داعش آموزش داده و تجهیز کرده بود، اکنون موضع متفاوتی اتخاذ کرده است. تام باراک، فرستاده ویژه ترامپ در امور سوریه، اعلام کرده که واشنگتن از ادغام نیروهای دموکراتیک سوریه در دولت مرکزی حمایت میکند و تمایلی به جدایی این نیروها یا تشکیل موجودیتی خودمختار شبیه اقلیم کردستان عراق ندارد. باراک همچنین از «گزینههای معقول» ارائهشده توسط دولت سوریه به کردها تمجید کرده است.
ولادیمیر ون ویلگنبرگ، تحلیلگر مسائل کردی مستقر در اربیل، در این باره به الجزیره گفت: «آمریکا خواهان ادغام نیروهای دموکراتیک در دولت انتقالی جدید است، اما نمیخواهد تنش میان این نیروها و دمشق به درگیری نظامی منجر شود، چراکه این امر خلأهایی امنیتی ایجاد میکند که فرصت احیای داعش را فراهم میسازد.»
روز جمعه، خبرگزاری رویترز گزارش داد که دمشق «نسبت به سازماندهی مجدد حدود ۵۰ هزار جنگجوی نیروهای دموکراتیک در قالب سه لشکر اصلی و تیپهای کوچکتر ابراز تمایل کرده است؛ مشروط بر اینکه این نیروها بخشی از زنجیره فرماندهی را واگذار کرده و قلمرو خود را به روی سایر یگانهای ارتش بگشایند.» با این حال، مقامات رسمی به رویترز گفتند که توافق نهایی قریبالوقوع نیست و نیاز به گفتوگوهای بیشتری وجود دارد.
با وجود تمام چالشها، تحلیلگران معتقدند توافق ۱۰ مارس که توسط الشرع و مظلوم عبدی امضا شد، در محدود کردن دامنه درگیریها مؤثر بوده است. مکگی گفت: «نکته قابلتوجه این است که از زمان امضای توافق، درگیری مستقیم بسیار اندکی میان دولت و کردها رخ داده که نشان میدهد دستکم بند مربوط به آتشبس رعایت شده است. اما در سایر مفاد، پیشرفت چندانی مشاهده نمیشود.»
هنوز مشخص نیست که درگیریهای روز دوشنبه چه تأثیری بر سرنوشت توافق خواهد گذاشت، اما تحلیلگران بر این باورند که تحقق ادغام کامل نیروهای دموکراتیک سوریه در ارتش پیش از پایان سال ۲۰۲۵ بعید به نظر میرسد. ون ویلگنبرگ گفت: «مهلت زمانی بهسرعت در حال اتمام است، اما برخی مقامات تأکید دارند که اجرای صحیح توافق مهمتر از پایبندی خشک به ضربالاجل است؛ بنابراین احتمال تمدید مهلت وجود دارد.»
وزیر دفاع ترکیه روز شنبه اظهار کرد: «مذاکرات با آمریکا درباره ادغام کردها در ارتش سوریه ادامه دارد. دیدگاههای آمریکاییها تغییر کرده و اختلافات با آنها کاهش یافته است. ما به صراحت خواسته خود را بیان کردهایم و ادغام باید به صورت فردی صورت گیرد و ادغام آنها در ارتش به صورت یگان مجزا را نمیپذیریم.»
حمایت اسرائیل از مظلوم عبدی
رژیم اسرائیل و رسانههای فعال در آن، در ماههای اخیر تلاش زیادی کردهاند تا بیش از همیشه به صدایی برای نیروهای دموکراتیک سوریه تبدیل شوند. اوایل ماه دسامبر، روزنامه اورشلیم پست گفتوگویی با مظلوم عبدی، رهبر این نیروها داشت که در آن عبدی کوشید با تکیه بر برخی موارد مهم برای واشنگتن، نظر دولت ترامپ را جلب کند. یکی از این موارد، موضوع داعش بود.
عبدی در این مصاحبه گفت: «سوریه از نظر تاریخی در شرایط بسیار حساسی قرار دارد و وضعیت متفاوتی را در روابط با غرب تجربه میکند.» او اظهار کرد: «پیش از شکلگیری ائتلاف جهانی، ما در اینجا در شمال شرق سوریه با خطر داعش مقابله کردیم. اکنون مراکز بازداشت متعدد، خانوادههای داعش و هستههای مخفی داعش را داریم که همچنان در اینجا فعال هستند.
ما هنوز در حملات داعش به نیروهای دموکراتیک سوریه در رقه، دیرالزور و سایر مناطق، سربازانمان را از دست میدهیم.» عبدی اظهار داشت: «ما بیش از ۲۶ بازداشتگاه و سه زندان اصلی داریم که در مجموع تا ۱۰ هزار زندانی مرد داعشی را در خود جای دادهاند. زندانهای اصلی در حسکه قرار دارند که هر کدام 3 تا 4 هزار زندانی دارند؛ همچنین زندانهای دیگری در رقه با 1500 زندانی و در قامشلی با 1000زندانی داریم. این افراد جنگجویان بسیار خطرناکی هستند.»
او مدعی شد: «ارتش ایالات متحده همواره تلاش دارد بر این مسئله (مبارزه با داعش) تمرکز کند. ما فرماندهی مرکزی ایالات متحده (سنتکام) و دریاسالار برد کوپر را داریم که بسیار حامی هستند، اما ارتش آمریکا نیازمند حمایت سیاسی بیشتری در کنگره است. پشتیبانی سیاسی از جانب کنگره فوقالعاده حائز اهمیت است.»
او گفت: «پرزیدنت ترامپ میخواهد عظمت را به سوریه بازگرداند. برای انجام این کار، او باید از نیروهای دموکراتیک سوریه حمایت کند. SDF باید در ائتلاف جهانی علیه داعش و همچنین در دولت جدید سوریه گنجانده شود. کمک ایالات متحده برای تمرکززدایی از قدرت در سوریه بسیار مورد نیاز است.»
جدال آنکارا با کردها، جدالی فراتر از سوریه
بهعنوان نشانهای برای جدی بودن عزم ترکیه برای مبارزه با گروههایی که آنکارا آنها را تروریستی میداند، ترکها تلاش دارند تا همکاری ایران را نیز برای مبارزه با این گروهها جلب کنند.
عمر چلیک، سخنگوی حزب حاکم عدالت و توسعه (AKP) اعلام کرد: «هدف اصلی، نابودی سازمان تروریستی پ.ک.ک در تمام شاخهها و انشعابات آن، از جمله به اصطلاح نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) در سوریه و پژاک در ایران و همچنین تشکیلات ایدئولوژیک و مالی غیرقانونی آن در اروپا است.»
او افزود: «ما باید بر اطمینان از اینکه ترکها، کردها و اعراب در منطقهای عاری از تروریسم در رفاه و صلح زندگی میکنند، تمرکز کنیم. نیروهای دموکراتیک سوریه باید در مورد توافق ۱۰ مارس پیشرفت میکردند، اما دلیل حرکت در جهت مخالف، توهم آنها در مورد تجاوز صهیونیستی است. آنها معتقدند که میتوانند با همکاری با تجاوز صهیونیستی به هر چیزی دست یابند. این بسیار اشتباه است.»
در همین راستا، روز شنبه نیز یاشار گولر وزیر دفاع ترکیه در یک نشست محلی گفت: در زمان حمله اسرائیل به تهران، گروههای تروریستی پژاک و پ.ک.ک (حزب کارگران کردستان ترکیه) با تصور شکست جمهوری اسلامی و تغییر نظام، نیروهای خود را از عراق به ایران منتقل کردند.
به گزارش وبسایت یتکینریپورت، از همکاری اطلاعاتی ترکیه با ایران درباره تغییر وضعیت پژاک خبر داد و افزود: «در نتیجه این همکاری اطلاعاتی، ایران با انجام عملیات سنگین، ضربات شدیدی به این سازمان تروریستی وارد کرد.» وزیر دفاع ترکیه اظهار کرد: «در طول حمله اسرائیل، پژاک چهره واقعی خود را به مردم ایران نشان داد.»
تحلیلگران معتقدند اختلافات ترکیه با اسرائیل بر سر مسئله سوریه و بهویژه موضوع کردها میتواند همکاری نزدیکتر تهران و آنکارا را در پی داشته باشد.
انستیتو واشنگتن در تحلیلی پیشبینی کرده است که روابط بین ترکیه و اسرائیل بدتر خواهد شد: «ترکیه نخستین و برای چندین دهه یگانه کشور با اکثریت مسلمان بود که اسرائیل را در سال ۱۹۴۹ به رسمیت شناخت و روابط دیپلماتیک با آن برقرار کرد. سکولاریسم حاکم بر دوران کمالیستی ترکیه و راهبرد اسرائیل مبنی بر یافتن شرکای منطقهای فراتر از حلقه همسایگان بلافصل، هر دو در شکلگیری این مناسبات نقشآفرین بودند؛ روندی که تا پایان قرن بیستم به ایجاد پیوندهای عمیق امنیتی، اطلاعاتی، نظامی و اقتصادی انجامید. با این حال، در دوران زمامداری اردوغان و در سایه سیاست خارجی ترکیه که دیگر غربمحور نبود، روابط دوجانبه دچار افولی شدید شد.
در سال ۲۰۰۶، اردوغان با میزبانی از هیئتی از گروه حماس، به تنشها دامن زد. این روابط در جریان حادثه ناوگان آزادی در سال ۲۰۱۰ بهطور کامل فروپاشید؛ زمانی که کماندوهای اسرائیلی به کشتی ترکیهای که قصد شکستن محاصره نوار غزه (تحت کنترل حماس) را داشت یورش بردند و طی آن هشت شهروند ترکیه و یک شهروند دوتابعیتی آمریکایی-ترکیهای را به قتل رساندند. دوران طولانی نخستوزیری بنیامین نتانیاهو تنها به این سقوط آزاد شتاب بخشید؛ خصومت عمیق و متقابل میان او و اردوغان، احیای پایدار روابط را عملاً ناممکن ساخت.
همزمان، اسرائیل تماسهایی با نیروهای دموکراتیک سوریه برقرار کرد؛ گروهی که رهبری آن در دست شاخهای از دشمن دیرینه آنکارا، یعنی حزب کارگران کردستان (پکک) که به عنوان گروهی تروریستی شناخته میشود قرار دارد. تحولات دو سال گذشته، چشمانداز روابط دوجانبه را پیچیدهتر و تیرهتر ساخته است. دسامبر گذشته، ترکیه در سقوط دمشق توسط گروههای شورشی به رهبری هیئت تحریرالشام که آن نیز گروهی تروریستی شناخته میشود نقشآفرینی کرد.
این اقدام قدرتطلبانه، سیاستگذاران اسرائیلی را نگران ساخت و برخی از آنان را به این نتیجه رساند که ترکیه در حال قدرتگیری، به رقیب منطقهای جدیدی برای تلآویو بدل شده است. متقابلاً، سیاستگذاران در آنکارا نیز بهطور فزایندهای احساس مشابهی نسبت به قدرت نظامی اسرائیل دارند که از اکتبر ۲۰۲۳ به نمایش گذاشته شده است.»
